Լիտվական դիցաբանություն

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Լիտվական դիցաբանություն
Ռոմուվա երևակայական սրբավայրը Պրուսիայում. Քրիստոֆ Հարթկնոխի «Հին և Նոր Պրուսիա» գրքից (1684)[1]` հիմնված 16-րդ դարի Սիմոն Գրունաուի պատմության վրա[2]
ՏեսակԴիցաբանություն
Մասն էBaltic mythology?
 Mythology of Lithuania Վիքիպահեստում

Լիտվական դիցաբանություն (լիտ.՝ Lietuvių mitologija), լիտվական բազմաստվածության դիցաբանություն, նախաքրիստոնեական լիտվացիների կրոն։ Ինչպես մյուս հնդեվրոպացիները, հին լիտվացիները ունեցել են բազմաստվածային դիցաբանություն և կրոնական կառուցվածք։ Նախաքրիստոնեական Լիտվայում դիցաբանությունը բազմաստվածային կրոնի մի մասն է եղել։ Իսկ Քրիստոնեացումից հետո դիցաբանությունը պահպանվել է հիմնականում բանահյուսության, սովորույթների և տոնական ծեսերի մեջ։ Լիտվական դիցաբանությունը շատ մոտ է մյուս մերձբալթյան ազգերի՝ պրուսացիների, լատվիացիների դիցաբանությանը և համարվում է մերձբալթյան դիցաբանության մի մասը։

Աղբյուրներ և ապացույցներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Լիտվան Պիետրո Վեսկոնտեի 1321 թվականի «աշխարհի քարտեզում» (լատ. Mappa mundi), որի վրա գրված է՝ հեթանոս լիտվացիներ (Letvini pagani )
Ժալտիսը (Žaltys, օձի պատկերով աստվածություն) և Սուրբ կրակը պատկերված են Օլաֆ Մագնուսի Հյուսիսային Եվրոպայի ամենավաղ փորագրված աշխարհագրական պատկերներից մեկում` Carta Marina- ում, LITVANIE PARS մակագրության վերևում
Հին զոհաբերության քար Լիտվայում
Բալթյան սաթի սկավառակ, մ.թ.ա 3096-2885 թվական

Վաղ լիտվական կրոնն ու սովորույթները հիմնվել են բանավոր ավանդույթի վրա։ Հետևաբար, լիտվական դիցաբանության և հավատալիքների մասին առաջին գրառումներն արվել են ճանապարհորդների, քրիստոնյա միսիոներների, մատենագիրների և պատմաբանների կողմից։ Բնօրինակ լիտվական բանավոր ավանդույթը մասամբ պահպանվել է ազգային ծիսական և տոնական երգերի ու լեգենդների մեջ, որոնք սկսել են գրվել 18-րդ դարում։

Բալթյան կրոնի մասին առաջին դրվագները գրել է Հերոդոտոսը՝ նկարագրելով Արևելյան Եվրոպայում բնակվող Նևրի (Νευροί) հնագույն ցեղի[3] իր «Պատմություններ» (կամ Մուսաներ) գրքում, իսկ Տակիտոսn իր «Գերմանիա» գրքում նշել է, որ Աեստիին կրում էր վարազի կերպարներ և պաշտում էր աստվածների մորը։ Նեուրին հիշատակել է հռոմեացի աշխարհագրագետ Պոմպոնիուս Մելան։ 9-րդ դարում կա մեկ վկայություն Հեդեբիի Վուլֆստանի կողմից պրուսական (Aestii բալթիկ ցեղի) թաղման ավանդույթների մասին։ 11-րդ դարում Ադամ Բրեմենացին հիշատակել է Սամբիայում ապրող պրուսացիներին և նրանց սուրբ պուրակները։ 12-րդ դարի մահմեդական աշխարհագրագետ Ալ-Իդրիսին Ռոջերի գրքում հիշատակել է բալթերին որպես Սուրբ Կրակի պաշտողներ և նրանց ծաղկող Մադսուն քաղաքը (Mdsūhn, Mrsunh, Marsūna)[4]:

Առաջին գրանցված բալթյան առասպելը՝ «Սովիի հեքիաթը» (Սովի, լիտվական դիցաբանության մեջ՝ հոգիների ուղեցույց դեպի մահացածների թագավորություն, դիակիզման ավանդույթի գյուտարար), հայտնաբերվել է որպես լրացնող ներդիր Հույն մատենագիր Ջոն Մալալասի՝ Անտիոքի «ժամանակագրություն» (Χρονογραφία) գրքի պատճենում, որը վերագրվել է 1262 թվականին Լիտվայում։ Այն առաջին գրանցված բալթյան առասպելն է, ինչպես նաև առաջինը դասված այլ ազգերի՝ հունական, հռոմեական և այլ առասպելների շարքում։ «Սովիի հեքիաթը» նկարագրում է դիակիզման սովորույթի հաստատումը, որը տարածված էր լիտվացիների և մերձբալթյան այլ ազգերի շրջանում։ Հիշատակվում են Բալթյան աստվածների անունները Andajus, Perkūnas, Žvorūna, և մի դարբին-աստված Teliavelis[5][6]:

Երբ սկսվել են պրուսական խաչակրաց արշավանքները և լիտվական խաչակրաց արշավանքները, բալթերի հավատալիքների մասին ավելի շատ գիտելիքներ են գրանցվել առաջին ձեռքից, բայց այդ գրառումները խառնվել են «անհավատների» մասին քարոզչությանը։ Առաջին արժեքավոր աղբյուրներից մեկը հեթանոսական պրուսական տոհմերի միջև 1249 թվականի «Քրիստբուրգի պայմանագիրն» է` այդ ցեղերը ներկայացնող պապական լեգատի և Տևտոնական ասպետների միջև։ Նրանում հիշատակվել են բերքի և հացահատիկի աստված Կուրկասի (Curche), հեթանոս քահանաների (Tulissones vel Ligaschones) պաշտամունքը, որոնք թաղումների ժամանակ որոշակի ծեսեր էին կատարում[7]։

«Պրուսիայի երկրի տարեգրություն» (Chronicon terrae Prussiae) Պետեր Դուսբուրգցու գրած Տևտոնական ասպետների տարեգրությունը, պատմական երկ է, հին պրուսացիների և լիտվացիների հետ օրդենի մարտերի մասին տեղեկատվության հիմնական աղբյուրն է, որն ավարտվել է խաչակիրների՝ Բալթյան երկրներ գրավելուց մոտ 100 տարի անց, 1326 թվականին։ Այն պարունակում է հիշատակումներ պրուսական կրոնի և բալթյան կրոնի կենտրոնի մասին՝ Ռոմուվա տաճարի, որտեղ ապրում է Կրիվե-Կրիվեյտոն որպես հզոր քահանա, որը բարձր հարգանք էր վայելում պրուսացիների, լիտվացիների և Լիվոնիայի բալթերի կողմից[8]։

«Լիվոնյան հանգավոր տարեգրությունը» (Livonian Rhymed Chronicle ), որն ընդգրկում է 1180-1343 թվականները, պարունակում է գրառումներ լիտվացիների և բալթյան ժողովուրդների էթիկական կանոնագրքի մասին։

