Մասնակից:Մարինե123/Ավազարկղ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Հանցագործների լուսանկարներ։ Մարդու արտաքինի և նրա քրեական վարքագծի միջև կապը հայտնաբերելու փորձերը բազմիցս են արվել, սակայն հաջողության չեն հասել:

Հանցագործի ինքնություն, մարդու սոցիալ-հոգեբանական և մարդկային հատկությունների ամբողջություն, որը հանդիսանում է հանցագործություն կատարելու պատճառ և պայման։

Հանցագործի ինքնությունը տարբերվում է օրինապահ անձի ինքնությունից հասարակական վտանգավորությամբ, նրան ավելի ներհատուկ է հանցավոր կարիքները և մոտիվացիան, էմոցիոնալ-կամայն դեֆորմացիաներ և սոցիալ-բացասական շահերը։ Հանցագործի ինքնության խնդիրը առաջնային է՝ հանցավորության հետ կապված գիտության և, ամենից առաջ, քրեաբանության համար։

Անձի հասարակական վտանգավորությունը սովորաբար ձևավորվում է մինչև հանցագործություն կատարելը։ Այս գործընթացը իր տեղն է գտել կարգապահական և վարչական իրավախախտումների, բարոյազանց արարքներում: Սակայն քրեաբանության մեջ անձի ճիշտ անցումը, որը իր մեջ ներառում է սոցիալապես վտանգավոր հատկանիշներ, դեպի հանցագործի ինքնություն կապված է անձի կողմից հանցանք կատարելու պահի հետ: Որոշ քրեագետներ պնդում են, որ հանցագործի ինքնության գոյության մասին կարելի է խոսել միայն օրենքով սահմանված ժամանակահատվածում՝ օրինական ուժի մեջ մտած մեղադրական դատավճռից մինչև պատիժը կրելը և դատվածության մարման պահը[1]: Այլոք ցույց են տալիս, որ, ի տարբերություն քրեակատարողական համակարգի, քրեագետը պետք է դիտարկի ոչ միայն դատապարտվածներին, այլ նաև փաստացի հանցագործներին, քանի որ ավելի փորձառու և վտանգավոր հանցագործները հաճախ խուսափում են քրեական պատասխանատվությունից, չքննել իրենց նշանակում է չնկատել մի զգալի շերտի քրեկան մոտիվացիա[2]: Ամեն դեպքում, ժամանակակից գիտությունը գտնում է, որ մարդու մոտ սոցիալապես վտանգավոր հատկանիշների առկայությունը չպետք է հիմք հանդիսանա նրան վերաբերվելու որպես հանցագործի[3]:

Քրեաբանությունը ուսումնասիրում է հանցագործի ինքնության սոցիալ-ժողովրդագրական, սոցիալ-դերային և բարոյահոգեբանական նկարագրությունը: Բացի այդ, ընդհանուր առմամբ տվյալ թեմայի և քրեագիտության համար առանցքային է հանդիսանում է այն հարցը, թե ինչ բնույթ ունի մարդու հանցավոր վարքագիծը՝ կենսաբանական թե սոցիալական:

Հանցագործի ինքնությանը առանձին բնութագրեր (առաջին հերթին տարիքը և հոգեկան վիճակը, մեղսունակությունը որոշող) միաժամանակ համարվում են հանցագործության սուբյեկտի նախանշաններ, առանց որոնց հաստատման անձին չի կարելի քրեական պատասխանատվության ենթարկել: Բացի այդ, հանցագործի ինքնության բնութագրությունները պետք է գնահատվեն դատարանի կողմից՝ քրեական պատասխանատվություն նշանակելիս: Այնուամենայնիվ, նշվում է, որ «հանցագործի ինքնություն» հասկացության բովանդակությունը զգալիորեն լայն է, այն չի սպառվում քրեական իրավունքի համար յուրահատուկ նշաններով: Հանցագործի ինքնությունը հանդիսանում է կոմպլեքսային ուսումնասիրության և տարբեր ոլորտների գիտելիքներով մասնագետների քննարկման առարկա (քրեաբանություն, հասարակագիտություն, հոգեբանություն, հոգեբուժություն և այլն[4]):

Պատմության տեսությունը հանցագործի ինքնության մասին[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կրոնական հայացքները հանցագործի ինքնության խառնվածքում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մինչև իրավաբանների և սոցիոլոգների կողմից հանցագործությունների և հանցավարությունների համակարգված ուսումնասիրությունը, կային տեսությունը բացատրող հակասոցիալական վարքերը, որոնք հիմնականում կրում էին կրոնական բնույթ[5]:

Կարմա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդված՝ Կարմա

Արևելյան կրոններ, ինչպիսիք են հինդուիզմը և բուդդիզմը և բրահմայականությունը, առաջ են քաշում «կարմա» հասկացությունը: Համաձայն տվյալ կրոնների հասկացության՝ մարդու «հոգին» անցնում է բազմաթիվ մարմնացումների միջով, ընդ որում գործողությունները, մարդու մեկ մարմնավորման միջոցով կատարվող, հետևանքի միջնորդությամբ, ազդեցություն են ունենում մարդու ինքնության և բոլոր հետագա կենսագործության պայմանների վրա:

Բարի և ազնիվ արարքներ կատարելու ցանկությունների առկայությունը հանգեցնում է լավ «կարմա»-յի, արատավոր պլանների առաջացումը և գիտակցված վատ արարքների կատարումը, այդ թվում՝ հանցագործություններ՝ վատ: Դա բացատրվում է պայմանականորեն մարդկանց առանձին անհատների և սյուբեկտի ու օբեկտի բաժանմամբ. հանցագործի կարմայի թյուրիմացությունը (այս պարագայում այն, որ բոլոր մարդիկ կապված են պատճառի և հետևանքի օրենքով), հանգեցնում է այն բանի, որ հատուցման ժամը հնարավոր է ուշ գա, բայց այն անպայման գալու է:

Այս մոդելի հանցավոր վարքագիծը բացատրվում է նախորդ ինկարնացիաներից ժառանգված բացասական անձնական հատկանիշներով: Վատ կարման նաև որոշում է մարդու հանցագործության զոհ լինելու նախահակվածությունը: Հետևաբար, մարդ, որն ինչ-որ պահի մտադրվում է սպանություն կատարել, անսպասելի մահվան հնարավորություն է ստեղծում իր համար հենց իր կարմայում։

Այնուամենայնիվ, այս հայեցակարգի շրջանակներում անհատի համար ճանաչվում է որոշակի կամքի ազատություն և նախորդ ինկարնացիաներում անցած ճանապարհին չհետևելու ունակություն: Վատ կարման կարող է շտկվել ազնիվ արարքների կամ մաքրման հատուկ պրակտիկաների օգտագործմամբ, ճիշտ այնպես, ինչպես լավը հնարավոր է փչացնել չարագործություններով:

Աստվածային նախախնամություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գոյություն են ունեցել նաև գաղափարներ, որոնց համաձայն մարդու գոյության կերպարն ու իմաստը որոշվում է աստվածային կանխորոշմամբ, մինչև նրա ծնունդը: Այսպիսով, հանցավոր անձանց գոյությունը կապվում է այն բանի հետ, որ նրանց համար այդ ճանապարհը կանխորոշված է եղել վերևից, և այդպիսին է իրերի բնական կարգը։

Բացի իր աստվածաբանական և փիլիսոփայական հետևանքներից, այս պարադիգմը բավականին էական ազդեցություն է ունեցել հետագա քրեաբանական տեսությունների վրա, որոնք հանցագործությունների կատարումը բացատրել են կոնկրետ մարդու բնածին կենսաբանական առանձնահատկություններով։ Բացի այդ, բողոքական էթիկայի շրջանակներում որպես աստվածընտրության չափանիշ հանդես է եկել կյանքի հաջողությունը, որի հետևանքն է այն մտայնությունը, որ հանցագործությունը բնորոշ է բնակչության միայն աղքատ խավերին։

Երկվություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կրոնական երկվությունը բխում է ինչ-որ չար ուժի գոյությունից (չար աստվածության կամ այլ գերբնական էակի), որը գտնվում է հավերժական պայքարի մեջ բարության ուժերի հետ, և երկվության տարբեր տարբերակներում այս իշխանությունը կարող է հանդես գալ որպես ստեղծող աշխարհ, և որպես իր զավթիչ: Վաղ հուդայականության ժամանակաշրջանում երկվության գաղափարի մեջ հատնաբերվել է երկու բնույթով Յահվե Աստծու մասին արտահայտություն, որը նեռարում է բարի և չար բաղկացուցիչներ: Ուշ հուդայականության և քրիստոնեության մեջ չար բնությանը վերագրվում է մեկ այլ գերբնական ուժ, որը կոչվում է դև կամ սատանա:

Հուդայական և քրիստոնեական պատկերացումները մարդու բնության մասին նույնպես ունեն երկակի բնույթ: Մի կողմից, մարդկության նախահայրերին վերագրվող մեղքը ողջ մարդկության վրա դրեց սկզբնական մեղքի բեռը։ Մյուս կողմից համաշխարհային կրոնների մի ճյուղը, որը համարվում է մարդու կամքի ազատության պատկերացումը, ընտրության ազատությունը բարու և չարի միջև: Առաջին ներկայացման վրա հիմնվում է չարիքի՝ որպես հանցավոր վարքագծի պատճառ «մոլուցքի» գաղափարը, երկրորդի վրա ՝ «անմաքուր ուժով» մարդու «գայթակղության» մոդելը։

Գայթակղություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Գայթակղության» մոդելը հիմնված է սատանայի և բարու աստվածային զորությունների միջև հակասության պատկերացման վրա։ Հրեշը գայթակղում է մարդուն, «առաջարկելով» նրան կատարել մեղք (այդ թվում՝ հանցավոր), իսկ բարու զորությունները վարձատրվում են «կանոնների» պահպանման համար, հոգևոր օգնություն են ցուցաբերում փորձության մեջ հայտնված մարդուն՝ օգնելով նրան դիմակայել սատանայական գայթակղությունից։ Անհատը միշտ պահպանում է ընտրության ազատությունը՝ բարու և չարի միջև, կարող է ինչպես գայթակղվել, այնպես էլ հաջողությամբ դիմակայել դրան։

Քանի որ այն փաստը, որ մարդը ենթարկվել է գայթակղությանը, չնայած բարու ուժերի կողմից իրեն ցուցաբերվող «օգնությանը», ցույց է տալիս նրա թուլամտությունը, համարվում էր, որ հանցագործություններ կատարող մարդիկ իրենց բնույթով ավելի վատ են, քան նրանք, ովքեր կարողացել են հաջողությամբ դիմակայել գայթակղությանը: Դա դիտարկվել է որպես իրավունքի այնպիսի կարևորագույն տարրի հիմնավորում, ինչպիսին է որոշակի արարքների համար պատիժների սահմանումը։ Այնտեղ, որտեղ հավերժական տառապանքի խոստումները բավարար չէին՝ դժոխքի բոցերի մեջ, գործի դրվեցին աշխարհիկ պետական մարմինները, որոնք տառապանք էին պատճառում հանցագործին իր կյանքի ընթացքում:

Մոլագարություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Գոյա, «Սուրբ Ֆրանսիսկո Բորջիան մահացողից վտարում է դևերին»:

Ավելի դետերմինալ է «մոլուցքի» մոդելը, որն այս առումով կարող է դիտարկվել որպես պոզիտիվիստական քրեաբանական տեսությունների նախադրյալ։ Տառապող անձի միտքը և մարմինը գրավվում է չար հոգու վերահսկողությամբ, ստիպելով նրան կատարել անբարեհաճ արարքները: Մարդուն նորմալ ապրելուն կրկին վերադարձնելու համար անհրաժեշտ էր անցկացնել էկզորսիզմի ծիսակարգ՝ մարմնից անմաքուր հոգու վտարում։

Անմաքուր ուժով տարված մարդն անկարող էր խոստովանել, որ պատասխանատվություն էր կրում այդ վիճակում կատարված արարքների համար։ Այնուամենայնիվ, աշխարհիկ իշխանությունների կողմից հանցագործությունների համար պատժի միջոցների կիրառումը հիմնավորելու համար ենթադրություն է արվել այն մասին, որ ոչ բոլոր մարդկանց են տիրանում չար ոգիները, այլ միայն նրանց, ովքեր տանում են մեղսավոր ապրելակերպը կամ չեն ցուցաբերել պատշաճ զգոնություն: Այսպիսով, պատիժը ոչ թե կատարված արարքների համար էր, այլ այն բանի համար, որ մարդը «թույլ տվեց» թշնամի ուժերին տիրել իրեն։

Այս մոդելի կարևոր հետևանքը, որն ազդեցություն է ունեցել քրեաբանական տեսությունների հետագա զարգացման վրա, հանցագործի ուղղման հնարավորության մասին պատկերացումն է (էկզորսիզմի ծեսերի անցկացման միջոցով), առավել խիստ պատիժների կիրառման մասին, ինչպիսիք են մահապատիժը կամ վտարումը համայնքից, միայն «անհուսալի» դեպքերում է, երբ այլ միջոցներն անհրաժեշտ ազդեցություն չեն ունեցել։

Կրոնական տեսությունների մայրամուտ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կրոնների ազդեցության աստիճանական թուլացումը հասարակական կյանքի վրա գիտական աշխարհայացքի կայացումը հանգեցրել է նրան, որ լուսավորության ժամանակաշրջանում հանցագործության մասին կրոնական պատկերացումները մերժվել են: Սկսել են փորձեր արվել բացասական սոցիալական երևույթների ծագումը ռացիոնալ բացատրելու համար։

