Կելտական հեթանոսություն

Կելտական հեթանոսություն, նաև կելտական բազմաստվածություն (անգլ.՝ Celtic paganism), Արևմտյան Եվրոպայի հնագույն կելտական ժողովուրդների մինչքրիստոնեական շրջանի կրոնական հավատալիքներն ու սովորույթներն են։ Կելտական հեթանոսությունը բազմաստված է եղել և ոգեպաշտական։

Կելտերի կրոնական հավատալիքներն ու սովորույթները տարբերվել են կելտական տարբեր երկրներում, որոնց թվում են եղել Իռլանդիան, Բրիտանիան, Կելտիբերիան, Գալիան, Գաղատան և Դանուբ գետի երկայնքում գտնվող տարածքները։ Այս տարածքներում դեռևս հնարավոր է նկատել կելտական հեթանոսության ընդհանրություն։

Հռոմեական Հանրապետության կողմից կելտական որոշ տարածքների նվաճումից հետո, ինչպիսիք են Գալիան (մ.թ.ա. 58-51) և Բրիտանիան (մ.թ.ա. 43) կելտական կրոնական սովորույթները նշանավորվել են հռոմեականացմամբ։ Կելտական բազմաստվածության հռոմեականացման խորությունն ու նշանակությունը դեռևս քննարկման առարկա է գիտնականների առջև։

Կելտական հեթանոսությունը անկում է ապրել Հռոմեական կայսրության օրոք, հատկապես այն բանից հետո, երբ մ.թ. 54 թվականին Կլավդիոս կայսեր կողմից դրա ձևերից մեկը՝ Դրուիդականությունը խստորեն արգելվել է։ Հեթանոսությունը մի փոքր ավելի երկար շարունակել է գոյություն ունենալ Բրիտանիայում և Իռլանդիայում, որտեղ այն աստիճանաբար անհետացել է 5-րդ և 6-րդ դարերի քրիստոնեացման ժամանակաշրջանում։

Աղբյուրներ

Կովենտինա աստվածուհու կերպարը (ժամանակակից Շոտլանդիա):

Համեմատաբար քիչ բան է հայտնի կելտական բազմաստվածության մասին, դա հիմնականում պայմանավորված է նրանով, որ հեթանոս կելտերը ոչինչ չեն գրել իրենց կրոնի մասին։ Այնուամենայնիվ նրանց կրոնը հնարավոր է ուսումնասիրել վաղ քրիստոնեական շրջանի գրականության, դասական հույն և հռոմեացի գիտնականների մեկնաբանությունների և հնագիտական գտածոների միջոցով։

Գրական աղբյուրներ

Երկաթե դարաշրջանի կելտերը գրավոր ապացույցներ չեն թողել իրենց կրոնի մասին, ոչ այն պատճառով, որ նրանք գրել չգիտեին (մայրցամաքային շատ կելտեր գիտեին այբուբենը և օգտագործում էին այն այլ նպատակների համար, Հին Իռլանդիայում օգտագործվում էր Օգամական գիրը), այլ քանի որ դա արգելված է եղել։ Դրուիդները՝ կելտերի քահանայական կաստա են եղել, իրենց գիտելիքները փոխանցել են միայն բանավոր, հնարավոր է, որ դա է եղել նրանց գաղտնիքները կողմնակի մարդկանցից պաշտպանելու նրանց ճանապարհը։

Հունական և հռոմեական աղբյուրներ

Հին աշխարհի տարբեր հույն և հռոմեացի գրողներ նկարագրել են կելտերին և նրանց հավատալիքները։ Կելտական սովորույթների մանրամասն նկարագրությունները տեղ են գտել Պոսիդոնիոսի կորած աշխատության մեջ, որն օգտագործել են Դիոդորոսը, Ստրաբոնը և Աթենաոսը։ Հռոմեական կայսր Հուլիոս Կեսարը, որը գլխավորում էր Կելտական Գալիայի դեմ նվաճողական արշավները՝ նկարագրում էր գալլերի բարոյականությունն ու կրոնը։ Նրա որոշ հայտարարություններ, օրինակ, որ դրուիդները մարդկային զոհաբերություններով էին զբաղվում, մարդկանց այրում էին ճյուղերից հյուսված հսկայական կերպարանքներով, կասկածներ են հարուցում ժամանակակից գիտնականների մոտ։

