Վերմախտ

Վերմախտ
Տեսակ	զինված ուժեր
Երկիր	Նացիստական Գերմանիա և Գերմանիան 1945-1949 թվականներին
Հիմնադրված է	մայիսի 21, 1935
Լուծարված է	մայիսի 8, 1945 և օգոստոսի 20, 1946
Կառուցվածք	Վերմախտի ցամաքային զորքեր, Kriegsmarine?, Լյուֆտվաֆե և Feldgendarmerie?
Գլխավոր շտաբ	Wünsdorf, Ցոսեն, Տելտով Ֆլեմինգ, Բրանդենբուրգ, Գերմանիա
Նախորդ	Ռայխսվեր
Հաջորդ	Բունդեսվեր և National People's Army?
Wehrmacht Վիքիպահեստում

Վերմախտ (գերմ.՝ Wehrmacht [ˈveːɐ̯maxt], «զինված ուժեր» Wehr` «զենք, պաշտպանություն, ընդդիմություն» և Macht  «ուժ, հզորություն, ազդեցություն, բանակ» բառերից), 1935-1945 թվականներին Երրորդ Ռայխի զինված ուժեր։

«Վերմախտ» պատմական բառով գերմանալեզու երկրներում անվանում էին ցանկացած երկրի զինված ուժերը։ Իր այժմյան նշանակությունը «վերմախտ» բառը ձեռք է բերել Նացիոնալ-սոցիալիստական գերմանական բանվորական կուսակցության իշխանության գալու շրջանում։

Զինված ուժեր (գերմ.՝ „Gesetz über den Aufbau der Wehrmacht”) կազմելու մասին հրամանագիրն ընդունվել է Ադոլֆ Հիտլերի իշխանության գլուխ կանգելու ժամանակ՝ 1935 թվականի մարտի 16-ին։ «Զինված ուժերը» կազմված էին ցամաքային զորքերից (գերմ.՝ Heer), ռազմածովային նավատորմից (գերմ.՝ Kriegsmarine) և ռազմաօդային ուժերից (Լյուֆտվաֆե՝ գերմ.՝ Luftwaffe): Սրանց հիմքի վրա էլ կազմվել է վերին ղեկավարման համակարգը։

Պատմությունը

Տանկ PzKpfw IV

Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո Վերսալյան պայմանագիրը Գերմանիային արգելեց լիակատար զինված ուժեր ունենալ. բանակի թվաքանակը սահմանափակվում էր 100 000 զինծառայողով՝ գումարած 15 000 ռազմական նավաստիներ, նախատեսված չէր ծանր հրետանու, տանկայաին ուժերի, ռազմաօդային ուժերի (նավատորմի) առկայությունը։ 1921 թվականին այս պայմանների վրա կառուցվեց այսպես կոչված ռայխսվերը (կայսերական պաշտպանական ուժերը)։ 1921 թվականի մարտի 23-ի պաշտպանության մասին օրենքով սահմանված էր, որ Գերմանական հանրապետության զինված ուժերն է հանդիսանում ռայխսվերը՝ կազմված բանակից և ծովային ուժերից (գերմ.՝ «Die Wehrmacht der Deutschen Republik ist die Reichswehr. Sie wird gebildet aus dem Reichsheer und der Reichsmarine ...» ):