«Աշխարհի նկարագրությունները» (Descriptiones terrarum)[9], գրվել է անանուն հեղինակի կողմից 13-րդ դարի կեսերին։ Հեղինակը հյուր է եղել Լիտվայի թագավոր Մինդովգասի թագադրմանը։ Հեղինակը նշել է նաև, որ լիտվացիները, յոտվինգյանները և նալշանները բավականին հեշտությամբ են ընդունել քրիստոնեությունը, քանի որ նրանց մանկության միանձնուհիները սովորաբար քրիստոնյա էին, իսկ Սամոգիտիայում քրիստոնեությունը ներմուծվել է միայն սրով։

«Լիտվական երթուղիների նկարագրությունները» (Die Littauischen Wegeberichte), 100 երթուղիների հավաքածու է դեպի Լիտվայի արևմտյան Մեծ Դքսություն, որը պատրաստվել է Տևտոնական ասպետների և նրանց լրտեսների կողմից 1384–1402 թվականներին։ Այն պարունակում է Լիտվայի սուրբ պուրակների և զոհաբերությունների վայրերի (ալկա) նկարագրություններ և հիշատակումներ։

1425 թվականին գրված «Հիպատիոսյան օրենսգիրքը» (Hypatian Codex)[10] հիշատակում է լիտվական աստվածների և սովորույթների մասին։

Սիմոն Գրունաուն «Պրուսական տարեգրություն» (Preussische Chronik) գրքի հեղինակն է, որը գրվել է 1517-1529 թվականներին։ Այն դարձել է պրուսական դիցաբանության հետազոտության հիմնական աղբյուրը և լիտվական դիցաբանության հետազոտողների և վերակառուցողների հիմնական աղբյուրներից մեկը։ Դա առաջին աղբյուրն է, որը նկարագրել է Վիդեվուտի դրոշը։ Դրոշի վրա պատկերված են նաև խորհրդավոր խորհրդանիշներ։ Մի քանի լեզվաբաններ անհաջող փորձեր են կատարել վերծանել գրությունը՝ հուսալով բացահայտել հին պրուսական գրային համակարգը[11]։

Ֆրանսիացի աստվածաբան և հռոմեական կաթոլիկ եկեղեցու կարդինալ Պիեռ դ'Ալին հիշատակել է Արևը ( Սաուլե աստվածուհի )` որպես լիտվական ամենակարևոր աստվածներից մեկը, որը երիտասարդացնում է աշխարհն իր ոգով։ Ինչպես հռոմեացիները, այնպես էլ լիտվացիները Sunday-ը (արևի օր` կիրակին) նվիրում են ամբողջությամբ Արեգակին։ Թեև նրանք պաշտում են Արևը, սակայն տաճարներ չունեն։ Լիտվացիների աստղագիտությունը հիմնված է Լուսնային օրացույցի վրա[12]։

Էնեա Սիլվիո Բարտոլոմեո Պիկոլոմինին, ով հետագայում դարձել է Պիոս II Պապ, իր «Իրադարձությունների պատմություն ամենուր» (Historia rerum ubique gestarum) գրքի Եվրոպա բաժնում, մեջբերում է Հիերոնիմիուս Պրահացիին, որը վկայել է, որ լիտվացիները պաշտել են Արևը և երկաթե մուրճը, որն օգտագործվում էր Արևը աշտարակից ազատելու համար։ Նա նաև նշել է, որ քրիստոնյա միսիոներները կտրել են սուրբ պուրակներն ու կաղնիները, որոնք լիտվացիները կարծում էին, որ աստվածների տներն են[13]։

Յան Լասիցկին ստեղծել է «Սամագիտների և այլ սարմատների ու կեղծ քրիստոնյաների աստվածների մասին» (De diis Samagitarum caeterorumque Sarmatarum et falsorum Christianorum) գիրքը, որը գրվել է մ.թ. 1582 թվականին և հրատարակվել է 1615 թվականին, չնայած այն ունի որոշ կարևոր փաստեր, այն նաև պարունակում է բազմաթիվ անճշտություններ, քանի որ նա չգիտեր լիտվերեն և հիմնվել է ուրիշների պատմությունների վրա[14]։ Լիտվայի աստվածների ցանկը, որը տրամադրել է Յան Լասիցկին, դեռևս համարվում է կարևոր և հետաքրքրող լիտվական դիցաբանության համար։ Ավելի ուշ հետազոտողներ Թեոդոր Նարբութը, Սիմոնաս Դաուկանտասը և Յոնաս Բասանավիչյուսը հիմնվել են նրա աշխատանքի վրա։

Մատթեուս Պրատորիուսն Պրուսիայի պատմության ու մշակույթի մասին իր երկհատոր Deliciae Prussicae oder Preussische Schaubühne աշխատությունում, որը գրվել է 1690 թվականին, հավաքել է փաստեր պրուսական և լիտվական ծեսերի մասին[15]։ Նա իդեալականացրել է պրուսացիների մշակույթը, այն համարել է անտիկ աշխարհի մշակույթին պատկանող[16]։

«Սուդվիական գիրքը» (Sudovian Book) անանուն աշխատություն է Սամբիա թերակղզիից (Սեմբա) պրուսացիների սովորույթների, կրոնի և առօրյա կյանքի մասին։ Ձեռագիրը գրվել է գերմաներեն 16-րդ դարում։ Գիրքը ներառում է պրուսական աստվածների ցանկը, որը դասավորված է ընդհանուր նվազման կարգով՝ երկնքից երկիր մինչև անդրաշխարհ, և կարևոր աղբյուր է մերձբալթյան և լիտվական դիցաբանության վերականգնման համար։

Այլ աղբյուրներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Եվրոպան որպես թագուհի. Սեբաստիան Մունսթերի «Կոսմոգրաֆիա» գրքից (1570)

1340 թվականի Պոմեսանյան կանոնադրության գիրքը՝ Բալթերի սովորութային իրավունքի ամենավաղ վավերացված փաստաթուղթն է, ինչպես նաև Դիտրիխ Նիհեյմցիի ( Խրոնիկա ) և Սեբաստիան Մյունստերի ( Կոսմոգրաֆիա, IV ) աշխատությունները։

Լիտվական երգերի հավաքածուներ, որոնք ձայնագրվել են Լյուդվիկաս Ռեզայի, Անտանաս Յուշկայի և շատ ուրիշների կողմից 19-րդ դարում և ավելի ուշ, այդ թվում՝ առասպելական և ծիսական երգեր։ Օրինակ, Լ. Ռեզայի ձայնագրած երգը - Mėnuo saulužę vedė (Լուսինը ամուսնացավ արևի հետ) արտացոլում է այն հավատամքները, որոնք, ըստ հեղինակի` ձայնագրման պահին դեռ կային[17]։