Այս աղբյուրների օգտագործման հիմնական խնդիրն այն է, որ դրանց հեղինակները հաճախ կողմնակալ են կելտերի դեմ, որոնց հին մարդիկ համարում էին «բարբարոսներ»։ Կելտական թագավորությունները նվաճած հռոմեացիները անաչառ դիտորդներ չեն եղել, իրենց գրություններում նրանք հաճախ ցույց են տվել կելտերին որպես դաժան և ոչ քաղաքակիրթ, այդպիսով «քաղաքակիրթ» հռոմեացիներին ավելի շատ պատճառներ տալով նրանց նվաճելու։ Եղել է նաև հակառակ միտում՝ որոշ հին հեղինակներ իդեալականացրել են կելտերին՝ ստեղծելով «ազնվական վայրենի» քաղաքակրթությունից չկեղծված կերպար։

Իռլանդական և վալլիական աղբյուրներ

Տեսարան «Կուալանգեից ցլի առևանգումը» իռլանդական էպոսից, որը պատմում է մեծ պատերազմի մասին։ Այստեղ պատկերված է հերոս Կուչուլայնը։ Էպոսը տեղի է ունենում հեթանոսական դարաշրջանում, սակայն այն մեզ է հասել քրիստոնյա հեղինակների ներկայացման մեջ։

Այլ գրական աղբյուրներ ստեղծվել են կելտաբնակ երկրներում՝ Ուելսում և Իռլանդիայում, քրիստոնեական միջնադարյան ժամանակաշրջանում՝ կելտական հեթանոսության անհետացումից մի քանի դար անց։ Այս աղբյուրները գալիս են առասպելական հեքիաթների տեսքով, ինչպիսիք են Ուելսյան Մաբինոգիոնը և իռլանդական «Կուալանգեից ցլի առևանգումը»։ Դրանք ի սկզբանե գրվել են համապատասխանաբար վալլիերեն և հին իռլանդերեն։

Այս աղբյուրները ստեղծվել են մի քանի դար անց այն բանից հետո, երբ քրիստոնեությունը դարձել է գերիշխող կրոն այս տարածքներում և գրվել են քրիստոնյաների կողմից, հավանաբար՝ վանականների կողմից (վանականներն այն սակավաթիվ մարդկանցից էին, ովքեր այդ ժամանակ կարող էին գրել)։ Կերպարներին որպես աստվածների վերաբերվելու փոխարեն՝ միջնադարյան հեղինակները նրանց դարձրել են պատմական կերպարներ։ Իռլանդական աղբյուրները պնդում են, որ Թուաթա դե Դաննան աստվածներ չեն, այլ հին ցեղ, որը բնակություն է հաստատել Իռլանդիայում Ֆիր Բոլգից հետո և Միլի որդիներից առաջ։ Փորձագետների շրջանում դեռևս վիճելի հարց է, թե որքանով են այս աշխատանքները արտացոլում նախաքրիստոնեական դարաշրջանը։ Որոշ փորձագետներ (Մաքանա, Մերֆի) կարծում էին, որ հին իռլանդական և վալլիական գրականությունը արտացոլում է հեթանոսական դարաշրջանի առասպելներն ու ավանդույթները, որոնք պահպանվել են հեթանոս դրուիդների ժառանգների, հնության պահապանների (ֆիլիդների) և բանաստեղծների (բարդերների) կողմից։ Մյուսները (Քարնի, ՄաքՔոն) կարծում են, որ խոսքը գրական ստեղծագործությունների մասին է, որտեղ վանականները հենվելով աստվածաշնչյան և հնագույն օրինակների վրա՝ փորձել են ցույց տալ, թե ինչ պետք է լիներ, իրենց կարծիքով նախաքրիստոնեական դարաշրջանը։

Հնագիտական աղբյուրներ

Հնագիտական ապացույցները չեն պարունակում գրական աղբյուրներին բնորոշ կողմնակալություն։ Այնուամենայնիվ, այս ապացույցների մեկնաբանությունը երբեմն կարող է խեղաթյուրվել 21-րդ դարի մտածողությամբ։