Քրեաբանության զարգացման ամենավաղ փուլում արդեն այդ որոնումները կատարվել են երկու ուղղությամբ: Առաջինի կողմնակիցները խոսել են դեվիանտ վարքի կենսաբանական հակվածության մասին, երկրորդի ներկայացուցիչներն իրենց ուշադրությունը հրավիրել են սոցիալական միջավայրի վրա՝ այն համարելով մարդու արարքների վրա ազդեցություն ունեցող հիմնական գործոն: Հանցագործի ինքնության վերաբերյալ ժամանակակից քրեագիտական վարդապետությունը այդ հոսանքների պայքարի և փոխընդունելի լուծման դիալեկտիկ արդյունքն է:

Տոլստոյականության տեսություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Հարության» մեջ Տոլստոյը պնդում է, որ հանցավորության գլխավոր պատճառը պատիժը ինստիտուցիոնալացնելու փորձերն են, որոշ մարդկանց դատը մյուսների նկատմամբ (դրանում քննադատվում են նաև կոնկրետ հոգեբանական ուսմունքները և տեսությունները), որ պետք է «ներել միշտ, բոլորին, անսահման թվով անգամ ներել, քանի որ չկան այնպիսի մարդիկ, որոնք իրենք մեղավոր չեն եղել և այդ պատճառով կարող էին պատժել կամ շտկել» (տե՛ս վերջին գլուխը):

Հանցագործի ինքնությունը փիլիսոփաների աշխատություններում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Անտիկ աշխարհ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Անտիկ փիլիսոփաների (հանցագործի անձի առումով) աշխատանքների շարքում առավել հետաքրքիր և նշանակալի են Պլատոնի և Արիստոտելի աշխատանքները:

Պլատոն


Դեմոկրիտես
Արիստոտել

Պլատոնը մատնանշել է մարդկային բնության անկատարությունը, որը պետք է հաշվի առնել օրենքները կազմելիս[6]: Նա կարծում էր, որ մարդու օրինապահ վարքագիծը որոշվում է ոչ թե նրա ժառանգականությամբ, այլ նրա դաստիարակությամբ․ «...առաքինությունը կարելի է սովորեցնել ... ոչ մի զարմանալի բան չկա, երբ լավ ծնողները նիհար են լինում, իսկ նիհար երեխաները լավ են»[7]:

Նման դրույթները ձևակերպել է Դեմոկրիտեսը, որը կարծում էր, որ հանցագործությունների պատճառը բարոյական և մտավոր արատներն են, որ մարդու սխալ վարքագիծը ավելի ճիշտ գիտելիքների բացակայության հետևանք է, որ հանցագործությունների կանխարգելման համար անհրաժեշտ է նախ և առաջ դաստիարակություն, քանի որ պատիժը գաղտնի չի պահում անբարեհաճ արարքներ կատարելու գայթակղությունից[8]: Կրթության արատների և դրանց հետևանքով առաջացած խեղաթյուրված կարիքների (ագահություն, անբարոյականություն և այլն) հետ կապում հանցավոր վարքագիծը Անտիսթենես, Դիոգենես և այլ կինիկներ[9]:

Արիստոտելը ելնելով նրանից, որ վատ և ազնիվ արարքների միջև մարդու ընտրությունը որոշվում է, առաջին հերթին, պատժի վախից, նախընտրելով իր շահերն ու հաճույքները ընդհանուր բարիքի համար․ «մարդն իրեն ավելի շատ բարիք և ավելի քիչ չարիք է տալիս»[10]։ Սակայն, չնայած որ Արիստոտելը համարում էր, որ հանցագործության կատարման մեջ որոշիչ դերը պատկանում է մարդու ազատ կամքին, Նա նաև նշում է, որ դրա վրա ազդում են արտաքին պայմանները՝ սոցիալական անհավասարությունը, անօրինականությունը և այլն, որ հանցագործությունները կարող են տեղի ունենալ կրքերի պոռթկման մեջ, և նման արարքները պետք է պատժվեն ավելի քիչ խիստ, քան նախապես մտածվածները[11]:

Միջնադար[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թովմա Աքվինացի

Միջնադարում (ընդհուպ մինչև 15-րդ դարը) քրեաիրավական ուսմունքները լիովին կախված էին եկեղեցուց։ Այս ժամանակահատվածում գերակշռում էին հանցագործության ծագման վերաբերյալ վերը նշված տեսակետները՝ հանցագործությունների կատարումը որպես աստվածային կանխորոշման կամ չար հոգիների մոլուցքի արդյունքը: Մեծ է եղել Հռոմեական իրավունքի և հնագիտության փիլիսոփայական ուսմունքների ազդեցությունը, սակայն նշվում է, որ այդ ժամանակաշրջանի գիտնականները չեն ձգտել նոր տեսություններ ստեղծել՝ իրենց առջև դնելով միայն նեղ գործնական նպատակներ[12]:

Այնուամենայնիվ, միջնադարի մտածողների առանձին գաղափարներ, միևնույն է հասնում էին հնության մեջ արդեն ձեռք բերված մակարդակի վրա: Այսպես, Թովմա Աքվինացին բոլոր մարդկանց դասակարգել է առաքինի, ովքեր հանցագործություններ չեն կատարում ոչ այն պատճառով, որ վախենում են պատժից, այլ այն պատճառով, որ այդպիսին է նրանց վարքագծի բնական օրենքը, և արատավոր, որոնք չեն հավատում և արձագանքում են միայն հարկադրանքի միջոցներին[9]:

Վերածննդի դարաշրջան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թոմաս Մորան
Թոմաս Հոբս

Վերածննդի դարաշրջանում փիլիսոփայական միտքը կրկին անդրադառնում է իրավունքի և հանցավորության խնդիրներին:

Թոմաս Մորի «Ուտոպիա»-յում արտահայտվում են հանցագործությունների կատարման սոցիալական պայմանվածության մասին գաղափարները: Քանի դեռ գոյություն կունենան հանցագործություններ ծնող պատճառները՝ առաջին հերթին տնտեսական, հանցագործություններ կկատարվեն, ընդ որում պատիժների դաժանության ավելացումն անկարող կլինի լուծել հանցավորության խնդիրները[13]: Այն մասին, որ մարդու վարքագիծը հիմնականում որոշվում է այն միջավայրով, որտեղ նա գտնվում է, գրել է նաև Ջոն Լոքը:[14]

Քրեական իրավունքի արդիականացման ուղիներ են որոնվել, հիմնված այն պատկերացման վրա, որ հանցագործություն կատարած անձը, հնարովոր է ուղղվի, վերադարձնելով նորմալ հասարակության մեջ: Թոմաս Մորն առաջարկել է գույքային հանցագործությունների համար պատժի նոր տեսակ սահմանել՝ ուղղիչ աշխատանքներ, իսկ բնական իրավունքի դպրոցի հիմնադիր Հուգո Գրոտիոսը խոսել է հանցագործին որպես պատժի հիմնական նպատակներից մեկի՝ ուղղելու մասին[15]:

Կային նաև հակադիր գաղափարներ. այսպես, Թոմաս Հոբսը մարդկության համար առավել բնական վիճակ էր համարում «բոլորի դեմ պատերազմը» (այս բնութագիրը հետագայում օգտագործվում էր Էնգելսի կողմից իր հանցագործության տեսության մեջ): Համաձայն Հոբսի՝ միայն պետության կողմից պատժի նկատմամբ վախը կարող է հաղթահարել այնպիսի հիմնական մարդկային որակների հետ կապված ձգտումները, ինչպիսիք են ցակցությունը, անվստահությունը, փառքի հանդեպ սերը[14]:

Լուսավորության դարաշրջան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Շառլ Մոնտե
Ժան-ժակ Ռուսո

18-րդ դարում հանցագործության և պատժի մասին ուսմունքները սկսում են բավականին ակտիվ զարգանալ, հենց այդ շրջանում են դրվում դասական քրեաիրավական տեսության հիմքերը։

Այս ժամանակահատվածում hանցագործի անձի և հանցագործության պատճառների մասին գրել են շատ մտածողներ: Շառլ Լուի Մոնտեսքյոն հանցավորության սոցիալական բնույթի մասին պատկերացումից ելնելով հանցագործության գլխավոր պատճառ էր համարում «չարամտությունը» և հանցավորության նվազեցման նպատակով պետությանը հորդորում էր հոգ տանել «բարեկրթության» մասին[16]:

Ժան-ժակ Ռուսոն գրել է, որ սոցիալական շեղումների, այդ թվում՝ հանցագործությունների, արմատները գտնվում են մասնավոր սեփականության բնույթի ներսում, որի համար բնորոշ են քաղաքական և տնտեսական անհավասարությունը, ուրբանիզացիան, իշխող դասերի չարաշահումները[17]: Սոցիալական անապահովության մասին՝ որպես հանցագործությունների պատճառ, գրել են նաև այնպիսի մտածողներ, ինչպիսիք են Լոկը, Հելվեցիուսը, Հոլբախը, Դիդրոն, Վոլտերը, Բենթեմը և ուրիշներ[18]: Սակայն, ընդհանուր առմամբ, լուսավորության դարաշրջանի մտածողների մեծամասնության համար սոցիալական չարիքի պատճառների թվում էր մարդկանց տգիտությունը․ նրանք կարծում էին, որ բավարար է լուսավորչական միջոցառումներով ազդել ձևավորվող վարքագծի վրա[19]:


Հանցագործի ինքնության կենսաբանական և սոցիալական հասկացությունները Քրեբանության պատմության մեջ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քրեաբանության դասական դպրոց[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բեկարիայի «Հանցագործությունների և պատիժների մասին» աշխատության առաջին հրատարակության շապիկը։

Քրեաբանության դասական դպրոցի հայտնվելը վերաբերում է 18-րդ դարի կեսերին-19-րդդարի սկզբին։ Նրա ներկայացուցիչներից են եղել Չեզարե Բեկարիան, Ջերեմի Բենթամը, Ֆրանց ֆոն Լիստը, Անսելմ Ֆեյերբախը: Դասական դպրոցը մերժել է կրոնական կարգերի օգտագործմամբ հանցավորությունը բացատրելու փորձերը, սակայն ինչ-որ չափով հենվել է մարդու կամքի լիակատար ազատության մասին դրույթի վրա՝ այն լրացնելով ռացիոնալ ընտրության հայեցակարգով[1]:

Դասական քրեաբանության հիմնական ծրագրային դրույթները շարադրված են Չեզարե Բեկարիայի «Հանցագործությունների և պատիժների մասին» աշխատանքում»[20]․

  • Բոլոր մարդիկ օժտված են կամքի ազատությամբ, հանցագործությունը մարդու ազատ կամքի գործողություն է, որը գիտակցաբար է իրագործվում և ազատ է իր արարքներում։
  • Մարդը ընտրում է վարքագիծ, որին կհետևի, կշռելով իր առավելություններն ու թերությունները, ձգտելով հաճույքին և խուսափելով տառապանքից:
  • Հանցագործությունը և հանցավարությունը արդյունք է հոծ բազմության անկարողությունը ձուլվելու վարքագծի կայուն կանոններին:
  • Մարդկանց վատ վարքագիծը օրենքի անկատարության արդյունք է:

Բեկարիան գրել է, որ դեռ ոչ մի մարդ «սեփական ազատության նույնիսկ մի մասն անհատույց չի նվիրաբերել, միայն անհրաժեշտությունն է ստիպել նրան դա անել»[21]:

Դասական դպրոցի ներկայացուցիչները կարծում էին, որ «բոլոր մարդիկ հավասարապես ի վիճակի են դիմակայել հանցավոր մտադրությանը, նրանք բոլորը արժանի են հավասար պատժի միանման հանցագործությունների համար, և որ նույն պատժին նրանք արձագանքում են միանգամայն միանման»[22]:

Պոզիտիվիզմը քրեաբանության մեջ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քրեաբանության դասական դպրոցը ձգտում էր ընդհանրապես բացառել հանցագործություն կատարող մարդու ինքնության հատկանիշները քրեաբանության քննության առարկայից: Սակայն փորձը ցույց է տվել, որ նման պատկերացումն ավելորդ պարզեցված է: Մարդը միշտ չէ, որ իրեն ռացիոնալ է պահում։ Մարդկանց վարքագծի պատճառ հանդիսացող այլ գործոնների որոնումն իրականացվել է քրեաբանության պոզիտիվիստական ուղղության շրջանակներում։ Կարելի է առանձնացնել քրեաբանության բոլոր պոզիտիվիստական դպրոցների հետևյալ ընդհանուր գծերը՝

  • Գիտական մոտեցում (փաստերի, գիտական ապացույցների պահանջ) և դետերմինիզմի հակում:
  • Կոնկրետ անձի հանցավոր վարքագծի անհատական բնույթի ճանաչումը և պատժի անհատականացման անհրաժեշտությունը:
  • Հանցագործություններ կատարելը համարվում էր հոգեբանական կամ ֆիզիոլոգիական շեղում, որը հնարավոր է բուժել:

Առաջին պոզիտիվիստական դպրոցները կապ էին փնտրում մարդու արտաքինի առանձնահատկությունների և հանցավոր վարքագծի հակվածության միջև (ինչ-որ կերպ լինելով դեմոնոլոգիական ուսմունքների հետևորդներ, որոնցում ֆիզիկական այլանդակությունները համարվում էին մարդու վրա ընկած մի տեսակ «չարի կնիք»)։

Ֆիզիոգնոմիկա և ֆրենոլոգիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նկարազարդում՝ Ֆիզիոգնոմիկայի մասին 19-րդ դարի գրքից։


Գանգագուշակության քարտեզ

Առաջինը, որն առաջարկել է փնտրել հանցավոր վարքագծի հետ կապված նշաններ, մարդու արտաքինի առանձնահատկությունների մեջ, ֆիզիոգնոմիկայի կողմնակիցներն են (oրինակ` Լաֆաթերը): Այդ նշանների թվում էին՝ փոքրիկ ականջները, փարթամ թարթիչները, փոքր քիթը, մեծ շուրթերը և այլն: Սակայն այդ նշանների և հանցավոր վարքագծի միջև որևէ կայուն կապ չի հաջողվել հայտնաբերել:

Ֆիզիոլոգիայի նման տեսությունը գանգագուշակությունն էր, որն ուսումնասիրում էր մարդու գանգի արտաքին առանձնահատկությունները, որոնք, ֆրենոլոգների կարծիքով, նրա անձնական հատկանիշների, հատկությունների և հակումների ցուցանիշներն էին: Գանգի վրա որոշ ելուստներ համարվում էին ուղեղի «ստորին» ֆունկցիաների ինդիկատորներ (օրինակ ՝ ագրեսիվություն), իսկ մյուսները ներկայացնում էին «բարձր» գործառույթներն ու հակումները (այդ թվում` բարոյականությունը)։ Ենթադրվում էր, որ հանցագործները «ստորին» ձգտումները գերիշխում են «բարձրներին»։  Ֆրենոլոգիայի հիմնադիրը Ֆրանց Յոզեֆ Գալն էր:

Գալն կարծում էր, որ «հանցագործությունները անհատների արդյունք են, որոնք կատարում են, հետևաբար, դրանց բնույթը կախված է այդ անհատների բնույթից և այն պայմաններից, որոնցում այդ անհատները գտնվում են; միայն հաշվի առնելով այս բնույթը և այդ պայմանները, կարելի է ճիշտ գնահատել հանցագործությունները»[23]

Գալն նաև առաջինն էր, ով առաջարկել է հանցագործների դասակարգումը՝ կախված կենսաբանական հատկանիշներից։ Նա առաջարկել է դրանք բաժանել երեք կատեգորիայի[24].