Ի թիվս այլոց, լիտվական բանահյուսության իրենց հավաքածուով հայտնի Մեչիսլովաս Դավայինիս Սիլվեստրաիտիսի (1849-1919, հավաքել է Լիտվայի պատմական շրջան Սամոգիտիայի մոտ 700 հեքիաթներ և պատումներ (sakmės))[18] և Յոնաս Բասանավիչիուսի (1851-1927, հավաքել է հարյուրավոր երգեր, հեքիաթներ, մեղեդիներ և հանելուկներ) ժողովածուները։

Ուսումնասիրությունների պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մարիա Գիմբուտաս

Ընդհանուր առմամբ Բալթյան դիցաբանության մասին պահպանված տեղեկությունները մասնատված են։ Ինչպես հին հնդեվրոպական մշակույթների (օրինակ՝ Հունաստանի և Հնդկաստանի) դեպքում, հիմնական տեղեկատվության փոխանցման սկզբնական եղանակը, ինչպիսիք են առասպելները, պատմությունները և սովորույթները, եղել է բանավոր, իսկ դրանք գրի առնելու սովորույթը ներդրվել է ավելի ուշ՝ քրիստոնեության տեքստային մշակույթի ժամանակաշրջանում։

Վաղ գրավոր պատմությունների մեծ մասը շատ հակիրճ է և արված օտարերկրացիների, սովորաբար քրիստոնյաների կողմից, ովքեր հավանություն չէին տալիս հեթանոսական ավանդույթներին։ Որոշ գիտնականներ որոշ տեքստեր համարում են ոչ ճշգրիտ թյուրիմացություններ կամ նույնիսկ կեղծիքներ։ Բացի այդ, շատ աղբյուրներ թվարկում են բազմաթիվ տարբեր անուններ և տարբեր ուղղագրություններ, ուստի երբեմն պարզ չէ, թե արդյոք դրանք վերաբերում են նույն բանին։

Լիտվան քրիստոնեացել է 14-րդ դարի վերջից մինչև 15-րդ դարի սկիզբը, սակայն լիտվական բազմաստվածությունը գոյատևել է ևս երկու դար՝ աստիճանաբար կորցնելով ազդեցությունն ու որպես կրոն դրա շուրջ համախմբվածությունը։ Հին կրոնի վերջին պատկերացումները գոյատևել են մոտավորապես մինչև 19-րդ դարի սկիզբը։ Հին բազմաստվածային կրոնի մասունքներն արդեն միահյուսված էին երգերով, հեքիաթներով և այլ առասպելական պատմություններով։ Աստիճանաբար լիտվական բազմաստվածության սովորույթներն ու երգերը միաձուլվել են քրիստոնեական ավանդույթի հետ։ 20-րդ դարի սկզբին Միխալ Պիուս Ռյոմերը (1880-1945) նշել է. «Լիտվական բանահյուսական մշակույթը, որն իր սկզբնաղբյուրներն ունի հեթանիզմում, լիովին համահունչ է քրիստոնեությանը»[19]։

1883 թվականին Էդմունդ Վեկենշտեդտը հրատարակել է «Սամոգիացիների (լիտվացիների) առասպելները, սագաներն ու լեգենդները» (Die Mythen, Sagen und Legenden der Zamaiten (Litauer)) գիրքը[20]։

Լիտվական դիցաբանությունն իր ամբողջական տեսքով վերականգնելու բարդությունը կայանում է նրանում, որ Լիտվական դիցաբանությունը ստատիկ չի եղել, այլ անընդհատ զարգացել է, ուստի այն նույն ձևով չի մնացել որևէ երկար ժամանակահատվածում։

Ջ. Դլուգոշը փորձել է ուսումնասիրել հին լիտվացիների առասպելներն ու կրոնը։ Նա այն մոտ է համարել Հռոմի հին մշակույթին։ Վերածննդի գրեթե բոլոր հեղինակները՝ Յ. Դլուգոշը, Մ. Ստրեյկովսկին, Յ. Լասիցկին, Մ. Պրատորիուսը և այլք, հիմնվել են ոչ միայն նախորդ հեղինակների և մատենագիրների վրա, այլ ներառել են նաև իրենց ժամանակի փաստերն ու վկայությունները[21]։ Քանի որ Վերածննդի գիտնականները բավականին լավատեղյակ էին անտիկ աշխարհի մշակույթին, լիտվական կրոնի նրանց մեկնաբանության վրա ազդել են հռոմեական կամ հունական մշակույթները։

Շատ գիտնականներ նախընտրել են գրել լիտվական դիցաբանության սեփական վերակառուցումները՝ հիմնվելով նաև պատմական, հնագիտական և ազգագրական տվյալների վրա։ Առաջին նման վերակառուցումը գրել է լիտվացի պատմաբան Թեոդոր Նարբութը (1784-1864) 19-րդ դարի սկզբին։

Իտալացի լեզվաբան Վիտորե Պիզանին Բալթյան լեզուների իր հետազոտությունների հետ մեկտեղ ուսումնասիրել է լիտվական դիցաբանությունը։ Վերակառուցման երկու հայտնի փորձերից են Մարիա Գիմբուտասի և Ալգիրդաս Ժուլիեն Գրեյմասի գործերը։ Ըստ Գ. Բերեզենևիչյուսի, լիտվական դիցաբանությունն ամբողջությամբ վերականգնելն անհնար է, քանի որ մնացել են միայն բեկորներ։ Մարիյա Գիմբուտասը ուսումնասիրել է լիտվական և բալթյան դիցաբանությունը՝ օգտագործելով իր մեթոդը՝ արխեոդիցաբանությունը, որտեղ հնագիտական գտածոները մեկնաբանվում են հայտնի դիցաբանության միջոցով։ Վ. Իվանովը և Վ. Տոպորովը լիտվական կախարդանքների հետ կապված նյութը օգտագործել են Հնդեվրոպական առասպելները վերականգնելու համար[22]։

20-րդ դարի երկրորդ կեսին լիտվական դիցաբանությունն ուսումնասիրած ամենաժամանակակից գիտնականները եղել են Նորբերտաս Վելիուսը (1938-1996) ու Գինտարաս Բերեսնևիչուսը (1961-2006)[21]։

Լիտվայի աստվածների պանթեոն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պրուսական աստվածները (Peckols, Պերկունաս, Potrimpo) 4-րդ դարի թագավոր Վիդեվուտի դրոշի վրա

Լիտվայի պանթեոնը ձևավորվել է հազարամյակների ընթացքում՝ միաձուլելով նախահնդեվրոպական և հնդեվրոպական ավանդույթները։ Կին աստվածները, ինչպիսիք են Ժեմինան (երկրի աստվածուհին) վերագրվում են նախահնդեվրոպական ավանդույթին[23], մինչդեռ ամպրոպի աստված Պերկունասը համարվում է, որ ծագել է հնդեվրոպական կրոնից։ Աստվածների հիերարխիան կախված է նաև հին լիտվական հասարակության սոցիալական շերտերից[24]։