Տարբեր հնագիտական հայտնագործություններ օգնում են հասկանալ կելտերի հեթանոսական կրոնը։ Նախ՝ Գալիայի, Ռաետիայի, Նորիկումի և Բրիտանիայի կելտական մետաղադրամները։ Սկզբում դրանք հատվել են ըստ հելլենիստական տիրակալների մետաղադրամների նմուշների, սակայն հետագայում դրանց վրա սկսել են ի հայտ գալ կելտերին բնորոշ դիցաբանական մոտիվներ (ֆանտաստիկ գազաններ, կտրված գլուխներ, եգիպտացորենի հասկեր)։ Երկրորդ՝ քանդակներ, հուշարձաններ և արձանագրություններ, որոնք կապված են մայրցամաքային Եվրոպայի և Հռոմեական Բրիտանիայի կելտերի հետ։ Հուշարձանների մեծ մասը և դրանց ուղեկցող արձանագրությունները հռոմեական ժամանակաշրջանից են և արտացոլում են կելտական և հռոմեական աստվածների միջև սինկրետիզմի զգալի աստիճանը։ Նույնիսկ այնտեղ, որտեղ պատկերներն ու մոտիվները կարծես գալիս են նախահռոմեական ավանդույթներից, դրանք դժվար է մեկնաբանել գալլական գրականության և դիցաբանության հուշարձանների բացակայության պատճառով։ Դրա հայտնի օրինակն է եղջյուրավոր աստվածությունը, որը կոչվում է Սերնունոս։ Այս աստվածության մի քանի պատկերներ և նկարագրություններ են հայտնաբերվել, բայց նրա հետ կապված առասպելներ չեն հասել մեզ և չկա ուղղակի վկայություն, թե ինչպես է այն պաշտվել։

Հավատալիքներ

Աստվածություններ

Բարելիեֆ՝ եռադեմ աստվածություն պատկերող հարթաքանդակ, որը հայտնաբերվել է Փարիզում 1867 թվականին։ Որոշ գիտնականներ դա նույնացնում են Լուգի հետ:

Կելտական կրոնը բազմաստված է եղել, կելտերը հավատում էին բազմաթիվ աստվածությունների, աստվածների և աստվածուհիների։ Նրանցից ամենահայտնին պանկելտականներն էին, նրանց պաշտամունքը հաստատված է կելտական աշխարհի մեծ մասում, թեև այդ աստվածությունները կարող են հայտնի լինել տարբեր տեղական անուններով և տարբեր ասոցիացիաներով։ Կելտական ընդհանուր աստվածները կազմում են բոլոր կելտական աստվածների միայն փոքր տոկոսը, կոպիտ ասած՝ մոտ 300 կելտական աստվածներից, որոնց մասին մենք գիտենք, միայն մոտ 60-ը կարելի է գտնել մեկից ավելի տարածաշրջաններում, և դրանցից միայն մոտավորապես 20-30-ն են համակելտական։

Կելտերը նույնպես անիմիստներ են եղել, նրանք հավատացել են աստվածություններին, որոնք կապված են եղել տարբեր բնական երևույթների հետ, ինչպիսիք են ծառերը, ջրի առվակները, որոնք հաճախ հարգվել են տեղական տաճարներում (օրինակ, աստվածուհի Սեվանանք՝ Սեն գետի հովանավորը):

Ըստ անտիկ որոշ աղբյուրների՝ կելտերը պաշտել են բնության ուժերին՝ չպատկերելով դրանք մարդկային կերպարանքով (Մարդակերպություն)՝ ի տարբերություն այլ հեթանոս ժողովուրդների, ինչպիսիք են հույները, հռոմեացիները և եգիպտացիները։ Ժամանակի ընթացքում, հատկապես հռոմեական նվաճումից հետո, երբ հնագույն մոդելների ազդեցությունը կելտական արվեստի և կրոնի վրա մեծապես մեծացել է՝ կելտերը սկսել են իրենց աստվածներին մարդկային ձևեր տալ և անիմիզմից անցում կատարել ավելի ռոմանիզացված հռոմեական բազմաստվածություն։ Որոշ կելտական աստվածների այդ թվում՝ Լուղի և այսպես կոչված «Մատրոնների» պատկերներում նկատելի է երրորդություն։