  • Առաջին կատեգորիայում այն հանցագործներն են, որոնք թեև հանցագործություններ են կատարում, բայց իրենց ներքին հատկանիշներով կարող են հաղթահարել վատ մղումները և պայքարել հանցավոր գայթակղությունների դեմ։
  • Երկրորդ կատեգորիայում այն մարդիկ են, որոնք բնությունից թշվառ են և դրա պատճառով հեշտությամբ ենթարկվում են հանցավոր հակումներին:
  • Երրորդ կատեգորիան միջանկյալ է, այդ մարդիկ կարող են կանգնել ինչպես ուղղման, այնպես էլ հետագա հանցագործությունների ճանապարհին՝ կախված նրանից, թե ինչ ազդեցություն է գործում նրանց վրա արտաքին միջավայրը ։

Քրեական մարդաբանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Հանկարծ մռայլ դեկտեմբերյան մի առավոտ ես հայտնաբերեցի, տաժանակիր անձի գանգի վրա մի ամբողջ շարք անկանոնություններ... համանման նրանց, որոնք ունեն ցածր ողնաշարավորները: Այդ տարօրինակ անկանոնությունները տեսնելիս, կարծես թե պարզ լույսը լուսավորեց մութ հարթավայրը մինչև հորիզոն, ես գիտակցեցի, որ հանցագործների էության և ծագման խնդիրը լուծվել է ինձ համար»։

Չեզեր Լոմբրոզի

Դիմագիտությունը և գանգագուշակությունը դարձել են քրեական մարդաբանության նախորդներ, տեսություններ, որոնք հաճախ կապում են իտալացի քրեագետ Չեզարե Լոմբրոզոյի և նրա աշակերտների աշխատանքների հետ: Լոմբրոզոն կարծում էր, որ հանցագործներին բնորոշ են ներքին և արտաքին անատոմիական կառուցվածքի անոմալիաները, որոնք բնորոշ են նախնադարյան մարդկանց և մարդանման կապիկներին[25]:

Լոմբրոզոն «բնածին հանցագործ» գաղափարի հեղինակն է: Ըստ Լոմբրոզոյի՝ հանցագործը հատուկ բնածին տեսակ է: Կդառնա մարդ հանցագործ, թե ոչ, կախված է միայն բնածին նախահակվածություններից, ընդ որում՝ յուրաքանչյուր տեսակի հանցագործությունների (սպանության, բռնաբարության, յուրացման) բնորոշ են իրենց ֆիզիոլոգիական, հոգեբանական անոմալիաները և անատոմիական կառուցվածքը[1]:

Հանցագործների դիմանկարներն ըստ Լոմբրոզոյի։

Լոմբրոզոն առանձնացրել է բնածին հանցագործներին բնորոշ հետևյալ հիմնական հատկանիշները՝[26]

  • Անսովոր փոքր կամ մեծ հասակ
  • Փոքր գլուխը և մեծ դեմք
  • Ցածր և թեք ճակատ
  • Մազերի աճի հստակ սահմանի բացակայություն
  • Կնճիռներ ճակատին և դեմքին
  • Խոշոր քթածակ կամ ելունդածածկ դեմք
  • Մեծ, դուրս ցցած ականջներ
  • Գանգի վրա ելուստներ, հատկապես ձախ ականջի վրա «ոչնչացման կենտրոնի» տարածքում, գլխի հետևի և ականջների շուրջ
  • Բարձր այտոսկր
  • Փարթամ հոնքեր և մեծ ակնակապիճներ
  • Կոր կամ հարթ քիթ
  • Առաջ ընկած ծնոտ
  • Հաստ ստորին և բարակ վերին շուրթ
  • Արտահայտված դիմացի ատամներ և ոչ նորմալ շրթունքներ
  • Փոքր կզակ
  • Բարակ պարանոց, թեք ուսեր լայն կրծքի տակ
  • Երկար ձեռքեր, բարակ մատներ
  • Դաջվածքներ մարմնի վրա։
Լեսբուհի զույգը: Նկարազարդումը Լոմբրոզոյի «Կին, հանցագործ և մարմնավաճառ» աշխատությունից։

Լոմբրոզոն առանձնացրել է հոգեկան հանցագործներին և հանցագործներին, որոնք առաջնորդվում են ցանկությամբ: Լոմբրոզոն նաև զբաղվել է հանցագործության վրա սեռի ազդեցության ուսումնասիրությամբ: «Կին, հանցագործ ու մարմնավաճառ» աշխատությունում նա կարծիք է հայտնել, որ կին-հանցագործները դաժանությամբ գերազանցում են տղամարդ-հանցագործներին ։

Սակայն, Լոմբրոզի առաջարկվող նշանները պրակտիկայի ստուգմանը չեն դիմացել: Նրա քննադատները մատնանշում էին, որ նման առանձնահատկություններ գոյություն ունեն նաև օրինապահ անձանց մոտ, իսկ նրանց հանդիպելիության հաճախականության մեջ որևէ վիճակագրական տարբերություն չկա։ Կատարվել են համեմատական հետազոտություններ, որոնց օբյեկտ են հանդիսացել կալանավորներ, ուսանողներ, զինծառայողներ և քոլեջների ուսուցիչներ։ Չի հաջողվել բացահայտել ոչ մի վիճակագրորեն նշանակալի տարբերություն նրանց միջև[27]:

Նկատի առնելով նաև Լոմբրոզոյի և նրա աշակերտների հետագա աշխատանքները, որ բացի այն հանցագործներից, որոնք հանցագործություններ են կատարում կենսաբանական հակումների պատճառով, առանձնացվում են նաև նրանք, ովքեր կարող են օրենքի խախտման դիմել կյանքի հանգամանքների ազդեցության տակ (պատահական հանցագործներ):[1]

Լոմբրոզո Ռաֆայել Գարոֆալոյի և Էնրիկո Ֆերմի աշակերտները, չհրաժարվելով մարդաբանական դպրոցի հիմնական գաղափարներից, ավելի մեծ նշանակություն էին տալիս սոցիալական գործոններին: Ըստ Ֆերմի մարդաբանական դպրոցի՝ էությունն ու առանձնահատկությունը կայանում էր այն դրույթում, որ «հանցագործը նորմալ մարդ չէ, որ, ընդհակառակը, իր կյանքի ընթացքում փեռք բերած կամ ժառանգական փոխանցված օրգանական և հոգեկան աննորմալությունների հետևանքով այն կազմում է ... մարդկային ցեղի հատուկ տեսակ»[28]:

Ռուսաստանում այս ուղղության կողմնակիցներն էին Նիկոլայ Նեկլյուդովը, Պրասկովյա Տարնովսկայան, Դմիտրի Դրիլը և մի շարք այլ քրեաբաններ[29]:

Կլինիկական քրեաբանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հանցագործների ուղեղը. հանցավոր վարքագիծը ու ուղեղի կառուցվածքը կապելու փորձ։

Կլինիկական քրեաբանության մեջ (մեկ այլ անվանում՝ անձի վտանգավոր վիճակի տեսություն) հանցագործությունների կատարումը բացատրվում է առանձին անհատների՝ հանցագործությունների կատարման ներքին հակվածությամբ, որը կարող է բացահայտվել հատուկ թեստերով, ինչպես նաև կերպարի վարքագծի ուսումնասիրությամբ և բժշկական մեթոդների օգտագործմամբ[1]: Այս դպրոցի ներկայացուցիչների կողմից վարքագծի ուղղման եղանակների թվում են հոգեվերլուծությունը, էլեկտրոշոկը, լոբոտոմիան, թալամոտոմիան, դեղորայքային ազդեցությունը, վիրաբուժական մեթոդները, ինչպես նաև անորոշ ժամկետով ազատազրկումը, մինչև այն պահը, երբ, ըստ բժիշկների հանձնաժողովի, կանցնի անձի վտանգավոր վիճակը[30]:

Այս դպրոցի ներկայացուցիչներն են ֆրանսիացի գիտնական Ժան Պինատելը, իտալացի հեղինակներ Ֆիլիպո Գրամատիկը և Դի Տուլիոն:

Սահմանադրական հակումների տեսություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նախաձեռնվեցել են նաև փորձեր, որ հանցավոր վարքը կախված է մարդու սահմանադրական բնույթից (մարմնի կազմվածքի տեսակներ), որը, իր հերթին, կապված է էնդրոկին գեղձերի արտազատման աշխատանքի հետ[1]: Գոյություն ունեն մարմնի երեք հիմնական տեսակներ՝[31]

  • Էնդոմորֆ — ճարպակալման միտում է, մարմնի փափուկ կլորացում, կարճ և բարակ վերջույթներ, բարակ ոսկորներ, հարթ մաշկ, հանգիստ անձնավորություն, բարձր հարմարավետության մակարդակով, սիրում է շքեղություն, էքստրավերտ:
  • Մեզոմորֆ — մկանային, ոսկրային և մկանային համակարգի գերակշռություն, մեծ իրան, փարթամ կրծքեր, ձեռքի մեծ ափ և մեծ ձեռքեր, խիտ մարմնակազմություն, ակտիվ, ագրեսիվ և անզուսպ անձնավորություն:
  • Էկտոմորֆ — մաշկի գերակայություն, փխրուն մարմին, բարակ ոսկորներ, ամուր ուսեր, փոքր դեմք, սուր քիթ, բարակ մազեր, զգայուն տեսակն ուշադրության անտեսվածությամբ և անքնությամբ, մաշկի խնդիրներով և ալերգիայով:

Չնայած նրան, որ յուրաքանչյուր մարդու նշած երեք տեսակներն էլ որոշակի չափով բնորոշ են, ենթադրվում էր, որ հանցագործներին առավել ցայտուն կերպով բնորոշ է մեզոմորֆ տեսակը:

Որպես միջոցներ, որոնք պետք է ձեռնարկվեն հանցագործությունների կատարումը կանխելու համար, այս տեսության կողմնակիցները (գերմանացի հոգեբույժ Էռնստ Կրեչմերը, ամերիկացի քրիմինոլոգներ Ուիլյամ Շելդոնը, Շելդոնը և Էլեոնորա Գլյուկը և այլն) հորմոնալ թերապիա են առաջարկել, ինչպես նաև պոտենցիալ հանցագործներին հատուկ ճամբարներ տեղավորելը, որտեղ նրանց կսովորեցնեն հասարակական-օգտակար վարքագծի հմտություններ[32]:

Հանցագործության հոգեբանական տեսություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պոզիտիվիստների թվին պետք է դասել նաև հանցավորության հոգեբանական տեսությունները (որոնց հիմնադիրը Զիգմունդ Ֆրոյդն է)[33]։  Ֆրոյդը ենթադրում էր, որ մարդկանց ցանկացած արարք անգիտակից բնազդների կամ օժտումների դեպի դուրս պորթկումն է[34]: Երբ վերահսկող կամային գործոնը ի վիճակի չէ ճնշել բնական բնազդը, առաջանում է հանցագործություն պարունակող հակամարտություն[35].