Դիևաս (Dievas), Աստված, որը նաև կոչվում է «Ծերունի Աստված» (Dievas senelis), «Երկնքի Աստված» (Dangaus Dievas) - երկնքի գերագույն աստված։ Այն սերում է պրոտո-հնդեվրոպական *Դեիվոս (deiwos)` «երկնային» կամ «փայլող», նույն արմատից, ինչ *Dyēus-ը՝ պրոտո-հնդեվրոպական պանթեոնի վերակառուցված գլխավոր աստվածը։ Այն վերաբերում է հին հունական Զևսին ( Ζευς կամ Δίας ), լատիներեն` Dius Fidius[25] լուվիական Tiwat, գերմանական Tiwaz։ Դիևաս անունը քրիստոնեության մեջ օգտագործվում է որպես Աստծո անուն։

Անդաջուս ( Andajas, Andojas ), տարեգրություններում հիշատակվել է որպես լիտվացիների ամենահզոր և բարձրագույն աստված։ Լիտվացիներն այս անունն են բղավել ճակատամարտի գնալիս։ Դա պարզապես կարող է լինել գերագույն աստծո՝ Դիևասի էպիթետը[26]։

Պերկունաս (Perkūnas), ամպրոպի աստված, որի հոմանիշն են Դունդուլիս, Բրուզգուլիս, Դիևայտիս, Գրումուտիս և այլնը։ Այն սերտորեն կապված է հնդեվրոպական շատ դիցաբանություններում ամպրոպի այլ աստվածների հետ. վեդայական Փարջանյա, կելտական Տարանիս, գերմանական Թոր, սլավոնական Պերուն։ Ֆիննական և Մորդվին/Էրզայի ամպրոպի աստվածը՝ Պուրգինեպազը, ցուցադրում է բանահյուսական թեմաներ, որոնք նման են լիտվացի Պերկունասի պատկերներին[27][28]։ Պերկունասը Դիևասի կամքի օգնականն ու կատարողն է։ Նա նաև ասոցացվում է կաղնու հետ[29][30]։

Դիևասի որդիներ (Dievo sūneliai), Աշվենիաի (Ašvieniai)` աստվածային երկվորյակներ, որոնք երկնքում քաշում են Սաուլե (Արևի աստվածուհու) կառքը[31][32]: Ինչպես հունական Կաստոր և Պոլլուքս Դիոսկուրոսները, Դևասի որդիները նույնպես աստվածային երկվորյակների մասին առասպել է, որը բնորոշ է հնդեվրոպական դիցաբանությանը։ Աստվածային Երկվորյակների երկու համընդհանուր ճանաչված հետնորդները՝ վեդայական Աշվին երկվորյակները և լիտվական Աշվիենիաին, լեզվական ազգակիցներ են, որոնք, ի վերջո, առաջացել են ձիու նախահնդեվրոպական *h₁éḱwos բառից։ Դրանք կապված են սանսկրիտ áśva-ի և ավեստական aspā-ի ( հնդ-իրանական *aćua- ից) և հին լիտվական ašva- ի հետ, որոնք բոլորն էլ ունեն ընդհանուր նույն իմասը` «մարե» (որը նշանակում է ձի)[33][34][35]։

Վելնիաս, Վելաս, Վելինաս (Velnias), անդրաշխարհի խթոնիկ աստված, կապված մահացածների պաշտամունքի հետ[36]։ Բառի արմատը նույնն է, ինչ լիտ.՝ vėlė («հանգուցյալի հոգին»)։ Քրիստոնեության ներմուծումից հետո այն հավասարվել է չարի հետ և Վելնիասը դարձել է սատանայի լիտվական անվանումը։ Որոշ հեքիաթներում Վելնիասը (սատանան) կրակի առաջին սեփականատերն է եղել։ Աստված ուղարկել է մի ծիծեռնակ, որը կարողացել է գողանալ կրակը[37]։

Ժեմինա, Ժեմյե, Ժեմելյե ( Žemyna, Žemė, Žemelė - լիտ.՝ žemė, «Երկիր»), երկրի աստվածուհի։ Այն վերաբերում է թրակիական Զեմելեին ( մայր երկիր ), հունական Սեմելե ( Σεμέλη ) աստվածներին[38]: Ժեմինան սովորաբար համարվում է մայր աստվածուհի և Լիտվայի գլխավոր աստվածներից մեկը։ Ժեմինան մարմնավորում է բերրի երկիրը և սնուցում է երկրի վրա ողջ կյանքը՝ մարդկանց, բույսերին և կենդանիներին։ Ասում են, որ աստվածուհին ամուսնացած է կամ Պերկունասի (ամպրոպի աստված) կամ Պրաամժիուսի (գլխավոր երկնային աստծո Դիևասի դրսևորումը) հետ։ Այսպիսով զույգը ձևավորում է մայր-Երկիր և հայր-երկինք հնդեվրոպական բնորոշ զույգը։ Համարվել է, որ յուրաքանչյուր գարուն երկիրը պետք է ներծծվի Պերկունասով ` երկնային անձրևով և ամպրոպով։ Պերկունասը բացում է ( atrakina) Երկիրը։ Նախքան առաջին որոտը արգելվել է հերկել կամ ցանել, քանի որ երկիրը ամուլ կլիներ[38]:

Ժվերինե, Ժվորունա, Ժվորունյե (Žvėrinė, Žvorūna, Žvorūnė ), որսի և անտառային կենդանիների աստվածուհի, որի Մեդեինա անվանումն է այլ աղբյուրներում[39]։

Մեդեինա, անտառի և որսի աստվածուհի։ Հետազոտողները ենթադրում են, որ նա և Ժվերինեն (Žvorūnė) կարող էին երկրպագվել որպես նույն աստվածուհի[40]։

Ժեմեպատիս (Žemėpatis = լիտ.՝ žemė «Երկիր» և լիտ.՝ pàts = «ինքնավար որոշումներ կայացնող, կառավարող»; կամ «Երկրի ամուսին»)[41], հողի, բերքի, ունեցվածքի և տնամերձի աստված[42]։ Մարտինաս Մաժվիդասը 1547 թվականին իր «Katekizmo paprasti žodžiai» կատեխիզիսում կոչ է արել հրաժարվել Ժեմեպատիսի պաշտամունքից[43][44][45]։

Žvaigždikis (Žvaigždystis, Žvaigždukas, Švaistikas), աստղերի աստված, լույսի հզոր աստված, ով լույս է տվել բերքի, խոտի և կենդանիների համար։ Ըստ Յոթվինգյանների նա հայտնի է որպես Սվայքստիկաս (Suaxtix, Swayxtix, Schwayxtix, Schwaytestix)[46]:

Գաբիջան (նաև հայտնի է որպես Գաբիետա, Գաբետա, Մաթերգաբիջա, Պելենգաբիջա), կրակի ոգի կամ աստվածուհի[47]։ Նա ընտանեկան օջախի ( šeimos židinys ) և ընտանիքի պաշտպանն է։ Նրա անունը ծագել է լիտ.՝ gaubti – ծածկել, պաշտպանել իմաստից։ Ոչ ոքի չի թույլատրվել ոտք դնել վառելափայտի վրա, քանի որ այն համարվել է կրակի աստվածուհու կերակուր։ Այսօր էլ Լիտվայում ավանդույթ կա, որ հարսանիքների ժամանակ վառում են նորապսակների ծնողներից ստացած նոր խորհրդանշական ընտանեկան բուխարին[48]։