Կղզու կելտերը պաշտել են իրենց անձնական կամ ցեղային նախնիների աստվածներին, երկրին, ծովին և երկքնին։ Օրինակ՝ «Երդվում եմ Աստծով, ով երդվում է իմ ժողովրդի վրա» և «Եթե ես դրժեմ իմ երդումը, թող երկիրը բացվի, որ կուլ տա ինձ, ծովը բարձրանա, որ խեղդվի ինձ և երկինքն ընկնի ինձ վրա»։

Կելտական ընդհանուր աստվածություններ

Կելտական որոշ աստվածներ եղել են հիմնական բնական երևույթների աստվածացում, ինչպիսին է արևը։ Կելտերը չեն պաշտել արևը, այլ այն դիտարկել են որպես աստվածային պայծառ սկզբունքի խորհրդանիշ։ Նման աստվածներին պաշտել են բոլոր կելտերը, սակայն տարբեր վայրերում նրանց հաճախ անվանել են տարբեր անուններով։ Դրա օրինակն է Լուգուս աստվածը, որը ուշ իռլանդական դիցաբանության մեջ հիշատակվում է որպես Լյուգ, իսկ ավելի ուշ ուելսյան դիցաբանության մեջ՝ Լլեու (Lleu Llaw Gyffes)։

Մեկ այլ տարածված պանկելտական աստված է Տարանիսը՝ ամպրոպի աստվածը, որի պաշտամունքը հաստատված է Գալիայում, Բրիտանիայում և Իսպանիայում։ Նման այլ աստվածներ էին Տեուտատները՝ ցեղի հովանավոր աստվածը, որըին երկրպագում էին ինչպես Գալիայում, այնպես էլ Բրիտանիայում, Բելենոսը՝ բժշկության աստվածը և Սերնունոսը, որի եղջյուրավոր կերպարանքը հայտնաբերվել էր Գալիայում։

Եղել են նաև սովորական կելտական աստվածուհիներ։ Դրա օրինակներն են մայր աստվածուհիները (օրինակ՝ Դանուն Իռլանդիայում և Դոնը՝ Ուելսում), ջրի աստվածուհիները (Սեկուանան Գալիայում և Սուլիսը՝ Բրիտանիայում) և ձիերի աստվածուհիները՝ Էպոնա Ֆրանսիայում, Մաչա Իռլանդիայում և Ռիանոն Ուելսում)։

Երբ հռոմեացիները նվաճել ենն Գալիայի, Իսպանիայի և Մեծ Բրիտանիայի կելտական հողերը, նրանք սկսել են նույնացնել կելտական աստվածներին իրենց աստվածների հետ (գիտական գրականության մեջ դա կոչվում է interpretatio Romana - «Հռոմեական մեկնաբանություն»)։ Օրինակ՝ նրանք պնդում էին, որ Գալիայի կելտական աստված Բելենոսը, ըստ էության նույնն է, ինչ իրենց սեփական աստված Ապոլլոնը և որ Լուգը նույնն է, ինչ իրենց սեփական Մերկուրին։ Հռոմեական դարաշրջանի տվյալները՝ ներառյալ կելտական և հռոմեական աստվածներին նույնացնող արձանագրություններն ու խորաքանդակները, կելտական աստվածների մասին մեր ունեցած տեղեկատվության մի քանի աղբյուրներից են։

Տեղական աստվածություններ և բնության պաշտամունք

Կաղնին այն երեք ծառերից մեկն է, որոնք աստվածացվել են կելտական հեթանոսների կողմից:

Կելտերը անիմիստներ են եղել, նրանք հավատացել են, որ բնության բոլոր երևույթները պարունակել են ոգիներ և որ կարելի է շփվել այդ ոգիների հետ։ Անիմիստական աստվածներին հաճախ պաշտել են և այնպիսի վայրեր, ինչպիսիք են ժայռերը, առվակները, լեռները, ծառերը, կարող էին աստվածների պաշտամունքի վայրեր ունենալ կամ առաջարկել այնտեղ աստվածների առկայությունը։ Այս ոգիները կարող են լինել տեղական, պաշտվել տաճարի մոտ ապրող բնակիչների կողմից և լինել ոչ համակելտական (օրինակ՝ պոլիթեիստական աստվածներից մի քանիսը)։ Նմանատիպ պաշտամունք կա Ճապոնիայի ժամանակակից սինտոիզմում, որտեղ կա նաև տեղական կամի ոգիների պաշտամունք։