Այլ հոգեբանական տեսություններում ենթադրվում էր, որ հանցագործությունների կատարումը հոգեկան հիվանդության կամ այլ հոգեպաթոլոգիական խանգարումների նշան է:

Քրեական անձի ծագման վաղ սոցիոլոգիական տեսություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Ամեն ինչում, ինչ վերաբերում է հանցագործություններին, թվերը կրկնվում են այնպիսի մշտականությամբ, որ դա չի կարելի չնկատել։ Դա մշտականություն է, որի հետ ամեն տարի վերարտադրվում են նույն հանցագործությունները և առաջ են գալիս նույն պատժները նույն համամասնությամբ; կա ամենահետաքրքիր փաստերից մեկը, որը մեզ տեղեկացնում է քրեական դատարանների վիճակագրական տվյալները, այն Ես միշտ փորձել եմ ներգրավվել իմ տարբեր շարադրություններում.. և չեմ դադարել կրկնել ամեն տարի, կա մի բյուջե, որը վճարվում է զարմանալի ճշգրտությամբ, դա բանտերի բյուջեն է, կատոր և կառափնարան: այս բյուջեի նվազեցման մասին պետք է հոգ տանել բոլոր միջոցներով»։

19-րդ դարի սկզբի ժամանակաշրջանին վերաբերում է հանցավորության սոցիոլոգիական տեսությունների հայտնվելը: Դրանց հիմնադիրը ֆրանսիացի մաթեմատիկոս և աստղագետ Ադոլֆ Կելտեն է: Նա գրել է, որ հասարակությունն իր մեջ պարունակում է բոլոր հանցագործությունների սաղմը, քանի որ դրա մեջ կան պայմաններ, որոնք համապատասխանում են դրանց զարգացմանը։ Ըստ Կետլեի, մարդկային գործողությունները ենթարկվում են որոշակի օրենքների, և հանցագործությունների կատարումը կախված է մարդկանց տարիքից, սեռից, մասնագիտությունից, կրթությունից, կլիմայից, տարվա եղանակից և այլն[36]:

Կետլեի հայեցակարգը մեխանիկական սոցիալական դետերմինիզմ է: Դրանում բոլոր սոցիալական երևույթները մեխանիկորեն «արտազատվում են» մատերիայի շարժման ցածր ձևերից։ Կետլեն կարծում է, որ սոցիալական կյանքի օրենքները, ինչպես և մեխանիկայի սկզբունքները, միասնական են բոլոր դարաշրջանների ու ժողովուրդների համար[37]։

Սակայն 19-րդ դարի կեսերին ակնհայտ դարձավ հասարակության զարգացման անոմալ ընթացքը. մի կողմից տեղի ունեցավ անվիճելի սոցիալական առաջընթաց, որն ուղեկցվեց անձնական ազատության մեծացմամբ և կենսամակարդակի աճով, մյուս կողմից ոչ միայն հանցագործությունները չէին քչանում, այլ նաև, ավելի արագ էր աճում[38]: Տեսության մեկ այլ թերություն է դարձել հանցավորության վրա ազդող գործոնների մեծ թիվը (մինչև 170-200), այն դեպքում, երբ դրանք չեն տարանջատվել կարևորության աստիճաններով[1]։

Կոնֆլիկտի տեսություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սոցիալական կարգի նկատմամբ անհարգալից վերաբերմունքը կտրուկ արտահայտվում է իր ծայրահեղ դրսեւորմամբ՝ հանցագործության մեջ։ Եթե պատճառները, որոնք հանգեցնում են աշխատվորի բարոյալքմանը, գործում են ավելի ուժեղ, ավելի կենտրոնացված ձևով, քան սովորական, ապա նա նույնպես անխուսափելիորեն դառնում է հանցագործ, ինչպես ջուրը հեղուկ վիճակից անցնում է գազային 80°C-ի տակ։

Պատմության մեջ հաջորդ փուլը հանցագործի ինքնության սոցիոլոգիական տեսությունների զարգացման մեջ կոնֆլիկտի տեսություն է: Կարլ Մարքսի և Ֆրիդրիխ Էնգելսի աշխատանքներում հանցավորության գոյությունը կապվում է կապիտալիստական հասարակության մեջ գոյություն ունեցող հակասությունների և սոցիալական անհավասարությունների հետ: Հավասարության հասնելու նպատակով բնակչության որոշակի խմբերի անդամներ կարող են դիմել հանցագործությունների կատարմանը, նախևառաջ նյութական օգուտ ստանալու նպատակով:

«Անգլիայում աշխատանքային դասի դիրքը» աշխատանքում Էնգելսը, մեջբերելով Թոմաս Հոբսին, կապիտալիստական հասարակության մեջ հանցավորության հետ կապված վիճակը անվանել է «պատերազմ բոլորը բոլորի դեմ»[39]: Էնգելսն ի սկզբանե կարծում էր, որ հանցագործությունները բնորոշ են նախևառաջ պրոլետարիատին՝ որպես ճնշվող դասի։ Ավելի ուշ այդ դրույթը ճշտվում էր, քանի որ անհրաժեշտ էր բացատրել, թե ինչու են հանցագործություններ կատարում ոչ բոլոր աշխատավորներն ու ինչու են հանցագործությունները բնորոշ ոչ միայն ցածր, այլև նաև իշխող դասակարգերին։ Վերջինս բացատրվում էր նրանով, որ մասնավոր-սեփականատիրական հարաբերությունները պայմանավորում են հասարակության, առանց բացառության, բոլոր դասերի բարոյական դեգրադացիան[40], իսկ հանցագործությունն ընդհանրապես դադարել է իրականացվել պրոլետարիատի հետ և սկսել է նույնականացվել որպես լյումպեն-պրոլետարիատի շերտերից մեկը, որը ներառում է նաև թափառաշրջիկներինև մարմնավաճառներին[41]:


Պրոլետարիատի շրջանում կային հանցագործության այլ բացատրություններ ևս: «Լոնդոնի բանվորներն ու աղքատները» գրքի հեղինակ Հենրի Մեյհյուի կարծիքով ՝ «գլխավոր գործոնը եղել է աղքատի կամ հանցագործի հրաժարվելը, աշխատելը, մերժումը՝ պայմանավորված ներքին բարոյական թերությամբ»[42]: Այսպիսով, ստացվում էր, որ հասարակության ամենաաղքատ շերտերին շրջապատող սոցիալական միջավայրը չէ, որ հանցագործների կենտրոնացման պատճառ է հանդիսանում բնակչության լյումպենացված խավերի շրջանում, իսկ լյումպենացվածությունը՝ անձի հանցավոր կողմնորոշման հետևանքն է: Այլ հեղինակներ (օրինակ ՝ «Վտանգավոր դասերն ու մեծ քաղաքների բնակչությունը» աշխատության հեղինակ Գ.Ա. Ֆրեյգերը) ավելի հեռուն են գնացել՝ բնակչության բոլոր աղքատ խավերին հավասարեցնելով հանցագործներին, նշելով, որ նրանց կենսապայմաններն ամբողջությամբ պատճառ են հանդիսանում այդ մարդկանց բարոյական արատների:[42]

Հանցավոր վարքագծի կենսաբանական հիմքերի ժամանակակից հասկացություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հասարակական գիտությունների և բնության մասին գիտությունների զարգացումը 20-րդ դարում չէր կարող չազդել հանցավոր անձի մասին ուսմունքների զարգացման վրա: Մասնավորապես, գենետիկայի զարգացումը կյանքի է կոչել բավականին մեծ թվով հետազոտություններ, որոնց հեղինակները փորձել են հանցագործի անձի կենսաբանական տեսությունը հիմնավորել նորագույն գիտական մեթոդների հիման վրա:

Երկվորյակների հանցավորության հետազոտություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Միաձվանի երկվորյակներ

Գենետիկորեն նույնական երեխաների՝ միաձվանի երկվորյակների ծննդյան հնարավորությունը, որը մարդու բնության մեջ է, հնարավորություն է տալիս որոշել, թե արդյոք կա կախվածություն մարդու գենետիկ առանձնահատկությունների և նրա վարքագծի բնավորության միջև: Պարզվել է, որ եթե այդպիսի սիբլինգներից մեկը հանցագործություն է կատարում, ապա մեծ հավանականությամբ երկրորդը կհետևի նրա։

Գենետիկ Վ.Պ. Էֆրոիմսոնը 40 տարվա ընթացքում, ԱՄՆ-ում, Ճապոնիայում և Արևմտյան Եվրոպայի մի քանի երկրներում վերլուծել է երկվորյակների հանցագործությունների կատարման հաճախականության մասին տվյալները, ընտրվել են մի քանի հարյուր զույգ երկվորյակներ: Պարզվել է, որ երկու միաձվանի երկվորյակներն էլ հանցագործներ են եղել 63 տոկոսով, իսկ երկու տարբեր ձվանիները՝ միայն 25 տոկոսով[43]:

Այդ հետազոտությունների տվյալներն էապես ամրապնդել են հանցագործի ինքնության կենսաբանական տեսությունների կողմնակիցների դիրքերը։ Սակայն նրանց հակառակորդները նշում են, որ այդ բացատրությունը միակ հնարավորը չէ։ Ենթադրվում է, որ գենետիկորեն տրվում է ոչ թե հակումը՝ կատարելու հակաիրավական արարքներ, այլ որոշակի տեսակի արձագանքը սոցիալական գործոնների վրա:

Բացի այդ, կրկնակի ուսումնասիրություններով ձեռք են բերվել նաև վերոհիշյալ արդյունքներին հակասող արդյունքներ: Այսպես, գերմանացի հոգեբան և սոցիոլոգ Վալտեր Ֆրիդրիխը, մեծ թվով երկվորյակների վարքագծի հետազոտությունների արդյունքներով եզրակացրել է, որ «շահերն ու կարգավորումները որոշվում են հասարակական միջավայրով և զարգանում են մարդու սոցիալական գործունեության մեջ»[44]:

Հանցագործություն և քրոմոսոմային անկանոնություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պատկեր:XYY Syndrome DNA.jpg
XYY համախտանիշ

Մյուս հայտնի ուսումնասիրությունները կապված են քրոմոսոմային անոմալիաների ուսումնասիրության հանցագործությունների և հետ դրանց կապի հետ։ Մարդու սեռը և դրա հետ կապված կենսաբանական նշանները որոշվում են սեռական քրոմոսոմների հավաքածուով. տղամարդկանց մոտ առկա է XY քրոմոսոմների հավաքածու, կանանց մոտ ՝ XX: Կան նաև դեպքեր, երբ սաղմնային զարգացման վաղ փուլում ինչ-որ անկանոնության արդյունքում տեղի է ունենում y — XYY համախտանիշի «արական» սեռական քրոմոսոմի կրկնապատկում։ Ֆենոտիպիկ մարդիկ, որոնք ունեն այս շեղումը, աչքի են ընկնում շատ բարձր հասակով։


ԱՄՆ-ում, Անգլիայում, Ավստրալիայում և այլ երկրներում կատարված հետազոտությունները ցույց են տվել, որ XYY-ի կարիոտիպը ավելի հաճախ հանդիպում է հետազոտված հանցագործների, քան վերահսկվող խմբի շրջանում: Հատուկ ընտրված իրավախախտների խմբերում (մտավոր անկանոնություններով կամ բարձր հասակով) այս նշանը հանդիպել է 10 և ավելի անգամ ավելի հաճախ: Նույնիսկ առաջ է քաշվել այն վարկածը, որ Y-քրոմոսոմի կրկնապատկումը հանգեցնում է «գերտղամարդկային» տեսակի անձի ձևավորմանը, որը հակված է ագրեսիվ և դաժան վարքագծի[30]։

Սակայն այս վարկածը չի հաստատվել։ XYY համախտանիշով անձանց վարքագծի ուսումնասիրությունը չի պարզել նրանց կողմից դաժանության որևիցե աճ։ Բացի այդ, այս քրոմոսոմային անոմալիան չի կարող բացատրել ոչ միայն ընդհանուր առմամբ հանցագործության ծագումը, այլև նույնիսկ դրա որևէ մասը․ նորմայում այն հանդիպում է բնակչության մոտավորապես 0,1-0,2 տոկոսի մոտ[30]։

Բացի այդ, քրոմոսոմային անկանոնության և հանցավոր վարքագծի միջև համահարաբերակցության առկայությունը դեռևս չի նշանակում նրանց միջև պատճառահետևանքային կապի առկայություն: Նշվում է, որ քրոմոսոմային անոմալիաների առաջացման պատճառ կարող են լինել այնպիսի հանգամանքներ, ինչպիսիք ենալկոհոլի և թմրանյութերի չարաշահումը, որոնք միաժամանակ հանդիսանում են հանցավոր անձի ձևավորման ուժեղ սոցիալական գործոններ:


Այսպես, առաջին դատապարտյալը, որի մոտ հայտնաբերվել է նման անկանոնություն, Եվրոպայում դարձել է Դանիել Յուգոնը։ Նշվում է, որ նա «4 տարեկանում ունեցել է էնցեֆալիտ և տառապում է նյարդային նոպաներով, ծնվել է ոտնաթաթի դեֆորմացիայով, ինչը հանգեցրել է շարժիչ ֆունկցիաների խանգարման, և եղել է եղբայրների, քույրերի, ընկերների ծաղրի առարկան; պատանեկության ընթացքում ստացել է խորը վնասվածք, որը չի ջնջվել նրա հիշողությունից և նույնիսկ դարձել է ինքնասպանության փորձի պատճառ, հնարավորություն չի ունեցել ձեռք բերել մասնագիտական հմտություններ և ստանալ ինչ-որ մշտական աշխատանք, աշխատել է 15 տարեկանից և նույն տարիքից սկսել է օգտագործել ոգելից խմիչքներ»[45]։ Այս իրավիճակում հնարավոր չէ հստակ որոշել, թե հանցավոր վարքագծի որ ասպեկտներն են որոշվում քրոմոսոմային անոմալիայով, և որոնք՝ անձի սոցիալական դեֆորմացիայով:

Հանցավոր վարքագծի սոցիալական հիմքերի ժամանակակից հասկացություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Ինչպե՛ս։ Աշխատանքի և հարստության աճը բնական է դարձնում հանցագործությունների և հանցագործների աճը: Եվ ո՞ւր է, ուրեմն, բարոյական ուժը, հարստության բարոյական առաքինությունը, որի մասին նրանք շատ են խոսում: Կրթությունը մեծ քայլեր է կատարել: Որտե՞ղ է բարեպաշտ, այնքան փառավորված լուսավորության գործողությունը: Ինչպե՛ս: Երեք խոշոր կանխարգելիչ բուժում սոցիալական հիվանդության համար՝ աշխատանք, ընդհանուր բավարարվածություն և կրթություն, նրանք միանգամայն ավելի են արել, և հանցագործության հոսքը չորացման փոխարեն հանկարծակի դուրս է եկել ափերից»:

Հանցավորության ժամանակակից սոցիալական տեսությունների ձևավորումը վերաբերում է 20-րդ դարի սկզբին։ Այն կապված էր այն բանի հետ, որ հանցավորության դինամիկայի միտումները հակասում էին ինչպես մեխանիկական սոցիալական դետերմինիզմի տեսություններին (հանցագործությունն ավելի արագ էր աճում, քան բնակչությունը), այնպես էլ հակամարտության դասական տեսություններին (դասային հակասությունների հարթմանը զուգընթաց հանցավորությունը ոչ միայն չի վերացել, այլ նույնիսկ չի էլ նվազել)։