Լայմա (Laima, լիտ.՝ lemti, «ճակատագրել») կամ Լայմե – ճակատագիր տվող աստվածուհի[49][50]։

Բանգպուտիս (Bangpūtys, լիտ.՝ banga, «ալիք» և լիտ.՝ pūsti «փչել»), ծովի, քամու, ալիքների և փոթորկի աստված[51]։ Երկրպագվել է ձկնորսների և ծովայինների կողմի[52][53]։

Տելիավելիս/Կալևելիս (Teliavelis/ Kalevelis), դարբնոցի կամ ճանապարհների աստված[54]։ Առաջին անգամ հիշատակվումէ Ջոն Մալալասի 1262 թվականի Chronographia (Χρονογραφία) պատճենում՝ որպես Տելիավել: Լիտվացի լեզվաբան Կազիմիր Բուգան վերակառուցել է նախորդ ձևը՝ Kalvelis ( լիտ.՝ kalvis «դարբնագործ» փոքրացված տեսքով)[55]։ Տելիավելիսը/Կալևելիսը Սաուլեին (Արևի աստվածուհի) ազատել է մթությունից՝ օգտագործելով իր երկաթե մուրճը։ Շատ ավելի ուշ արձանագրված լիտվական հեքիաթներում շատ հաճախ հանդիպում է կալվիս (kalvis, «դարբին») և վելնիաս (velnias, «սատանա») հակադրությունը։

Լիտվական դիցաբանության և կրոնի ժամանակաշրջաններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Շատրիյա հնաքաղաք, վարչական, պաշտպանական և կրոնական կենտրոն հյուսիսային Սամոգիտիայում մինչև 1421 թվականին քրիստոնեության ընդունումը

Նախաքրիստոնեական լիտվական դիցաբանությունը հայտնի է հիմնականում մատենագիրների և ժողովրդական երգերում արձանագրված վավերացված հատվածների միջոցով։ Որոշ դիցաբանական տարրերի առկայությունը, որոնք հայտնի են ավելի ուշ աղբյուրներից, հաստատվել է հնագիտական գտածոներով։ Բազմաստվածային հավատալիքների համակարգը արտացոլված է լիտվական հեքիաթներում, ինչպիսիք են «Յուրատեն և Կաստիտիսը», «Օձերի թագուհի Էգլեն» և «Սովիի առասպելը»։

Լիտվական դիցաբանության հաջորդ շրջանը սկսվել է 15-րդ դարում և տևել մոտավորապես մինչև 17-րդ դարի կեսերը։ Այս շրջանի առասպելները հիմնականում հերոսական են՝ կապված Լիտվայի պետության հիմնադրման հետ։ Թերևս երկու ամենահայտնի պատմություններն են Մեծ Դուքս Գեդիմինասի երազը և Լիտվայի մայրաքաղաք Վիլնյուսի հիմնադրումը[56], և Շվենտարագիս հովտի մասին, որը նույնպես վերաբերում է Վիլնյուսի հիմնադրմաան պատմությանը։ Այս տեսակի շատ պատմություններ արտացոլում են իրական պատմական իրադարձություններ։ Արդեն 16-րդ դարում պանթեոնը ոչ միասնական է եղել. տարբեր աղբյուրներից ստացված տվյալները միմյանց հետ չեն համապատասխանում, և տեղական ոգիները, հատկապես տնտեսական ոլորտի, խառնվել են ավելի ընդհանուր աստվածների հետ և բարձրացել աստվածների մակարդակին[57]։

Ռամբինաս բլուրը, որը հայտնի է իր զոհասեղանով, նկարել է Էդուարդաս Գիզևիջուսը 1835 թվականին

Երրորդ շրջանը սկսվել է քրիստոնեության աճող ազդեցության և ճիզվիտների գործունեության հետ՝ մոտավորապես 16-րդ դարի վերջից։ Նախաքրիստոնեական լիտվական ժառանգության նկատմամբ հասարակ մարդկանց վերաբերմունքը նվազելուն զուգընթաց` փորձեր են արվել օգտագործել ժողովրդական հավատալիքները միսիոներական գործունեության մեջ։ Սա նաև հանգեցրել է առասպելական պատմությունների մեջ քրիստոնեական տարրերի ընդգրկմանը։

Լիտվական դիցաբանության վերջին շրջանը սկսվել է 19-րդ դարում, երբ հին մշակութային ժառանգության կարևորությունն ընդունվել է ոչ միայն բարձր խավերի, այլև ավելի լայն ազգային մակարդակում։ Այս ժամանակաշրջանի առասպելական պատմությունները հիմնականում ավելի վաղ առասպելների արտացոլումն են, որոնք համարվում են ոչ թե ճշմարիտ, այլ որպես անցյալի կոդավորված փորձառություններ։

Տարրեր և բնություն լիտվական դիցաբանության մեջ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տարրեր, երկնային մարմիններ և բնության երևույթներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կաղնիների պաշտամունքը կապված էր լիտվական ամպրոպի աստված Պերկունասի պաշտամունքի հետ
Սաուլե աստվածուհու պատկերը, որը օգտագործվել է գյուղացիական ծեսերի համար 20-րդ դարի սկզբին Իգնալինա շրջանի Պալուշե քաղաքում

Այս տեսակի պատմությունները, երգերը և լեգենդները նկարագրում են բնության օրենքները և այնպիսի բնական գործընթացներ, ինչպիսիք են տարվա եղանակների փոփոխությունը, դրանց կապը միմյանց և մարդկանց գոյության հետ։ Բազմաթիվ երգերում և պատմվածքներում բնությունը հաճախ նկարագրվում է ընտանիքի տեսանկյունից. օրինակ` արևը կոչվում է մայր, լուսինը՝ հայր, իսկ աստղերը՝ մարդկանց քույրերը։ Լիտվական դիցաբանությունը հարուստ է աստվածներով և ջրի, երկնքի և երկրի փոքր աստվածներով։ Երկրպագության առարկա են եղել սուրբ պուրակները, հատկապես գեղեցիկ և առանձնահատուկ վայրերն (ալկան) են ընտրվել աստվածների զոհաբերության համար։

Կրակ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Լիտվացիները երկրպագում են խոտի օձին, կաղնին և սուրբ կրակին. Օլաֆ Մագնուսի « Historia de Gentibus Septentriionalibus» ( Հյուսիսային ժողովրդի պատմություն ), գիրք 3, (1555)

Կրակը շատ հաճախ է հիշատակվում մատենագիրների կողմից, երբ նրանք նկարագրում են լիտվական ծեսերը։ Կոստանդնուպոլսի պատրիարք Նիլուս Կոստանդնուպոլսցու փաստաթղթերում Լիտվայի թագավոր Ալգիրդասը նույնիսկ անվանվել է «Լիտվայի կրակապաշտ թագավոր» (τῷ πυρσολάτρῃ ῥηγὶ τῶν Λιτβῶν)[58]:

Ջուր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ջուրը համարվում է առաջնային տարր. լեգենդները, որոնք նկարագրում են աշխարհի ստեղծումը, սովորաբար նշում են, որ «սկզբում ոչինչ չկար, բացի ջրից»[59]։

Աղբյուրները պաշտվել են, սուրբ են համարվել։ Համարվել է, որ գետը բաժանում է կյանքի և մահվան տարածքները։ Եթե բնակավայրը գետի մոտ է եղել, ապա մահացածին թաղել են ափի մյուս կողմում։ Ջրի աղբյուրները մեծապես հարգվել է և ավանդույթ է եղել մաքուր պահել ցանկացած ջուր՝ աղբյուր, ջրհոր, գետ, լիճ։ Մաքրությունը ասոցացվել է սրբության հետ։

Սուրբ պուրակներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ալկակալնիս` ալկաներով բլուր, նախաքրիստոնեական աստվածների բնակավայր, զոհաբերությունների վայր, սրբավայր Կրաժիայում (լիտ.՝ Kražiai, ռուս.՝ Кроже, Крожи[60])

Քրիստոնեության մուտքից հետո սովի վայրերում կառուցվել են խաչեր, մատուռի սյուներ, ստոգաստուլպիսներով ալկակալնիսներ։

Սուրբ պուրակները (ալկակալնիս) համարվել են ոչ թե ինքնին սուրբ, այլ աստվածների տուն[61]։ Եռանդուն միսիոներ Ժերոմ Պրահացին Լիտվայում ղեկավարել է սուրբ պուրակների հատումը ու լիտվական սուրբ հեթանոսական վայրերը պղծելը։ Լիտվացի կանայք իրենց բողոքներով հասել են Վիտաուտաս Մեծի մոտ, ահազանգելով, որ կորցնում են իրենց Դիևասի վայրերը, այն վայրերը, որտեղ նրանք «աղոթում էին գերագույն աստծուն՝ Դիևասին, որ պահի Արևը կամ անձրևը[62]։ Սուրբ պուրակները ոչնչացվում են, նրանք չգիտեն, թե որտեղ փնտրեն Դիևասին, քանի որ այն կորցրել է իր տունը (ալկան)»։ Ժերոմ Պրահային վերջապես արտաքսել են երկրից։

Երկնային մարմիններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Երկնային մարմիններից մոլորակները դիտվել են որպես ընտանիք։ Այսպես, Մենուլիսը ( Լուսին ) ամուսնանում է Սաուլեի ( Արև ) հետ և նրանք ունենում են յոթ դուստր՝ Աուշրինե (Առավոտյան աստղ – Վեներա ), Վակարինե (Երեկոյան աստղ – Վեներա), Ինդրաջա ( Յուպիտեր ), Վայվորա կամ որդի Պաժարինիսը որոշ տարբերակներում ( Մերկուրի ), Ժիզդրե ( Մարս), Սելիյա ( Սատուրն ), Ժեմե (Երկիր)։ Երեք դուստրեր ապրում էին իրենց մոր՝ Սաուլեի մոտ, ևս երեքը ճանապարհորդում էին[63]։

Գրիժուլո Ռատայը (նաև՝ Գրիգո Ռատայ, Պերկունո Ռատայ, Վեժիմաս ) ( Մեծ արջ ) Արեգակի կառքն էր, որը շրջում էր երկնքով, Մազիեջի Գրիժուլո Ռատայը ( Փոքր Արջ )՝ Արեգակի դստեր կառքը[64]։

Կենդանակերպի կամ աստղագուշակության նշանները հայտնի էին որպես Սաուլեի (Արևի) ազատագրողներ այն աշտարակից, որտեղ այն փակված էր հզոր թագավորի կողմից։ Այս լեգենդը գրանցել է միսիոներ Ժերոմ Պրահացին 14-15-րդ դարերում[57]: 226:

Լիտվական լեգենդներ [խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Լեգենդները ( padavimai, sakmės ) կարճ պատմություններ են, որոնք բացատրում են տեղական անունները, լճերի և գետերի տեսքը, այլ նշանավոր վայրեր, ինչպիսիք են թմբերը կամ մեծ քարերը[65]։

Լիտվական առասպելներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • «Սովիի հեքիաթը»[5]
  • «Աստվածամորթ Թելիավելիսի արևն ազատելու առասպելը»
  • Երկնային մարմինների տիեզերական առասպելները՝ Աուշրինե, Սաուլե և Մենուլիս, Գրիժուլո Ռատայ, որը նաև հայտնի է որպես «երկնային ամուսնության դրամա»[66]
  • «Ինը կետանոց եղջերու» ( Elnias devyniaragis ), եղջերու, որն իր եղջյուրով տանում է երկինքը իր մոլորակներով
  • «Էգլե օձերի թագուհին»
  • «Յուրատեն և Կաստիտիսը»
  • «Քահանայուհու ( vaidilutė ) Բիրուտեի և Մեծ Դուքս Կեստուտիսի հեքիաթը»
  • «Երկաթե գայլ», լեգենդ Վիլնյուսի հիմնադրման մասին։
  • «Պալեմոնիդներ» - լիտվացիների ծագման լեգենդը։

Ժառանգություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Լիտվական դիցաբանությունը լիտվացի արվեստագետների համար մշտական ոգեշնչում է։ Էգլեի՝ օձերի թագուհու բազմաթիվ մեկնաբանություններ արվել են պոեզիայում և վիզուալ արվեստում։ Ժամանակակից լիտվական երաժշտության մեջ Բրոնիուս Կուտավիչյուսի համար ոգեշնչման աղբյուր են հանդիսացել բազմաստվածային ծեսերը և սուտարտինյան երգերը։ Երեխաներին հաճախ տրվում են հին լիտվական անուններ՝ կապված բնության և դիցաբանության հետ։ Շատ հեթանոսական ավանդույթներ, որոնք փոքր-ինչ վերափոխված են, ընդունվել են քրիստոնեական կրոնի կողմից Լիտվայում։ Կաղնին մինչ օրս համարվում է հատուկ ծառ, իսկ խոտի օձերին խնամքով են վերաբերվում։ Հին երգերը և հեթանոսական մշակույթը ոգեշնչում են ռոք և փոփ երաժիշտներին[67]։

Պատկերասրահ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Լիտվական դիցաբանության ժառանգություն
  • Lithuanian type of cross - saulutė (little sun) containing ancient, pre-Christian motifs.
    Խաչի լիտվական տեսակ, սաուլուտե (փոքր արև), որը պարունակում է հնագույն, նախաքրիստոնեական մոտիվներ
  • Parade belt of an officer of the Lithuanian Army, decorated with Žaltys ornaments.
    Լիտվայի բանակի սպայի շքերթի գոտի՝ զարդարված Ժալտիս (Žaltys, օձի պատկերով աստվածություն) զարդանախշերով
  • Iron Wolf is used as a mascot by the Lithuanian military (the Motorised Infantry Brigade Iron Wolf)
    Երկաթե գալ խորհրդանիշն ընդունվել է որպես թալիսման Լիտվայի զինվորականների կողմից (Մոտոհրաձգային բրիգադ Երկաթե գայլ)
  • Sculpture of Eglė the Queen of Serpents in Palanga, Lithuania
    Օձերի թագուհու Էգլեի քանդակը Լիտվայի Պալանգա առողջարանային քաղաքում
  • Sodas (Garden) - symbolic representation of the world and harmony.
    Լիտվական պուզուրիս (լիտվերեն՝ sodas - «պարտեզ»), աշխարհի և ներդաշնակության խորհրդանշական ներկայացում

Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ Hartknoch, Christoph (1684). Alt- und Neues Preussen Oder Preussischer Historien Zwey Theile ... (գերմաներեն). Hallervorden.
  2. ↑ «Литовская мифология и фольклор | Bestiary.us». www.bestiary.us. Վերցված է 2024 թ․ մայիսի 15-ին.
  3. ↑ Matthews, W. K. (1948). «Baltic origins». Revue des Études Slaves. 24: 48–59. doi:10.3406/slave.1948.1468. Վերցված է 2020 թ․ մայիսի 23-ին.
  4. ↑ Senvaitytė, Dalia (2005). «Istorinių šaltinių informacija apie ugnį ir su ja susijusius ritualus». Ugnis senojoje lietuvių tradicijoje. Mitologinis spektas (PDF) (լիտվերեն). Vytauto Didžiojo universitetas. էջ 7. ISBN 9955-12-072-X. Վերցված է 2020 թ․ մայիսի 23-ին.
  5. ↑ 5,0 5,1 Lemeškin, 2009
  6. ↑ Walter, Philippe (2011). «Archaeologia Baltica 15:The Ditty of Sovijus (1261).The Nine Spleens of the Marvelous Boar: An Indo-European Approach to a Lithuanian Myth». academia.edu. Klaipėda University Press. էջ 72. Վերցված է 2020 թ․ դեկտեմբերի 6-ին.
  7. ↑ Vėlius, Norbertas (1996). «Baltų religijos ir mitologijos šaltiniai» (PDF). tautosmenta.lt (լիտվերեն). Վերցված է 2020 թ․ մայիսի 23-ին.
  8. ↑ Rowell, S. C. (1994). Lithuania Ascending: A Pagan Empire Within East-Central Europe, 1295-1345. Cambridge Studies in Medieval Life and Thought: Fourth Series. Cambridge University Press. pp. 125–128. ISBN 978-0-521-45011-9.
  9. ↑ «Descriptiones terrarum» (լիտվերեն). Վերցված է 2020 թ․ հունիսի 22-ին.
  10. ↑ «Hypatian Chronicle». www.encyclopediaofukraine.com. Վերցված է 2024 թ․ մայիսի 15-ին.
  11. ↑ Bojtár, Endre (1999). Foreword to the Past: A Cultural History of the Baltic People. CEU Press. էջեր 210–211. ISBN 963-9116-42-4.
  12. ↑ «Teliavelis – saulės kalvis» (լիտվերեն). Վերցված է 2020 թ․ մայիսի 23-ին.
  13. ↑ «Požalgirinė Lietuva Europos akimis» (լիտվերեն). Վերցված է 2020 թ․ մայիսի 23-ին.
  14. ↑ Bojtar, Endre (1999). Foreword to The Past: A Cultural History of the Baltic People (անգլերեն). Central European University Press. ISBN 978-963-9116-42-9.
  15. ↑ «'Matthäus Prätorius' Deliciae Prussicae : oder preußische Schaubühne ; mit zwei lithographirten Tafeln' - Details | MDZ». www.digitale-sammlungen.de. Վերցված է 2024 թ․ մայիսի 15-ին.
  16. ↑ Liedtke, Klaus-Jürgen. «Deliciae Prussicae, oder Preussische Schaubühne». www.balticsealibrary.info (բրիտանական անգլերեն). Վերցված է 2024 թ․ մայիսի 15-ին.
  17. ↑ «Mitologinės dainos» (լիտվերեն). Վերցված է 2020 թ․ մայիսի 29-ին.
  18. ↑ Kerbelytė, Brosnislava (1973). «Mečislovas Davainis-Silvestraitis tautosakininkas». In Kerbelytė, Brosnislava; Viščinis, Klimas (eds.). Pasakos, sakmės, oracijos. Surinko Mečislovas Davainis-Silvestraitis (PDF) (լիտվերեն). Vaga. OCLC 1102423.
  19. ↑ Römeris, Mykolas (2020). Lietuva: Studija apie lietuvių tautos atgimimą (լիտվերեն) (2 ed.). Vilnius: Flavija. էջ 19. ISBN 978-9955-844-04-4.
  20. ↑ Veckenstedt, Edmund (1883). Die Mythen, Sagen und Legenden der Zamaiten (գերմաներեն). Heidelberg: C. Winter. Վերցված է 2021 թ․ հունիսի 6-ին.
  21. ↑ 21,0 21,1 «Lietuvių mitologija». vle.lt (լիտվերեն). Վերցված է 2020 թ․ հունիսի 8-ին.
  22. ↑ Zavjalova, Marija. «Lithuanian Spells». lnkc.lt. Վերցված է 2020 թ․ նոյեմբերի 9-ին.
  23. ↑ Gimbutas, Marija; Miriam Robbins Dexter (1999). The Living Goddesses. University of California Press. pp. 199, 208-209. 0-520-22915-0.
  24. ↑ Rowell, Stephen Christopher (2014). «Political Ramifications of The Pagan Cult». Lithuania Ascending: A Pagan Empire within East-Central Europe, 1295-1345. Cambridge University Press. էջ 118. ISBN 978-1-107-65876-9.
  25. ↑ Puhvel, 2001, էջ 199
  26. ↑ Beresnevičius, Gintaras. «Andajas». Vle.lt (լիտվերեն). Վերցված է 2021 թ․ մարտի 24-ին.
  27. ↑ Yurtov, A. 1883. Obraztsy mordovskoi narodnoi slovesnosti. 2nd ed. Kazan. p 129.
  28. ↑ Jakov, O. 1848. O mordvakh, nakhodiashchikhsia v Nizhegorodskom uezde Nizhegorodskoi gubernii. Saint Petersburg. p 59–60.
  29. ↑ «Perkūnas». Vle.lt (լիտվերեն). Վերցված է 2021 թ․ մարտի 22-ին.
  30. ↑ Klimka, Libertas (2011). «Medžių mitologizavimas tradicinėje lietuvių kultūroje» (PDF). Acta humanitarica universitatis Saulensis (լիտվերեն). 13: 22–25. ISSN 1822-7309. Վերցված է 2021 թ․ մարտի 22-ին.
  31. ↑ West, 2007
  32. ↑ Parpola, 2015
  33. ↑ «AskOxford: mare1». web.archive.org. 2007 թ․ սեպտեմբերի 29. Վերցված է 2024 թ․ մայիսի 16-ին.
  34. ↑ Derksen, Rick (2015). Etymological Dictionary of the Baltic Inherited Lexicon. Brill. էջ 65. ISBN 978-90-04-27898-1.
  35. ↑ Lubotsky, Alexander. "Indo-Aryan Inherited Lexicon". Indo-European Etymological Dictionary Project. Leiden University. See entry áśva- (online database).
  36. ↑ «Velnias». Vle.lt (լիտվերեն). Վերցված է 2021 թ․ մարտի 24-ին.