Հին կելտերը որոշ ծառեր համարում էին աստվածային։ Ենթադրվում է, որ նրանց համար ամենասուրբը կաղնին, հացենին և ալոճենին էր։ Ծառերի պաշտամունքը գոյություն ուներ ինչպես կղզու, այնպես էլ մայրցամաքային կելտերի շրջանում։ Ծառերի կարևորությունը կելտական կրոնում երևում է նրանով, որ օրինակ՝ Էբուրոն ցեղի անունը և Յորք քաղաքի բրիտանական անվանումը՝ Էբուրակում, պարունակում են կելտական անվանումը կարասի ծառի համար (իռլանդերեն ibar): Իռլանդական առասպելներում կարելի է գտնել այնպիսի անուններ, ինչպիսիք են ՄաքՔալիննը (հոլիի որդին) և ՄաքԻբարը (հիվի որդի)։ Հին իռլանդական իրավական տրակտատներից մեկը մատնանշում էր ծառերի մեջ ամենահարգվածը՝ «անտառի գիտելիքը» ( airig fedo - կաղնին, եղևնին, ընկույզը, խնձորի ծառը) և «անտառի ստրուկները» ( aithig fedo - ուռի, կնձնի)։

Իռլանդիայում նույնպես երկրպագել են սաղմոնին, որը սնվում էր սուրբ լճակը շրջապատող պնդուկներով։ Սրբազան աղբյուրի բնակիչ սաղմոնը համարվում էր իմաստության խորհրդանիշ։

Տաք աղբյուրներն ու գետերը նույնպես հայտնի պաշտամունքի վայրեր էին և հիմնականում կապված էին բժշկության և վերականգնման հետ։

Տեսություն կա, որ միջնադարում և նոր ժամանակներում կելտերաբնակ երկրներում փերիների և այլ կախարդական արարածների (ինչպիսիք են թզուկները, Էլֆերը, պիքսիները) հավատը նախաքրիստոնեական հավատքի արտացոլումն է անիմիստական բնության աստվածների նկատմամբ, որը վերաիմաստավորվել է քրիստոնեական աշխարհայացքի լույսի ներքո։ Նրանք այլևս համարվում էին ոչ թե բնության աստվածներ, այլ ոգիներ, հաճախ չար ու անբարյացակամ։

Փերիներին հաճախ վերաբերվում էին նույն կերպ, ինչ հեթանոս աստվածներին՝ ընծաներ մատուցելով ծառերի և պաշտամունքի այլ վայրերի վրա՝ քավության և լավ բերք կամ որս ապահովելու նպատակով և այլն։

Հանդերձյալ կյանք

Վերակառուցված կելտական գերեզմանաքար, որը գտնվում է Հոխդորֆի մոտ (Գերմանիա): Նման թաղումները սովորաբար վերապահված էին ազդեցիկ և հարուստ կելտերի համար:

Ցավոք սրտի ուղղակի տեղեկություն չկա կելտերի հավատալիքների մասին, թե ինչ է կատարվում մահացածների հետ մահից հետո։ Այնուամենայնիվ հնագիտական հայտնագործությունները, հռոմեական գրառումները և ավելի ուշ առասպելաբանությունը հուշում են կելտական հնարավոր համոզմունքները հետմահու կյանքի մասին

Կելտական հուղարկավորության ընթացակարգերը, որոնք ներառում էին մահացածների հետ սնունդ, զենք և զարդեր թաղելը, հուշում են, որ կելտերը հավատում էին մահից հետո կյանքի շարունակությանը։

Դրուիդները (կելտական ուսյալ դասարան, որը ներառում էր հոգևորականության անդամներ), ինչպես Կեսարն էր ասում, հավատում էին վերամարմնավորմանը և հոգու վերափոխմանը։ Քրիստոնյա կելտական ազգերի հետագա դիցաբանության ընդհանուր գործոնը նրանց հավատքն է այլ աշխարհի հանդեպ։ Նրանց համար դա կախարդական արարածների և այլ գերբնական առարկաների թագավորություն էր, որը մարդկանց գրավում էր իրենց աշխարհ։ Երբեմն ասում էին, որ այս այլ աշխարհը ստորգետնյա է, երբեմն ասում էին, որ այն հեռու է արևմուտքում։ Որոշ գիտնականներ ենթադրում են, որ մյուս աշխարհը հեթանոս կելտական անդրշիրիմյան կյանք էր, թեև դրա համար ուղղակի ապացույց չկա։