Ենթադրվում էր, որ աշխատավոր դասերի տնտեսական վիճակը պետք է ընկալվի ոչ միայն որպես ֆինանսական, այլ նաև նրանց՝ հոգևոր, բարոյական և քաղաքական դրությունը[46], սակայն, նույնիսկ հաշվի առնելով այս դասակարգային տեսությունները, անկարող են եղել բացատրել հանցավորության աճը և դրա որակական փոփոխությունները (անհիմն և խուլիգանական հանցագործությունների թվի աճ, զանգվածային սպանությունների առաջացում, հանցավորության տարածում, կապված թմրամիջոցների հետ և այլ միտումներ) և իհարկե առաջացավ սոցիալական երևույթների նոր տեսությունների, այդ թվում' հանցավորության անհրաժեշտություն[47]։

Սոցիալական անոմիայի տեսություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Էմիլ Դյուրքհեյմ

Այդ հակասությունները բացատրելու փորձը ձեռնարկել է ֆրանսիացի սոցիոլոգ Էմիլ Դյուրկհեյմը։ Նա առաջինը ձևակերպեց սոցիալական անոմիա հասկացությունը, որը հետագայում ընկալվեց այլ քրեաբանների կողմից: Դյուրքհեյմն արձանագրում է, որ մարդու բարեկեցիկ գոյության անհրաժեշտ պայմանը նրա կարիքների բավականաչափ բավարարումն է, որը որոշվում է նպատակների միջև հավասարակշռությամբ, որոնք մարդը դնում իր առջև և այդ նպատակներին հասնելու նրա հաջողության աստիճանով: Ընդ որում, եթե կենսաբանական կարիքները (սննդի, քնի և այլնի) սահմանափակվում են բնական ճանապարհով, ապա սոցիալական կարիքների համար (բարեկեցության, շքեղության, հարմարավետության ձգտումը) ոչ մի ներքին սահմանափակող մեխանիզմներ գոյություն չունեն, դրանց սահմանները կարող են հաստատվել միայն հասարակության կողմից[48]։

Նորմալ պայմաններում մարդը զգում է հասարակության կողմից պարտադրվող սահմանափակումները և ենթարկվում է նրա կոլեկտիվ հեղինակությանը, նրա պահանջները ոչ մի սոցիալ-ընդունելի մակարդակ չեն գերազանցում։ Սակայն այն դեպքում, երբ հասարակության մեջ բացակայում են ձգտումների որոշակի հաստատված սահմաններ՝ նրա առանձին անդամների համար, ինչպես դա լինում է հասարակական տարբեր ցնցումների դեպքում՝ ինչպես բացասական, այնպես էլ դրական բնույթի, մինչ հասարակության հավասարակշռության հասնելը նրա ոչ մի անդամ հստակ չգիտի, թե որ կարիքներ կհամարվեն ավելորդ, իսկ որոնք՝ ոչ։ Այս վիճակը Դյուրքհեյմը անվանում է սոցիալական անոմիա[49]։

Լայն առումով անոմիան «անձի և սոցիալական խմբերի արժեքային-նորմատիվ համակարգերում խախտումն, արժեքային-նորմատիվ վակուում, սոցիալական և առաջին հերթին իրավական նորմերի անարդյունավետություն»[50] է, որոնք էլ որոշում են հանցագործությունների կատարումը:

Դյուրկհեյմը հանգում է նրանց, որ հանցագործությունը նորմալ հասարակական երևույթ է։ Նրա գոյությունը նշանակում է այնպիսի պայմանների դրսևորում, որոնք անհրաժեշտ են, որպեսզի հասարակությունն իր զարգացման մեջ կանգ չառնի, հանցավորությունը բնահող է նախապատրաստում հասարակական առաջընթացի համար, և միայն չափից ավելի կամ շատ ցածր հանցավորությունն է աննորմալ համարվում[51]։ Դյուրքհեյմը կարծում էր, որ նույնիսկ եթե հասարակությանն ինչ-որ կերպ հնարավոր լինի վերադաստիարակել կամ ոչնչացնել գոյություն ունեցող հանցագործներին (գողերին, մարդասպաններին, բռնաբարողներին և այլն), հասարակությունը ստիպված կլինի հանցագործ դարձնել այլ արարքներ, որոնք նախկինում այդպիսին չէին համարվում։ Դա բացատրվում է նրանով, որ հանցագործը իր վարքագծով բացասական-դերային մոդել է, որն անհրաժեշտ է մարդուն՝ որպես հասարակության լիարժեք անդամ ձևավորելու համար։

Այս եզրակացությունը բավականին պարադոքսալ է, և, հետևաբար, լուրջ հակազդեցություն է ունեցել մյուս քրեաբանական դպրոցների կողմից։ Այնուամենայնիվ, դրա նշանակությունը կայանում է նրանում, որ նա բացատրում է հանցագործությունը արմատապես ոչնչացնելու բոլոր անհաջող փորձերը։

Դյուրքհեյմի գաղափարները զարգացվել են ամերիկացի սոցիոլոգ Ռոբերտ Մերտոնի կողմից, որը, վերլուծելով ամերիկյան հասարակության մեջ հանցավորության աճի պատճառները, եզրակացրել է, որ անկախ հասարակության դասային կառուցվածքից, նրա տնտեսական, քաղաքական և այլ զարգացումներից, հակասոցիալական վարքի ինտենսիվությունը աճելու է, եթե կատարվում են երկու պայմաններ՝[52]

  • Հասարակության մեջ գերիշխում է գաղափարախոսություն, որ դրված է հաջողության ինչ-որ նշաններ, իբր ընդհանուր ամբողջ բնակչության համար, ամեն ինչից վեր (ամերիկյան հասարակության մեջ Մերտոն նման խորհրդանիշ է համարել հարստություն),
  • Բնակչության զգալի մաս չունի ոչ մի կամ գրեթե ոչ մի օրինական միջոց՝ այդ խորհրդանիշների կողմից տրված, նպատակներին հասնելու համար:

Հենց սոցիալական անոմիայի տեսություններն են որոշել ամերիկյան քրեաբանության զարգացումն ու ժամանակակից բնույթը։

Մշակույթների կոնֆլիկտի տեսություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ամերիկացի քրեաբան Թորսթեն Սելլինի մշակած մշակույթների հակամարտության տեսությունում առաջ է քաշվում դրույթ այն մասին, որ հանցագործությունների կատարումը հակամարտության լուծման հնարավոր արդյունքներից մեկն է, որն առաջանում է այն բանի հետևանքով, որ նույն մարդը մտնում է տարբեր սոցիալական խմբերի մեջ՝ տարբեր աշխարհայացքով և վարքագծի կարծրատիպերով (ընտանիք, աշխատանքային գործընկերներ, ազգային և էթնիկ համայնքներ)[53]։

Ստիգմատիզացիայի տեսություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Այս տեսության հիմնական դրույթն այն գաղափարն է, որ մարդը հանցագործ է դառնում ոչ թե այն պատճառով, որ խախտում է օրենքը, այլ «ստիգմատիզացման» արդյունքում, որն արտահայտվում է այն բանում, որ պետական մարմինները նրա վրա «խարան» են դնում, հանցագործի «պիտակ», որի արդյունքն անջատումն է հասարակությունից, պատահական վարքագծից սովորականի և սովորականից անցում հանցավոր վարքագծի[1]։

Դիֆերենցիալ ասոցիացիայի տեսություն (ենթամշակույթների տեսություն)[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մեկ այլ փորձ բացատրելու համար, թե ինչպես են մարդիկ դառնում հանցագործներ, արվել է ամերիկացի սոցիոլոգ Էդվին Սազերլենդի՝ բելովորոտնիչյան հանցավորության «հայտնագործողի» կողմից։

Նրա ստեղծած դիֆերենցիալ ասոցիացիայի տեսության հիմքում ընկած է այն վարկածը, որ մարդը հանցագործ է դառնում սոցիալական մանր խմբերում անօրինական վարքագծի ուսուցման արդյունքում (ընտանիք, փողոց, դպրոց և այլն):[54] Ահա դիֆերենցիալ ասոցիացիայի տեսության հիմնական դրույթները՝[55]

  • Դիվանտ վարքի սովորեցում
  • Դիվանտ վարքագիծը յուրացվում է, այլ մարդկանց հետ փոխգործակցության արդյունքում, հատկապես այն դեպքերում, երբ նման փոխգործակցությունը ունի սերտ անձնական բնույթ։
  • Ուսուցման ընթացքում յուրացվում են ինչպես հանցագործության կատարման տեխնիկան, այնպես էլ դրանց դրդապատճառները, վարքագծի ռացիոնալ բացատրությունը և դրա նկատմամբ վերաբերմունքը:
  • Երբ իրավախախտմանը նպաստող գնահատականները վեր են դասվում այն գնահատականներից, որոնք չեն նպաստումնրան, մարդը դառնում է հանցագործ։
  • Հանցավոր վարքագծի ուսուցումն իրականացվում է նույն մեխանիզմների օգտագործմամբ, որոնք ուսուցանվում են ցանկացած այլ տեսակի վարքագծի համար:

Այս տեսության թերությունը դրա մեջ օգտագործվող հասկացությունների ձևակերպման բարդությունն է։ Նշվում է, որ չափազանց դժվար է որոշել և չափել այն «գնահատականները», որոնք պետք է նպաստեն կամ խոչընդոտեն հանցագործությունների կատարմանը[55]։ Նշվում է նաև, որ շատ դեպքերում հանցագործների հետ բարեկամությունը չի հանգեցնում հետագայում որևէ հակաիրավական գործողությունների կատարմանը, ինչի արդյունքում պարզ չէ, թե ինչն է պատճառը, իսկ ինչը՝ հետևանքը․ շեղվող վարքագիծը կամ նման վարքագծով ընկերներ ունենալը:

Հանցագործի ինքնությունը ժամանակակից փիլիսոփայական տեսություններում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հանցագործի ինքնության խնդրի ուսումնասիրմամբ քրեագետների հետ միասին շարունակում են զբաղվել նաև փիլիսոփաները։ Ժամանակակից հասարակության մեջ կարևոր տեղ է զբաղեցնում հանցագործության և պատժի խնդիրը, օրինակ, ֆրանսիացի փիլիսոփա և սոցիոլոգ Միշել Ֆուկոյի աշխատանքներում։

Ֆուկոն քննադատմանն է ենթարկել ժամանակակից արդարադատության մեջ բոլորի կողմից ընդունված պատժի հայեցակարգը՝ որպես հանցագործի ուղղման միջոց։[56] Ըստ Ֆուկոյի` հանցագործն ընդգրկված է իշխանության համակարգում, որը ձգտում է ոչ թե ոչնչացնել կամ հեռացնել նրան հասարակությունից, այլ օգտագործել նրան որպես սոցիալական վերահսկողության գործիք[57]։ Ֆուկոն ընդհանրապես անհրաժեշտ չի համարում հանցագործության իրավիճակը դիտարկել հենց հանցագործի տեսանկյունից, քանի որ մարմնի (օբյեկտի) գոյությունը, ըստ հեղինակի դիտարկումների, որոշվում է արտաքին դիտորդի առկայությամբ, հանցագործությունը կարելի է բնութագրել միայն իրավական և հոգեբուժական դիսկուրսի միջոցով, այլ ոչ նրա մեջ մեղադրվող մարդու դիսկուրսով[58]։ Արդարադատության ժամանակակից համակարգի թերություններից մեկը Ֆուկոն համարում էր այն, որ թեև օրենքները հայտարարում են հանցագործության պատժելիությունը, այլ ոչ թե հանցագործին, իրականում իրավիճակը միանգամայն հակառակն է. պատժվում է հանցագործը, բայց ոչ հանցագործությունը[59]:

Ֆուկոյի գաղափարները այսպիսով նման են ինչպես դասական դպրոցի քրեաբանների գաղափարներին (որոնք նույնպես հարկ չէին համարում հաշվի առնել անձի ներքին բնութագրերը), այնպես էլ Դյուրքհեյմի այն գաղափարին, որ հանցավորության արմատները թաքնված են հասարակության մեջ, քանի որ գոյություն ունեցող հասարակական համակարգին անհրաժեծտ են հանցագործներ դրա բնականոն գոյությունը պահպանելու համար։

Սոցիալական և կենսաբանական ուղղություն խորհրդային և ռուսական քրեաբանության մեջ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Մենք գիտենք, որ էքսցեսների արմատական սոցիալական պատճառը, որոնք խախտում են հանրակացարանի կանոնները, զանգվածների շահագործումն է, նրանց կարիքն ու աղքատությունը։ Այս գլխավոր պատճառի վերացմամբ էքսցեսները անխուսափելիորեն կսկսեն «մահանալ»։ — Լենին

«Կոմունիզմ կառուցող հասարակության մեջ չպետք է լինեն իրավախախտումների եւ հանցավորությունների վայրեր»։

Խորհրդային քրեաբանության գաղափարական հիմքը եղել է Մարքսի և Էնգելսի առաջարկած սոցիալական կոնֆլիկտի տեսությունը։ Խորհրդային քրեաբանական ուսուցումների մեծ մասը հիմնված էր երկու կանխադրույթների վրա[60].