  37. ↑ Skabeikytė-Kazlauskienė, Gražina (2013). «Lithuanian Narrative Folklore» (PDF). esparama.lt. Vytautas Magnus University. էջ 80.
  38. ↑ 38,0 38,1 Dundulienė, 2018
  39. ↑ «Žvorūnė». Vle.lt (լիտվերեն). Վերցված է 2021 թ․ մարտի 24-ին.
  40. ↑ «Medeina». Vle.lt (լիտվերեն). Վերցված է 2021 թ․ մարտի 24-ին.
  41. ↑ Borissoff, Constantine L. (2014). “Non-Iranian Origin of the Eastern-Slavonic God Xŭrsŭ/Xors" [Neiranskoe proishoždenie vostočnoslavjanskogo Boga Hrsa/Horsa]. In: Studia Mythologica Slavica 17 (October). Ljubljana, Slovenija. p. 22. https://doi.org/10.3986/sms.v17i0.1491.
  42. ↑ Doniger, Wendy. Merriam-Webster's Encyclopedia of World Religions. Springfield, Massachusetts: Merriam-Webster, Incorporated. 1999. p. 1161. 0-87779-044-2
  43. ↑ «Žemėpatis». Vle.lt (լիտվերեն). Վերցված է 2021 թ․ մարտի 22-ին.
  44. ↑ Laurinkienė, Nijolė (2008). "Lietuvių žemės deivės vardai" [The Lithuanian names of the Goddess of the Earth]. In: Tautosakos darbai, XXXVI, pp. 77-78. ISSN 1392-2831
  45. ↑ Eckert, Rainer (1999). “Eine Slawische Une Baltische Erdgottheit". Studia Mythologica Slavica 2 (May/1999). Ljubljana, Slovenija. pp. 214, 217. https://doi.org/10.3986/sms.v2i0.1850.
  46. ↑ Beresnevičius, Gintaras; Vaitkevičienė, Daiva. «Svaistikas». mle.lt. Վերցված է 2021 թ․ մարտի 24-ին.
  47. ↑ «Gabija». Vle.lt (լիտվերեն). Վերցված է 2021 թ․ մարտի 24-ին.
  48. ↑ Gimbutas, Marija; Miriam Robbins Dexter (1999). The Living Goddesses. University of California Press. p. 203. 0-520-22915-0.
  49. ↑ «Laima». Vle.lt (լիտվերեն). Վերցված է 2021 թ․ մարտի 24-ին.
  50. ↑ «Laimė». Vle.lt (լիտվերեն). Վերցված է 2021 թ․ մարտի 24-ին.
  51. ↑ «Bangputys». Vle.lt (լիտվերեն). Վերցված է 2021 թ․ մարտի 24-ին.
  52. ↑ Elertas, Dainius (2010). «Bangpūčio mitologema baltų pasaulėžiūroje» (PDF). Muziejininkų darbai ir įvykių kronika (լիտվերեն). 1. Վերցված է 2021 թ․ մարտի 24-ին.
  53. ↑ Trinkūnas, Jonas; Ūsaitytė, Jurgita. «Bangpūtis - MLE». mle.lt. Վերցված է 2021 թ․ մարտի 24-ին.
  54. ↑ «Teliavelis». Vle.lt (լիտվերեն). Վերցված է 2021 թ․ մարտի 24-ին.
  55. ↑ Greimas, Algirdas Julius (2005). Lietuvių mitologijos studijos (լիտվերեն). Baltos lankos. էջ 388. ISBN 9955-584-78-5.
  56. ↑ «Legend of Founding of Vilnius». Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ հոկտեմբերի 20-ին.
  57. ↑ 57,0 57,1 Beresnevičius, Gintaras (2019). Lietuvių religija ir mitologija (լիտվերեն). Tyto Alba. ISBN 978-609-466-419-9.
  58. ↑ Norkus, Zenonas (2017 թ․ հուլիսի 28). An Unproclaimed Empire: The Grand Duchy of Lithuania: From the Viewpoint of Comparative Historical Sociology of Empires (1 ed.). Routledge. ISBN 978-1138281547.
  59. ↑ Beresnevičius, Gintaras. «Lithuanian Religion and Mythology». viduramziu.istorija.net. Վերցված է 2020 թ․ հունիսի 9-ին.
  60. ↑ «Крожи». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հրեական հանրագիտարան: In 86 Volumes (82 Volumes and 4 Additional Volumes). St. Petersburg. 1890–1907.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
  61. ↑ Vaitkevičius, Vykintas. «The Sacred Groves of the Balts: Lost History and Modern Research». academia.edu. folklore.ee. Վերցված է 2020 թ․ դեկտեմբերի 8-ին.
  62. ↑ Laurinkienė, Nijolė (2019). «Tarpininkai tarp žemės ir dangaus». Dangus baltų mitiniame pasaulėvaizdyje (լիտվերեն). Vilnius: Lietuvių litearatūros ir tautosakos institutas. էջ 27. ISBN 978-609-425-262-4.
  63. ↑ «Dangus baltų gyvenime». apiebaltus.weebly.com (լիտվերեն). Վերցված է 2020 թ․ հունիսի 6-ին.
  64. ↑ Davainis-Silvestraitis, Mečislovas (1973). Pasakos sakmės oracijos (PDF) (լիտվերեն). Vilnius: Lietuvių kalbos ir literatūros institutas. էջ 161. Վերցված է 2021 թ․ հունիսի 6-ին.
  65. ↑ «Legends of Lithuania». kaunolegenda.lt. Վերցված է 2020 թ․ նոյեմբերի 12-ին.
  66. ↑ Laurinkienė, Nijolė. "Dangiškųjų vestuvių mitas" [Myth of the celestial wedding]. In: Liaudies kultūra Nr. 5 (2018). pp. 25-33.
  67. ↑ Strmiska, Michael. «Paganism-Inspired Folk Music, Folk Music-Inspired Paganism, and New Cultural Fusions in Lithuania and Latvia». Handbook of New Religions and Cultural Production: 349. Վերցված է 2020 թ․ դեկտեմբերի 3-ին.

Աղբյուրներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Առասպելաբանություն

Ժողովրդական հեքիաթներում

  • "Devyniabrolė: A folk tale". In: LITUANUS Winter 1961 - Vol 7 - No 4. pp. 103–104.
  • Kaupas, Julius. "An Interpretation of Devyniabrolė". In: LITUANUS Winter 1961 - Vol 7 - No 4. pp. 105–108.

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Լիտվական դիցաբանություն» հոդվածին։
 ⛭ 
  Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Չափորոշչային վերահսկողություն
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Լիտվական_դիցաբանություն&oldid=9956081» էջից