Սովորություներ

Տոներ

«Ջեք Լապտեր» (դդմի գլուխ), պատրաստված Հելոուինի համար։ Ենթադրվում է, որ Հելոուինը կելտական Սամհայն տոնի քրիստոնեական ձևն է, իսկ Ջեք Լապտերը համարվում է կելտական պաշտամունքի ձև: Օգտագործվում է վախեցնելու ցանկացած չար ոգի, որը կարող է հայտնվել այդ օրը:

Գործնականում այն ամենը, ինչ մենք գիտենք կելտական հեթանոսական կրոնական փառատոների մասին, գալիս է կղզու, հիմնականում իռլանդական աղբյուրներից։ Մայրցամաքային կելտերի օրացույցի մասին որոշ տեղեկություններ պարունակվում են այսպես կոչված «Քոլինյի օրացույցից», որոշ անուններ այնտեղ համընկնում են իռլանդականների հետ, օրինակ՝ Սամոնի ամիսը (Իռլանդական Սամհայն), Ջիամոնիում (Հին իռլանդերեն՝ «ձմեռ»)։ Ենթադրվում է, որ կելտերն ունեցել են տարեկան չորս կրոնական տոն։ Նրանք միմյանցից հավասար էին և տարին բաժանեցին չորս քառորդի։

Առաջին տոնը՝ Սամայնը (Ուելսում Calan Gaeaf), տեղի է ունեցել նոյեմբերի 1-ին։ Այս տոնը նշանավորել է հովվական մի տարվա ավարտը և մյուսի սկիզբը։ Համարվում էր, որ այդ ժամանակ Ուրիշ աշխարհի հոգիները տեսանելի են դառնում մարդկանց համար։ Քրիստոնեության ժամանակ Սամայնը վերանվանվել է Բոլոր սրբերի օր (կամ Մահացածների օր, Մահվան օր), որի նախօրեին Հելոուինն է, որը հայտնի է մինչ օրս։

Երկրորդը Իմբոլկն է (Gŵyl Fair y Canhwyllau կամ Gŵyl y Canhwyllau Ուելսում), որը նշվում է փետրվարի 1-ի նախօրեին։ Այն նվիրված է առատության և պտղաբերության սուրբ աստվածուհի Բրիգիդին և համարվում էր գարնանային տոն։ Այն հետագայում քրիստոնեացվել է և կոչվել Սուրբ Բրիգիտի տոն։

Երրորդը՝ Բելթեյնը (Calan Mai Ուելսում), անցկացվել է մայիսի 1-ի նախօրեին։ Այն նվիրված էր Բել աստծուն և սովորաբար այս տոնին խարույկներ էին վառվում։ Հետագայում քրիստոնեության ժամանակ այն վերանվանվել է Սուրբ Հովհաննեսի տոն և ամենայն հավանականությամբ հենց դրա վրա է հիմնված մայիսի 1-ը նշելու ավանդույթը։

Հին կելտերի չորրորդ տոնը Լունասան (Լուղնասադ) է, (Ուելսում՝ Calan Awst), որը նշվում էր օգոստոսին։ Նա անդրադարձել է Լուղ աստծուն, որն ըստ դիցաբանության, խնջույք է տվել իր որդեգրած մոր՝ Թայլտիուի պատվին։

Տաճարներ

Հնագույն աղբյուրները պնդում են, որ կելտերը մինչև գալո-հռոմեական ժամանակաշրջանը տաճարներ չեն ունեցել և որ նրանց արարողությունները տեղի են ունեցել սուրբ պուրակներում և անտառներում։ Այնուամենայնիվ հնագետները մեծ քանակությամբ տաճարներ են հայտնաբերել հնագույն կելտական բնակավայրերի տարածքում, առաջին հերթին Գալիայում։ Գալո-հռոմեական ժամանակաշրջանում կառուցվել են ավելի դիմացկուն քարե տաճարներ, դրանցից շատերի մնացորդները հայտնաբերվել են հնագետների կողմից ինչպես Մեծ Բրիտանիայում, այնպես էլ Գալիայում։ Այնուհետև կելտ-հռոմեական տաճարի բնորոշ տիպը (լատին․՝ fanum): Այն հռոմեական տաճարներից տարբերվում էր կենտրոնական խորանի (տաճարի ներսի) չորս կողմերում պատկերասրահների առկայությամբ։