  • Սոցիալիստական հասարակությանը բնորոշ չեն հանցագործություններ ծնող արմատական հակասությունները,
  • Հանցագործությունը հավերժ չէ և պետք է վերանա սոցիալիզմի բարձրագույն փուլի ՝ կոմունիզմի կառուցմամբ:

ԽՄԿԿ-ի երրորդ ծրագրում, որն ընդունվել է կուսակցության 1961 թվականին՝ XXII համագումարում, գործել է ընդհուպ մինչև 1986 թվականը, ասվում էր, որ խորհրդային հասարակությունում արդեն կան բոլոր նախադրյալները հանցավորության վերացման համար[61]։ Ըստ այդմ, խորհրդային քրեաբանության մեջ գերակշռում էր այն տեսակետը, որ «չի կարելի բացատրել փոփոխական սոցիալական երևույթը՝ հանցագործությունը, մարդու բնության մշտական հատկություններով, այդ թվում ՝ «հանցավոր մարդու»»[62]։

Հանցագործության մեջ կենսաբանական, ինչպես բուրժուական հիմքեր փնտրելու փորձերը դադարեցվել են դեռ 30-ականներին[63]։ Խորհրդային գիտնականների (Ա.Ա. Գերցենզոնի և Ֆ.Մ. Ռեշետնիկովի) կարծիքով, քանի որ հանցագործությունը պայմանավորված է սոցիալապես, ապա ընդհանրապես կարիք չկա փնտրելու վարքի կենսաբանական հիմքեր, դա հանգեցնում է հանցագործության իրական բնույթի անտեսման, որը սոցիալական երևույթ է և պետք է ծնվի սոցիալական պատճառներով[64]։

Վ.Ն. Կուդրյանցևը, Ի.Ի. Կարպեցը և Ն.Պ. Դուբինինն իրենց «Գենետիկա, վարքագիծ, պատասխանատվություն» գրքում գրել են, որ կոնկրետ մարդու կողմից հանցագործությունների կատարման պատճառը նրա սոցիալական կազմավորման և կենսագործունեության առանձնապես անբարենպաստ պայմաններն են: Ի հաստատումն դրա նրանք տեղեկություններ են հաղորդել հասարակության ճգնաժամային վիճակների շրջանում հանցավորության աճի մասին, հատկապես` արտադրության կապիտալիստական եղանակի կայացման և աճի հետ կապված[65]։

Սակայն խորհրդային քրեաբանության մեջ եղել է այլ տեսակետ ևս: Քննարկումների ալիք են բարձրացրել Սարատովի պրոֆեսոր Ի.Ս. Նոյի և նրա աշակերտների հրապարակումները, որոնք կարծում էին, որ «անկախ միջավայրից` մարդը կարող է չդառնալ ո՛չ հանցագործ, ո՛չ հերոս, եթե ծնվի վարքագծի այլ ծրագրով»[66]:Տվյալ հեղինակները, չփորձելով վիճարկել այն թեզը, թե սոցիալիզմը չի պարունակում հանցավորության ներքին պատճառներ, խոսում էին այն մասին, որ քանի որ հանցագործությունն, այնուամենայնիվ, շարունակում է գոյություն ունենալ, ապա այն կրում է ոչ թե հասարակական, այլ կենսաբանական երևույթի բնույթ[60]։ Այս տեսակետը օժանդակվել է որոշ խորհրդային գենետիկների կողմից, մասնավորապես, Վ.Պ. Էֆրոիմսոնի կողմից, որը գրել է. «Ճիշտ այնպես, ինչպես հիվանդությունների շրջանում նյութական և սանիտարական պայմանների բարելավմամբ առաջ են գալիս անմիջական արատներ, որոնք առաջանում են միջավայրից, այնպես էլ ժողովրդի սուր կարիքների և հանցավորության այլ՝ զուտ սոցիալական, նախադրյալների թուլացմամբ, սկսում են ավելի հստակ հանդես գալ կենսաբանական միջավայրի նախադրյալները»[67]:

Ժամանակակից հայրենական քրեաբանության մեջ գերակշռում է փոխզիջումային տեսակետը, որի էությունը բավականին հստակ արտահայտել է Վ.Պ. Եմելյանովը․ «Միայն տնտեսական, գաղափարական, սոցիալական, կենսաբանական գործոնների որոշակի բաղադրությունն է արձագանք տալիս հանցագործություն կոչվածին... հանցագործության պատճառը՝ սոցիալական և կենսաբանական հատկությունների տարբեր երևույթների սինթեզն է…»[68]։ Ընդ որում, չնայած որ ընդունվել է մարդու հանցավոր վարքագծում կենսաբանական գործոնների որոշակի դերը, հիմնական դերը տրվում է ոչ թե նրանց, այլ սոցիալական միջավայրին[69]։ Ժամանակակից քրեաբանությունը չի ընդունում «հանցավոր անձ» հասկացությունը, սակայն հաշվի է առնում կենսաբանական առանձնահատկություններով որոշվող անհատական հակումների առկայությունը, որոնք, իրենց հերթին, կարող են նպաստել կամ խոչընդոտել հասարակական կյանքի բացասական գործոնների ազդեցությունը, որը ձևավորում է անձին՝ որպես կենսասոցիալական էակ[70]։

Հարկ է նշել, որ մարդու հանցավոր վարքագծի հիմքում ընկած գործոնների որոնումները մինչ օրս չեն դադարում։ Վերը նշված տեսությունները ներկայացնում են միայն սառցաբեկորի գագաթը, հանցագործության բնույթի մասին ուսմունքների հիմնական խմբերը: Տեսությունների ընդհանուր թիվը չափազանց մեծ է. փաստացի, կարելի է ասել, որ որքան աշխարհում կան քրեաբանական դպրոցներ, այնքան էլ հանցավոր վարքագծի տեսություններ կան:

Հոգեկան անոմալիաներ և հանցագործություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Մարդիկ, որոնք այժմ դաժան են, պետք է դիտարկվեն որպես նախկին մշակույթների պահպանված աստիճաններ. մարդկության լեռնաշղթան այստեղ ավելի խորը շերտեր է հայտնաբերում, որոնք այլ դեպքերում մնում են թաքնված։ Հետամնաց մարդկանց ուղեղը ժառանգության ընթացքում՝ շնորհիվ բոլոր հնարավոր պատահականությունների, չի ստացել բավարար նուրբ և բազմակողմանի զարգացում։ Նրանք ցույց են տալիս մեզ, թե ինչ էինք մենք բոլորս, և վախեցնում են մեզ, բայց իրենք այնքան քիչ են պատասխանատու, որքան գրանիտի մի կտորը, որ ինքը գրանիտ է։

Չնայած, ինչպես նշվեց վերևում, կոնկրետ անձի կողմից կատարված հանցագործության պատճառների վերլուծության ժամանակ ժամանակակից քրեաբանությունն առաջնային նշանակություն է տալիս սոցիալական միջավայրին, որտեղ տեղի է ունեցել նրա անձի ձևավորումը, չի կարելի ժխտել նաև որոշակի ֆիզիկական և հոգեկան անոմալիաների ազդեցությունը վարքագծի վրա, որոնք հեշտացնում են հակահասարակական անձի կողմնորոշումների ձևավորումը ու ազդեցությունը։[71].

Գիտության մեջ չկա միասնական կարծիք այն մասին, թե ինչպիսի անհատական առանձնահատկությունները պետք է համարել անոմալիաներ։ Անոմալիաներ կոչվում են «բնավորության վառ արտահայտված շեշտադրումները, երկարատև դեպրեսիվ վիճակները..., կախվածությունը թմրանյութերից, ալկոհոլից, մոլախաղերից և այլն»[72], հոգեկան խանգարումը, որը «պաթոլոգիական բնույթ չի կրում, այսինքն չի համարվում «հիվանդություն»[73], բնավորության, ցանկությունների և սովորությունների խանգարումներ և շեշտադրումներ (պսիխոպաթիա, կլեպտոմանիա, սեռական խանգարումներ և այլն)[74] և նույնիսկ «բոլոր այն հոգեկան գործընթացները, որոնք բնութագրվում են հուզման և արգելման ուժի անհավասարակշռությամբ։[75]։

Սակայն սովորաբար հոգեկան անոմալիաներին վերագրվում են հոգեկան խանգարումները, որոնք չեն բացառում մեղսունակությունը[76]՝ պսիխոպաթիա, ալկոհոլիզմ, թմրամոլություն, թուլամտության մեղմ տեսակ, կենտրոնական նյարդային համակարգի օրգանական վնասվածքների հետևանքների տարբեր ձևեր, որոնք «նվազեցնում են դիմադրողականության ազդեցությունը իրավիճակների, այդ թվում՝ կոնֆլիկտների նկատմամբ, խոչընդոտներ են ստեղծում անձի սոցիալապես օգտակար հատկանիշների զարգացման համար, հատկապես արտաքին միջավայրին հարմարվելու համար, թուլացնում են ներքին հսկողության մեխանիզմը, հեշտացնում են պատահական, այդ թվում ՝ իրավախախտման, գործողությունների իրականացումը»[71]։

Անոմալ անձնական առանձնահատկությունները, որպես կանոն, ոչ թե բնածին, այլ ձեռք բերված բնույթ են կրում (թեև դրանցից մի քանիսի ձևավորումը, նախատրամադրվածությունը կարող է կապված լինել ժառանգականության հետ). դրանք կարևոր, բայց ոչ որոշիչ դեր են խաղում անձի ձևավորման և մարդու վարքագծի մեջ[77]։

Այնուամենայնիվ, անոմալիաները զգալի դեր են խաղում բռնի հանցագործությունների և խուլիգանության մեխանիզմում․ ընդ որում, հանցագործների շրջանում վերը նշված հոգեկան և ֆիզիոլոգիական խանգարումներ ունեցող անձինք կազմում են մինչև 50%։ Խելագարները և նման խախտումներով այլ անձինք ավելի հաճախ են հանցագործություններ կատարում, այդ հանցագործությունների թվին են պատկանում սպանությունը և առողջությանը ծանր վնաս պատճառելը, իսկ օլիգոֆրենները և գանգուղեղային վնասվածքների հետևանքներով անձանց՝ բռնաբարությունը[78]։

Քրեաբանության մեջ հանցավորության և հոգեկան անոմալիաների կապի ուսումնասիրությունն անհրաժեշտ է, որպեսզի մշակվեն հանցագործության կանխարգելման հատուկ միջոցներ այդ անձանց և նրանց հետագա քրեական հետևանքների վերացման ուղղությամբ:

Հանցագործի անձի բնութագիր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քրեաբանության մեջ հանցագործի ինքնությանը բնորոշ հատկանիշները բաժանվում են մի քանի ենթահամակարգերի[1]․

  • Կենսաֆիզիոլոգիական — առողջական վիճակ, մարդաչափական բնութագրեր (աճ, քաշ և այլն), բնածին հատկությունները և անոմալիաներ, ինչպես նյարդային համակարգի, այնպես էլ այլ օրգանների։
  • Սոցիալ-ժողովրդագրական — սեռ, տարիք, կրթություն, գործունեության տեսակ, ընտանեկան կարգավիճակ, եկամուտների մակարդակ, բնակության վայր և այլն:
  • Սոցիալ-դերային — հատկանիշներ՝ կապված հասարակական գործառույթներով, պայմանավորված հասարակության մեջ իր դիրքով և որոշակի սոցիալական խմբերի անդամակցությամբ։
  • Բարոյահոգեբանական — ինտելեկտուալ որակներ, նպատակային սարքավորումներ, արժեքային կողմնորոշումներ, իրավունքի և բարոյականության նորմերի նկատմամբ վերաբերմունք, կարիքները և դրանց բավարարման նախընտրելի եղանակներ։

Սոցիալ-ժողովրդագրական բնութագիր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նշվում է, որ անձի սոցիալ-ժողովրդագրական հատկությունները հանցավորության պատճառի հետ կապի մեջ չեն, սակայն դրանց վերլուծությունը և ամփոփումը թույլ է տալիս կազմել հանցագործի ընդհանրացված դիմանկարը, որոշել, թե որ սոցիալական խմբերն առավել կարիք ունեն կանխարգելիչ ազդեցության[79]։

Տղամարդիկ ավելի հաճախ են հանցագործություններ կատարում, քան կանայք։ Հատկապես դա բնորոշ է անձի դեմ ուղղված ծանր հանցագործություններին. կանանց կողմից կատարված հանցագործությունների մեծ մասը շահադիտական բնույթ է կրում, կատարվում է առևտրի և բնակչության սպասարկման ոլորտներում[1]։ Կանանց հանցագործության ավելի քիչ մաս կազմելը բացատրվում է նրանց կողմից իրականացվող մասնագիտական դերերով, դաստիարակության սեռական տարբերություններով, թույլատրելի վարքագծի մասին պատկերացումներով և այլն[80]:

Տարբեր տարիքներում նաև տարբեր է քրեական գործունեությունը։ Հանցագործությունների ճնշող մեծամասնությունը (մինչև 70-75%) կատարվում է 18-40 տարեկան անձանց կողմից, իսկ այդ տարիքային խմբի սահմաններում քրեական ակտիվության նվազեցման կարգով առանձնացվում են 25-29 տարեկան, 18-24 տարեկան, 14-17 տարեկան, 30-40 տարեկան անձանց կատեգորիաները[1]։ Անչափահասների շրջանում հատկապես մեծ է հոգեկան զարգացման անոմալիաներ ունեցող անձանց մասնաբաժինը (մոտավորապես կրկնակի ավելի, քան այլ տարիքային խմբերում)։[80]

Մինչև 30 տարեկան անձինք, որպես կանոն, ագրեսիվ բնույթի հանցագործություններ են կատարում, որոնց համար բնորոշ է հանցավոր ոտնձգության ինքնաբուխ զարգացումը (սպանություն, առողջությանը ծանր վնաս պատճառելը, գողություն, կողոպուտ, ավազակություն, բռնաբարություն), իսկ ավագ տարիքային խմբի անձինք՝ նախապես մտածված հանցագործություններ, որոնք հաճախ պահանջում են հատուկ հմտություններ (խարդախություն) կամ հատուկ սոցիալական դրություն (պաշտոնեական հանցագործություններ, յուրացում կամ վատնում)[81]։