Զոհաբերություն

18-րդ դարի նկարազարդում: Այն պատկերում է մարդկանց այրումը ճյուղերից հյուսված հսկայական կերպարանքով, Կեսարը հայտնում է կելտերի մոտ զոհաբերության այս մեթոդի մասին։ Զոհաբերության լեգենդը հիմք է հանդիսացել մի քանի սարսափ ֆիլմերի համար:

Հռոմեացի գրողները պնդում էին, որ կելտերը կատարում էին մարդկային զոհաբերություններ Գալիայում։ Ցիցերոնը, Հուլիոս Կեսարը, Սվետոնիոսը և Լուկանոսը նշում են դա, իսկ Պլինիոս Ավագը հայտնում է, որ դա տեղի է ունեցել Բրիտանիայում, բայց արգելվել է Տիբերիոսի և Կլավդիոսի ժամանակներում։

Այնուամենայնիվ ենթադրվում է, որ այդ պնդումները կեղծ էին և օգտագործվում էին միայն որպես քարոզչություն՝ արդարացնելու Հռոմի կողմից այդ հողերի նվաճումը։ Հայտնի չեն բազմաթիվ հնագիտական վայրեր, որոնք ապացուցում են մարդկային զոհաբերությունների օգտագործումը։ Ժամանակակից մի շարք պատմաբաններ հակված են դրանք համարել որպես հազվագյուտ կելտական մշակույթում։ Կան որոշ անուղղակի ապացույցներ, որ մարդկային զոհաբերությունները հայտնի են եղել Իռլանդիայում և հետագայում արգելվել Սուրբ Պատրիկի կողմից։

Կրոնական սոցիալական դասեր

Ըստ Պոսիդոնիոսի և ավելի ուշ դասական հեղինակների՝ կրոնի և մշակույթի երեք մասնագիտական դասեր կային՝ դրուիդներ, բարդեր և օվատներ (հին հունարեն՝ ὀυάτεις)։ Այս եռակի հիերարխիան արտացոլված էր կելտերի երկու հիմնական ճյուղերի մեջ Իռլանդիայում և Ուելսում, բայց լավագույնս ներկայացված է եղել վաղ միջնադարյան Իռլանդիայի ավանդույթում, որտեղ դրուիդների, բանաստեղծների և պատմաբանների բարձրագույն դասը եղել են ֆիլիդներ (filid) և «մարգարեներ» (faith): Այնուամենայնիվ այս կատեգորիաները միշտ չէ, որ հաստատված են և կարող են տարբեր կերպ անվանվել կամ բաժանվել տարբեր առաջնային աղբյուրներում։

Գրականություն

• Бондаренко Г. В. Мифология пространства древней Ирландии. — М.: Языки славянской культуры, 2003. — 416 с. — (Язык. Семиотика. Культура. Малая серия). — ISBN 5-94457-127-6
• Гальфрид Монмутский. История бриттов. Жизнь Мерлина / Сост. А. Д. Михайлов. — М.: Наука, 1984. — 288 с. — (Литературные памятники).
• Ирландские саги / Пер. с ирл. А. А. Смирнова. — Л.: Гослитиздат, 1961. — 3-е изд. — 298 с.
• Кельтская мифология / Пер. с англ. С. Головой и А. Голова. — М.: Издательство Эксмо, 2004. — 640 с. — ISBN 5-699-01165-X
• Кельтские мифы. Валлийские сказания, Ирландские сказания / Пер. с англ. Л. И. Володарской. — Екатеринбург: У-Фактория. 2006. — 496 с. — (Bibliotheca Mythologica). — ISBN 5-9709-0219-5
• Кэртин Джеремия. Легенды и мифы Ирландии / Пер. Л. А. Игоревского. — М.: ЗАО «Центрполиграф», 2008. — 224 с. — ISBN 978-5-9524-3878-1
• Маккалох Джон Арнотт. Религия древних кельтов / Пер. с англ. С. П. Евтушенко. — М.: ЗАО «Центрполиграф», 2004. — 336 с. — ISBN 5-9524-1303-X
• Рис Алвин, Рис Бринли. Наследие кельтов. Древняя традиция в Ирландии и Уэльсе / Пер. с англ. Т. А. Михайловой. — М.: Энигма, 1999. — 480 с. — (История духовной культуры). — ISBN 0-500-27039-2
• Роллестон Томас. Мифы, легенды и предания кельтов / Пер. с англ. Е. В. Глушко. — М.: ЗАО «Центрполиграф», 2004. — 349 с. — ISBN 5-9524-1063-4
• Спенс Льюис. Тайны древних бриттов / Пер. с англ. Н. М. Забилотского. — М.: Вече, 2007. — 272 с.: ил. — (Ключи от Авалона. Мегапроект — Terra Incognita). — ISBN 978-5-9533-2148-8
• Широкова Н. С. Мифы кельтских народов — М.: Астрель: АСТ: Транзиткнига, 2005. — 431 (1) с.: ил. — (Мифы народов мира). — ISBN 5-17-019444-7 (ООО «Издательство АСТ»), ISBN 5-271-08709-3 (ООО «Издательство Астрель»), ISBN 5-9578-0397-9 (ООО «Транзиткнига»)

Այլ ընթերցանություն

• Green, Miranda (1989), Symbol and Image in Celtic Religious Art, Routledge, google books
• Stöllner, Thomas, "Between ruling ideology and ancestor worship: the mos maiorum of the Early Celtic Hero Graves", in: Gosden, Christopher, Crawford, Sally, Ulmschneider, Katharina, Celtic Art in Europe: Making Connections, 2014, Oxbow Books, 1782976582, 9781782976585, google books
• Anwyl, Edward (1906), Celtic Religion in Pre-Christian Times.
• Jan de Vries (1961) Keltische Religion, a comprehensive survey.
• Duval, Paul-Marie (1976) Les Dieux de la Gaule, new ed. updated and enlarged.
• Evans Wentz, W. Y. (1966, 1990) The Fairy-Faith in Celtic Countries. Gerrards Cross, Colin Smythe Humanities Press 0-901072-51-6
• Green, Miranda (1986, revised 2004) Gods of the Celts.
• Alexander Macbain (1885), Celtic Mythology and Religion (Internet Archive online edition).
• MacCana, Proinsias (1970) Celtic Mythology. Middlesex, Hamlyn. 0-600-00647-6
• MacCulloch, J. A. (1911) The Religion of the Ancient Celts (Project Gutenberg online edition; 2009 reprint: 978-1-60506-197-9).
• MacCulloch, J. A. (1948) The Celtic and Scandinavian Religions, Hutchinson's University Library (2005 reprint: Cosimo Classics, 978-1-59605-416-5).
• MacKillop, James (1998) A Dictionary of Celtic Mythology. Oxford, Oxford University Press. 0-19-280120-1
• Maier, Bernhard (1997); originally published in German in 1994) Dictionary of Celtic religion and culture, Boydell & Brewer, 978-0-85115-660-6.
• Raepsaet-Charlier, Marie-Thérèse. "Cultes et territoire, Mères et Matrones, dieux «celtiques»: quelques aspects de la religion dans les provinces romaines de Gaule et de Germanie à la lumière de travaux récents". In: L'antiquité classique, Tome 84, 2015. pp. 173–226. DOI: https://doi.org/10.3406/antiq.2015.3872; www.persee.fr/doc/antiq_0770-2817_2015_num_84_1_3872
• Rees, Alwyn and Rees, Brinley (1961) Celtic Heritage: Ancient Tradition in Ireland and Wales. New York, Thames and Hudson. 0-500-27039-2
• Marie-Louise Sjoestedt (1982) Gods and Heroes of the Celts. Translated by Myles Dillon, Berkeley, CA, Turtle Island Foundation. 0-913666-52-1. Comparisons between deities of the various Celtic cultures vs Classical models.
• Stercks, Claude (1986). Éléments de cosmogonie celtique, contains an interpretive essay on the goddess Epona and related deities.
• Vendryes, Joseph; Tonnelat, Ernest; Unbegaun, B.-O. (1948). Les Religions des Celtes, des Germains et des anciens Slaves.