Հանցագործները, որպես կանոն, բարձրագույն կրթություն չունեն, ընդհանուր առմամբ, նրանց կրթության մակարդակը մի փոքր ավելի ցածր է, քան օրինապահ անձանցը․ անկրթությունը առավել բնորոշ է բռնի և շահադիտական-բռնի հանցագործություններ կատարող անձանցը[82]։

Աշխատողների, գյուղացիների, ծառայողների, աշակերտների միջև հանցագործությունների կատարման հաճախականությունների վիճակագրական զգալի տարբերություններ չեն նկատվում[83], սակայն մեծ է եկամտի մշտական աղբյուր չունեցող անձանց մասնաբաժինը։

Հանցագործների մոտավորապես կեսը հանցագործություն կատարելու պահին ընտանեկան հարաբերությունների մեջ չեն եղել, չափազանց հազվադեպ են հանդիպում գրանցված ամուսնության մեջ գտնվող չարագործ հանցագործներ՝ մեծ թվով դատվածություններ ունեցող[1]։Նշվում է, որ ընդհանուր առմամբ ընտանիքի ազդեցությունը վարքագծի վրա ավելի շուտ դրական է, սակայն այդ ազդեցության ուժը կախված է նրանից, թե որքանով են լիարժեք ընտանեկան հարաբերությունները, արդյոք դրանցում որևէ բացասական դեֆորմացիաներ չկան[82]։

Սոցիալ-դերային բնութագիր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Այն տեղը, որը մարդը զբաղեցնում է հասարակության մեջ, բնորոշ է որոշակի սոցիալական դերերին, որոնք ունեն կոնկրետ բովանդակություն (դերի սցենար), որին հետևում է մարդը: Մարդը միաժամանակ զբաղեցնում է բազմաթիվ պաշտոններ և կատարում է բազմաթիվ դերեր, ինչը ունենում է անձի վրա որոշակի հետք, զարգանում են այդ դերերի համար կարևոր որակները և ճնշվում անհարկիները։ Եթե սոցիալական հիմնական դերերը չեն պահանջում որակների ձևավորում՝ կապված կատարած հանցագործությունների պատասխանատվության հետ, հակամարտում են միմյանց հետ, չեն համապատասխանում մարդու սոցիալական կողմնորոշմանը, առաջանում է անձնային դեֆորմացիա, որը կարող է նպաստել հանցագործությունների կատարմանը[84]։

Հանցագործներին բնորոշ սոցիալական դերերը բնութագրելիս նշվում է նրանց փոքր հեղինակությունը, աշխատանքային և ուսումնական կոլեկտիվների հետ ամուր կապերի բացակայությունը և, ընդհակառակը, բացասական սոցիալական ուղղվածություն ունեցող ոչ ֆորմալ խմբերի հետ սերտ կապերի առկայությունը, որևէ երկարաժամկետ կյանքի պլանների բացակայությունը, կոնկրետ մարդու հնարավորությունները գերազանցող սոցիալական հավակնությունները։[1]

Հանցագործներին բնորոշ չէ անդամակցել հասարակական կազմակերպություններին, նրանք շատ հազվադեպ են մասնակցում հասարակական, այդ թվում՝ պետական ինստիտուտների գործունեությանը[85]։ Թերի է նաև հանցագործների իրավագիտակցությունը, որը դրսևորվում է պատժի հնարավորության նկատմամբ արհամարհական վերաբերմունքի մեջ, ինչպես ժամանակավոր (օրինակ, ալկոհոլային խմիչքների օգտագործման արդյունքում կամ այլ արտաքին գործոնների ազդեցությամբ), այնպես էլ համառ, երբեմն իրավական արգելքների անտեղյակության մեջ[86]։

Հանցագործներն ընդհանրապես ավելի քիչ են ենթարկվում դրանց ազդեցությանը հասարակության կողմից․ նրանց իրավական և բարոյական նորմեր ներշնչելու փորձ անելիս նրանք հաճախ չեն կարողանում հասկանալ, թե ինչ են ուզում նրանցից, այդ պատճառով իրավիճակի գնահատումը, որը սահմանում է նրանց վարքագիծը, արվում է ոչ թե սոցիալական պահանջների, այլ ինչ-որ անձնական պատկերացումների հիման վրա։ Այլ դեպքերում հանցագործները կարող են, դեռ չկորցնելով հասարակական կարգերի էության ըմբռնումը, չցանկանալ դրանք կատարել հասարակությունից օտարվելու, աշխատանքային, ընտանեկան և բարեկամական կապերի թուլության պատճառով[87]:

Բարոյահոգեբանական բնութագիր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հանցագործների հոգեբանությունն ունի նաև տարբերություններ օրինապահ քաղաքացիների վերահսկողական խմբերից։ Հանցագործների մոտ բարձրացված է իմպուլսիվությունը, նրանք ավելի քիչ են հակված մտածելու իրենց արարքների մասին։ Այս գիծը համատեղվում է ագրեսիվությամբ, ռեակցիայի ցածր շեմի և միջանձնային հարաբերությունների վիրավորվածության հետ: Այդ հատկանիշներն առավելապես բնորոշ են կողոպտիչներին, մարդասպաններին, բռնաբարողներին, թեթև գողերին, պաշտոնատար հանցագործներին[88]։

Հանցագործներին բնորոշ է ինքնագնահատականի և այլ անձանց կողմից ներկայացվող պահանջների միջև անհավասարակշռությունը, հանցագործների ինքնագնահատականը ուռճացված է, նրանք հակված են ինքնարդարացման, մեղքն այլ անձանց վրա բարդելուն․ միայն 1/10-րդից պակաս անձինք են, որոնք կատարել են ծանր–բռնի և շահադիտական–բռնի հանցագործություններ և անկեղծորեն զղջացել են իրենց կատարած արարքի համար[89]:

Արժեքային կողմնորոշումները, հանցագործներին բնորոշ բարոյական առանձնահատկությունները բավականին յուրահատուկ են և տարբերվում են այդպիսի անձանց խմբերից, որոնք իրենց պահում են կայուն–օրինապահ։ Դրա վրա հիմնված են անհատական հանցավոր վարքագծի կանխագուշակման հաջող փորձարկումները՝ օգտագործելով պատկերների մեքենայացված ճանաչման մեթոդները: ԷՀՄ-ն 80% և ավելի արժանահավատությամբ մարդուն դասել է օրինապահ մարդկանց խմբերին, պատահական գործոնների ազդեցության տակ հանցագործություն կատարած հանցագործներին և կայուն հակահասարակական սոցիալական կողմնորոշում ունեցող անձանց, որոնք բազմիցս կատարել են հանցագործություններ[90]։

Հանցագործների անձնական դեֆորմացիաները հաճախ կապված են ալկոհոլիզմի հետ: Երկարատև համակարգված ալկոհոլի չարաշահումը հանգեցնում է անձի դեգրադացիայի[91]։ Նշվում է, որ ալկոհոլից կախվածություն ունեցող հանցագործները ավելի քիչ են հակված ակտիվ հանցավոր վարքագծի, չեն ստեղծում հանցավոր իրավիճակի պայմաններ, այլ օգտվում են ստեղծված բարենպաստ գործոններից[92]։

Ալկոհոլիզմը հանգեցնում է նորմալ ընտանեկան և աշխատանքային կապերի քայքայմանը, որոնք փոխարինվում են ոչ ֆորմալ բաժակակից անձանց խմբերի հետ, որոնք կենցաղային հանցավորության հիմնական միջավայր են[93]:

Հանցագործներին բնորոշ են ոչ միայն սոցիալ-բացասական հատկանիշները։ Բավական հաճախ հանդիպում են հանցագործների շրջանում անձինք այնպիսի դրական հատկանիշներով, ինչպիսիք են ձեռներեցությունը, նախաձեռնությունը, անհատականությունը, առաջնորդության ունակությունները: Սակայն այդ հատկանիշները, հենվելով հակասոցիալական արժեքային կողմնորոշումների և վարքագծի խեղաթյուրված բարոյական հիմքերի վրա, կարող են մեծացնել կոնկրետ հանցագործի հասարակական վտանգը ՝ որպես հանցավոր խմբում գրավելու կամ առաջատար դիրք գրավելու ունակ անձի[94]։

Հանցագործների դասակարգում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

19-րդ դարի վերջից քրեաբանների կողմից առանձնացվել են հանցագործ անձի չորս տեսակ՝ կախված անձի դեֆորմացիայի աստիճանից և դիմացկունությունից։ 1980-1990 թվականներին իրականացված հետազոտությունների արդյունքում առանձնացվել է նաև քրեածին անձի տեսակը, որի արդյունքում հանցագործների դասակարգումը անձնական դեֆորմացիայի աստիճանի և դիմացկունության համաձայն ձեռք է բերել հետևյալ տեսքը[95]․

  • Պատահական հանցագործներ, որոնք կյանքի ծանր հանգամանքներում հանցանք կատարած և անձնական հատկանիշներով չտարբերվում են այն անձանցից, որոնց վարքն իրավաչափ է:
  • Քրեածին անձի տեսակը, որի համար բնորոշ են անձի ձևավորման գործընթացին առնչվող բացասական հանգամանքները (շրջապատի հակաիրավական և անբարոյական վարքագիծը), անցյալում անբարոյական և հակաիրավական արարքներ կատարելը, հասարակության արժեքային-նորմատիվ համակարգից դուրս գալը, հոգեբանական ինքնապաշտպանական մեխանիզմների գործունեությունը՝ իրենց վարքի բացասական գնահատականից: Այս տեսակի ներսում առանձնանում են հետևյալ ենթատեսակները․
    • Հետևողական–քրեածին ենթատեսակ։ Նման անձանց հակահասարակական կողմնորոշումները կրում են կայուն բնույթ, հանցագործությունները կատարվում են նրանց կողմից մտածված և գիտակցաբար, նրանք հատուկ նախապատրաստում և հրահրում են նախահանցանքային իրավիճակի առաջացում: Նման անձինք, որպես կանոն, մի քանի անգամ են կատարում հանցագործություններ, ռեցիդիվիստներ՝ կրկնահանցագործ են ։
    • Իրավիճակային–քրեածին ենթատեսակ։ Այդ անձանց մոտ արժեքային կողմնորոշումները ձևավորվում են սոցիալական հակամարտության մթնոլորտում, իսկ հանցագործություններ կատարելը սովորաբար համարվում է ուղեկցվող բացասական հանգամանքների արդյունք; հանցավոր ձևավորման մեջ գտնվելը, սոցիալական հակամարտությունները և այլն: Նման անձանց կողմից հանցագործության կատարումն՝ նրանց վրա նախորդ կենսակերպով պայմանավորված սոցիալական միկրոսխեմաների և անձնային դեֆորմացիաների ազդեցության արդյունք է:
    • Իրավիճակային ենթատեսակ: Այդ անձանց մոտ բացակայում են զգալի բարոյահոգեբանական դեֆորմացիաներ, սակայն նրանք պատրաստ չեն կյանքի բարդ իրավիճակների ազդեցությանը և ունակ են հանցագործության՝ ոչ իրենց մեղքով առաջացած իրավիճակի ազդեցությամբ։

Կարելի է նաև առանձնացնել հանցագործների հետևյալ տեսակները՝ գերակշռող հանցավոր մոտիվացիայի բնույթով[96]․

  • Անձի բռնի տեսակ, որի համար բնորոշ է մարդու անձի արժեքի, մարդու կյանքի և առողջության, հասարակական անվտանգության մասին պատկերացումների աղավաղումը:
  • Շահադիտական տեսակ, որի համար բնորոշ է հարստացման ձգտումը։
  • Այն անձինք, ովքեր անտեսում են այն պարտականությունները, որոնք դրված են նրանց վրա օրենքով կամ աշխատանքային պայմանագրով։
  • Անզգույշ հանցագործներ՝ անձինք, որոնք թեթևամտորեն կամ անփույթ են վերաբերվում անվտանգության համընդհանուր ընդունված կանոններին։
  • Անձինք, ովքեր հանցագործություններ են կատարում նվազագույն անհրաժեշտ ապրուստի միջոցներ հայթայթելու նպատակով։

Ոչ բոլոր կոնկրետ հանցագործները կարող են միանշանակ դասվել նշված խմբերից մեկին։  Հաճախ անձի մոտ նկատվում են ոչ թե մեկ, այլ մի քանի հանցավոր տեսակներին բնորոշ հատկանիշներ։

Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 1,12 Криминология: Учебник / Под ред. В. Д. Малкова. М.: ЗАО Юстицинформ, 2006.
  2. ↑ Криминология: Учебник для вузов / Под общ. ред. А. И. Долговой. М.: Издательство НОРМА, 2001. С. 335.
  3. ↑ Криминология: Учебник / Под ред. Н. Ф. Кузнецовой, В. В. Лунеева. М., 2004. С. 120.
  4. ↑ Павлов В. Г. Субъект преступления. СПб., 2001. С. 279.
  5. ↑ Greek C. Արխիվացված է Մարտ 1, 2008 Wayback Machine-ի միջոցով: Demonic Perspectives Արխիվացված է Հունիս 28, 2008 Wayback Machine-ի միջոցով: // CCJ 5606 — Criminological Theory. Florida State University.
  6. ↑ Криминология: Учебник для вузов / Под общ. ред. А. И. Долговой. М.: Издательство НОРМА, 2001. С. 7.
  7. ↑ Сочинения Платона. Ч. 1. СПб., 1841. С. 103. Цит. по кн.: Криминология: Учебник для вузов / Под общ. ред. А. И. Долговой. М.: Издательство НОРМА, 2001. С. 8.
  8. ↑ Криминология: Учебник / Под ред. Н. Ф. Кузнецовой, В. В. Лунеева. М., 2004. С. 15.
  9. ↑ 9,0 9,1 Криминология: Учебник / Под ред. Н. Ф. Кузнецовой, В. В. Лунеева. М., 2004. С. 16.
  10. ↑ Аристотель. Сочинения. Том 4. Никомахова этика. М., 1984. С. 159.
  11. ↑ Криминология: Учебник для вузов / Под общ. ред. А. И. Долговой. М.: Издательство НОРМА, 2001. С. 7-8.
  12. ↑ Криминология: Учебник для вузов / Под общ. ред. А. И. Долговой. М.: Издательство НОРМА, 2001. С. 11.
  13. ↑ Криминология: Учебник для вузов / Под общ. ред. А. И. Долговой. М.: Издательство НОРМА, 2001. С. 11-12.
  14. ↑ 14,0 14,1 Криминология: Учебник / Под ред. Н. Ф. Кузнецовой, В. В. Лунеева. М., 2004. С. 17.
  15. ↑ Криминология: Учебник для вузов / Под общ. ред. А. И. Долговой. М.: Издательство НОРМА, 2001. С. 12.
  16. ↑ Криминология: Учебник для вузов / Под общ. ред. А. И. Долговой. — М.: Издательство НОРМА, 2001. — С. 12—13.
  17. ↑ Криминология: Учебник / Под ред. Н. Ф. Кузнецовой, В. В. Лунеева. М., 2004. С. 18.
  18. ↑ Криминология: Учебник для вузов / Под общ. ред. А. И. Долговой. М.: Издательство НОРМА, 2001. С. 13-14.
  19. ↑ Криминология: Учебник / Под ред. Н. Ф. Кузнецовой, В. В. Лунеева. М., 2004. С. 19.
  20. ↑ Беккариа Ч. О преступлениях и наказаниях. М., 1995.
  21. ↑ Беккариа Ч. О преступлениях и наказаниях. М., 1995. С. 70.
  22. ↑ Криминология: Учебник / Под ред. В. Н. Кудрявцева и В. Э. Эминова. М., 2005. С. 38.
  23. ↑ Gall. Sur les fonctions du cerveau. T. 1, 1825. Цит. по кн.: Криминология: Учебник для вузов / Под общ. ред. А. И. Долговой. М.: Издательство НОРМА, 2001. С. 15.
  24. ↑ Криминология: Учебник для вузов / Под общ. ред. А. И. Долговой. М.: Издательство НОРМА, 2001. С. 15.
  25. ↑ Криминология: Учебник / Под ред. В. Н. Кудрявцева и В. Э. Эминова. М., 2005. С. 41.
  26. ↑ Ломброзо Ч. Преступление. Новейшие успехи науки о преступнике. Анархисты. М.: ИНФРА-М, 2004. С. 159—173.
  27. ↑ Криминология: Учебник / Под ред. В. Н. Кудрявцева и В. Э. Эминова. М., 2005. С. 42-43.
  28. ↑ Ферри Э. Уголовная социология. М., 2005. С. 53.
  29. ↑ Прозументов Л. М., Шеслер А. В. Отечественные научные концепции причин преступности // Криминологический журнал Байкальского государственного университета экономики и права. — 2014. — № 1. — С. 51-52. Архивировано из первоисточника 4 Մարտի 2016.
  30. ↑ 30,0 30,1 30,2 Криминология: Учебник для вузов / Под общ. ред. А. И. Долговой. М.: Издательство НОРМА, 2001. С. 328.
  31. ↑ Кузнецова Н. Ф. Проблемы криминологической детерминации. М.: Изд-во Московского университета, 1984. С. 193.
  32. ↑ Варчук Т. В. Криминология: Учебное пособие. М., 2002. С. 24.
  33. ↑ Гилинский Я. И. Девиантология: социология преступности, наркотизма, проституции, самоубийств и других «отклонений. — СПб., 2004. Глава 4, § 3.
  34. ↑ Фрейд З. Психология бессознательного. М.: Просвещение, 1989. С.428-439.
  35. ↑ Криминология: Учебник для вузов / Под общ. ред. А. И. Долговой. М.: Издательство НОРМА, 2001. С. 331.
  36. ↑ Криминология: Учебник / Под ред. В. Н. Кудрявцева и В. Э. Эминова. М.: Юристъ, 2004. С. 47.
  37. ↑ Криминология: Учебник / Под ред. В. Н. Кудрявцева и В. Э. Эминова. М.: Юристъ, 2004. С. 48.
  38. ↑ Криминология: Учебник / Под ред. Г. А. Аванесова. М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2005. С. 72.
  39. ↑ Маркс К., Энгельс Ф. Сочинения. Т. 2. С. 364.
  40. ↑ Криминология: Учебник / Под ред. Б. В. Коробейникова, Н. Ф. Кузнецовой, Г. М. Миньковского. М.: Юридическая литература, 1988. С. 50
  41. ↑ Криминология: Учебник для вузов / Под общ. ред. А. И. Долговой. М.: Издательство НОРМА, 2001. С. 18.
  42. ↑ 42,0 42,1 Криминология: Учебник / Под ред. В. Н. Кудрявцева и В. Э. Эминова. М., 2005. С. 36.
  43. ↑ Свирин Ю. Биологический (генетический) фактор как одно из условий преступного поведения // Российская юстиция. 1996. № 12. С. 23.
  44. ↑ Фридрих В. Близнецы. М., 1985. С. 172.
  45. ↑ Криминология: Учебник для вузов / Под общ. ред. А. И. Долговой. М.: Издательство НОРМА, 2001. С. 329.
  46. ↑ Лист Ф. Задачи уголовной политики. Преступление как социально-патологическое явление. М.: ИНФРА-М, 2004. С. 100.
  47. ↑ Криминология: Учебник / Под ред. В. Н. Кудрявцева и В. Э. Эминова. М., 2005. С. 50-52.
  48. ↑ Криминология: Учебник / Под ред. В. Н. Кудрявцева и В. Э. Эминова. М.: Юристъ, 2004. С. 55.
  49. ↑ Криминология: Учебник / Под ред. В. Н. Кудрявцева и В. Э. Эминова. М.: Юристъ, 2004. С. 55-56.
  50. ↑ Криминология: Учебник / Под ред. В. Н. Кудрявцева и В. Э. Эминова. М.: Юристъ, 2004. С. 56.
  51. ↑ Дюркгейм Э. Норма и патология // Социология преступности. М., 1966. С. 42.
  52. ↑ Криминология: Учебник / Под ред. В. Н. Кудрявцева и В. Э. Эминова. М.: Юристъ, 2005. С. 57-58.
  53. ↑ Варчук Т. В. Криминология: Учебное пособие. М., 2002. С. 27.
  54. ↑ Криминология: Учебник / Под ред. В. Д. Малкова. М.: ЗАО Юстицинформ, 2004.
  55. ↑ 55,0 55,1 Шур Э. Наше преступное общество. М.: Прогресс, 1977. С. 146—147.
  56. ↑ Бикбов А. Дискуссия о смертной казни: 1977, обстоятельства, аргументы
  57. ↑ Стаф И. Осторожно: ненормальные! (Мишель Фуко. Ненормальные) // Отечественные записки. 2004. № 6.
  58. ↑ Тогоева О. «Истинная правда». Языки средневекового правосудия. М., Наука, 2006.
  59. ↑ Фуко М., Лапланш Ж., Бадантер Р. Страх судить. Смертная казнь: преступная личность или опасная система? // Альманах «Неволя». 2006. № 9.
  60. ↑ 60,0 60,1 Устинов В. Некоторые итоги развития отечественной криминологии в XX веке // Уголовное право. 2001. № 1. С. 75.
  61. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ «progkpss» անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  62. ↑ Марксизм и уголовное право. М., 1928. С. 31. Цит. по: Долгова А. И. Криминология. М.: Издательство НОРМА, 2003. С. 178.
  63. ↑ Криминология / Под ред. В. К. Звирбуль, Н. Ф. Кузнецовой, Г. М. Миньковского. М.: Юридическая литература, 1979. С. 39.
  64. ↑ Криминология: Учебник для вузов / Под общ. ред. А. И. Долговой. М.: Издательство НОРМА, 2001. С. 330.
  65. ↑ Дубинин Н. П., Карпец И. И., Кудрявцев В. Н. Генетика, поведение, ответственность. М.: Политиздат, 1989. С. 121.
  66. ↑ Ной И. С. Методологические проблемы советской криминологии. Саратов, 1975. С. 107.
  67. ↑ Эфроимсон В. Родословная альтруизма // Новый мир. 1971. № 10. С. 271.
  68. ↑ Емельянов В. П. Преступность лиц с психическими аномалиями. Саратов, 1980. С. 33.
  69. ↑ Криминология: Учебное пособие для вузов / Под ред. Н. Ф. Кузнецовой и Ю. Н. Аргуновой. М.: ИКД «Зерцало-М», 2001. С. 45.
  70. ↑ Журавлёв Г. Т. Криминология: Учебно-практическое пособие. М.: МЭСИ, 2000.
  71. ↑ 71,0 71,1 Криминология: Учебник / Под ред. Н. Ф. Кузнецовой, В. В. Лунеева. М., 2004. С. 123.
  72. ↑ Ситковская О. Д. Психология уголовной ответственности. М., 1998. С. 174.
  73. ↑ Иванов Н., Брыка И. Ограниченная вменяемость // Российская юстиция. 1998. № 10.
  74. ↑ Уголовное право Российской Федерации. Общая часть / Под ред. Л. В. Иногамовой-Хегай, А. И. Рарога, А. И. Чучаева. М., 2005. С. 211.
  75. ↑ Иванов Н. Г. Аномальный субъект преступления: проблемы уголовной ответственности. М., 1998. С. 20.
  76. ↑ См. ст. 22 Уголовного кодекса РФ.
  77. ↑ Криминология: Учебник / Под ред. Н. Ф. Кузнецовой, В. В. Лунеева. М., 2004. С. 124.
  78. ↑ Криминология: Учебник / Под ред. В. Н. Кудрявцева и В. Э. Эминова. М., 2005. С. 158—159.
  79. ↑ Криминология: Учебник / Под ред. Н. Ф. Кузнецовой, В. В. Лунеева. М., 2004. С. 125.
  80. ↑ 80,0 80,1 Криминология: Учебник / Под ред. Н. Ф. Кузнецовой, В. В. Лунеева. М., 2004. С. 126.
  81. ↑ Криминология: Учебник / Под ред. В. Н. Кудрявцева и В. Э. Эминова. М., 2005. С. 156.
  82. ↑ 82,0 82,1 Криминология: Учебник / Под ред. Н. Ф. Кузнецовой, В. В. Лунеева. М., 2004. С. 127.
  83. ↑ Криминология: Учебник / Под ред. Н. Ф. Кузнецовой, В. В. Лунеева. М., 2004. С. 128.
  84. ↑ Криминология: Учебник для вузов / Под общ. ред. А. И. Долговой. М.: Издательство НОРМА, 2001. С. 337—339.
  85. ↑ Криминология: Учебник / Под ред. Н. Ф. Кузнецовой, В. В. Лунеева. М., 2004. С. 129.
  86. ↑ Криминология: Учебник / Под ред. Н. Ф. Кузнецовой, В. В. Лунеева. М., 2004. С. 130.
  87. ↑ Криминология: Учебник / Под ред. В. Н. Кудрявцева и В. Э. Эминова. М., 2005. С. 159.
  88. ↑ Криминология: Учебник / Под ред. В. Н. Кудрявцева и В. Э. Эминова. М., 2005. С. 160.
  89. ↑ Криминология: Учебник / Под ред. Н. Ф. Кузнецовой, В. В. Лунеева. М., 2004. С. 130—131.
  90. ↑ Криминология: Учебник для вузов / Под общ. ред. А. И. Долговой. М.: Издательство НОРМА, 2001. С. 351.
  91. ↑ Минко А. И., Линский И. В. Алкогольная болезнь. Новейший справочник. М., 2004. С. 179.
  92. ↑ Криминология: Учебник / Под ред. В. Н. Кудрявцева и В. Э. Эминова. М., 2005. С. 147.
  93. ↑ Криминология: Учебник / Под ред. В. Н. Кудрявцева и В. Э. Эминова. М., 2005. С. 148.
  94. ↑ Криминология: Учебник / Под ред. В. Н. Кудрявцева и В. Э. Эминова. М., 2005. С. 162.
  95. ↑ Криминология: Учебник для вузов / Под общ. ред. А. И. Долговой. М.: Издательство НОРМА, 2001. С. 360—362.
  96. ↑ Криминология: Учебник / Под ред. Н. Ф. Кузнецовой, В. В. Лунеева. М., 2004. С. 132—133.

Դասագրքեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Криминология / Под ред. Дж. Ф. Шели. СПб., 2003. 864 с. ISBN 5-318-00489-X.
  • Криминология: Учебник / И. Я. Козаченко, К. В. Корсаков. М., 2011. 304 с. ISBN 978-5-91768-209-9.
  • Криминология: Учебник / Под ред. В. Н. Кудрявцева, В. Э. Эминова. 3-е изд., перераб. и доп. М., 2005. 734 с. ISBN 5-7975-0647-5.
  • Криминология: Учебник / Под ред. Н. Ф. Кузнецовой, В. В. Лунеева. 2-е изд., перераб. и доп. М., 2004. 640 с. ISBN 5-466-00019-1.
  • Криминология: Учебник для вузов / Под общ. ред. А. И. Долговой. 2-е изд., перераб. и доп. М., 2001. 848 с. ISBN 5-89123-545-5.

Հոդվածներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Свирин Ю. Биологический (генетический) фактор как одно из условий преступного поведения // Российская юстиция. 1996. № 12. С. 23.
  • Устинов В. Некоторые итоги развития отечественной криминологии в XX веке // Уголовное право. 2001. № 1. С. 74—76.
  • Гнатенко Е. Проблемы изучения личности преступника в отечественной криминологической науке // Соціологія в ситуації соціальних невизначеностей. — Х.: ХНУ імені В. Н. Каразіна, 2009. — С. 177

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վիիքպահեստ
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Մասնակից:Մարինե123/Ավազարկղ&oldid=8800359» էջից