Վերմախտի զորաշարժը, 1935 թվական

Գրեթե անմիջպես Գերմանիան սկսեց զարգացնել իր ռազմական զորությունը՝ դուրս գալով սահմանափակությունների սահմանից։ Սա իսկապես հնարավոր դարձավ Վեյմարյան Գերմանիայի և ԽՍՀՄ-ի միջև Ռապալլոյում պայմանագրի կնքվելուց հետո, որը Գերմանիային դուրս հանեց համաժողովրդական մեկուսացումից։ Գերմականակ ռազմական զորության վերականգնման համար մեծ նշանակություն ունեցան պայմանագրին հետևող համաձայնությունները, որոնց համաձայն ԽՍՀՄ-ն պարտավորված էր Գերմանիային օգնություն տրամադրել Վերսալյան դաշինքի սահմաններում զինված ուժերի վերականգնման համար (ռազմական ավիացիայի դպրոց Լիպեցկում, տանկիստների դպրոց Կազանում, քիմիկոսների դպրոց Վոլսկում՝ կառուցված Գերմանիայի հաշվին և նրա ռեսուրսներով, Ուկրաինայի տարածքի հանձնումը տանկային զորքերի միասնական զորավարժություններ կատարելու համար)։ Հիտլերի իշխանության գլուխ գալուն պես ռազմական հարաբերությունները կտրուկ ընդհատվեցին, և երկու երկրների զինծառայողները մասնակցեցին Իսպանիայի քաղաքացիական պատերազմին ռազմաբեմի հակառակ կողմերում։ ԽՍՀՄ-ի հետ փոխհարաբերությունները հանկարծակի, սակայն կարճաժամկետ վերականգնվեցին 1939 թվականի ամռանը Խորհրդա-գերմանական պայմանագրի շնորհիվ։

Այնուամենայնիվ, ԽՍՀՄ-ի հետ համագործակցությունը Գերմանիայի ուժերի մեջ լուրջ փոփոխություն չառաջացրեց։ Լիպեցկի ռազմական ավիացիոն դպրոցի գոյության ողջ ընթացքում կրթվել են 220 գերմանացի օդաչուներ (նրանցից 10-ը՝ հետախույզ-օդաչուներ, համեմատության համար՝ 1932 թվականին Գերմանիան Բրաունշվեյգի և Ռեպլինի իր ավիացիոն դպրոցներում կրթել է մոտ 2000 ապագա օդաչուների), իսկ Կազանի տանկիստների դպրոցում ուսում են ստացել գերմանական տանկային ուժերի մոտ 30 սպա։ Շրջադարձային փոփոխություններ տեղի ունեցան արդեն Հիտլերի իշխանության գլուխ անցնելուց հետո։ Հենց նրա իշխանության շրջանում Վերսալյան համաձայնագրի պահանջները խախտվեցին, և Գերմանիան սկսեց բացահայտորեն զինվել, ինչը, սակայն, ոչ մի ընդդիմության չարժանացավ արևմտյան տերությունների՝ Վերսալյան խաղաղության երաշխավոր երկրների կողմից։

1935 թվականի մարտի 16-ին ռայխսվերի կազմի մեջ ստեղծվում են Գերմանիայի զինված ուժերը, երկրում կրկին սկսում է գործել համաժողովրդական զինվորական պարտականությունը («Վերմախտի կազմավորման մասին օրենք»), ինչը հանդիսանում էր Վերսալյան համաձայնագրի կոպիտ խախտում։ Հենց այդ պահից հին «ռայխսվեր» և նմանատիպ այլ անուններ այլևս չեն օգտագործվում։ Համաձայն «Վերմախտի կազմավորման մասին օրենքի»՝ դիվիզիաների թիվը պիտի ավելանար մինչև 36-ը, իսկ ցամաքային ուժերի ընդհանուր քանակը պիտի հասներ 500 հազար մարդու։ 1936-1944 թվականներին լույս է տեսնում «Die Wehrmacht» ամսագիրը։ Նոր բանակի կազմավորման հարցում մեծ դեր խաղաց գեներալ-գնդապետ Հանս ֆոն Սեկտը, ում երբեմն կոչում էին նաև «ռայխսվերի հիմնադիր»։

Վերմախտը որպես Գերմանիայի հասարակության մաս

Ի պատասխան Պաուլ ֆոն Հինդենբուրգի Հիտլերին կառավությունը ձևավորելու հրամանը տալու որոշմանը՝ գեներալ Էրիխ Լյուդենդորֆը իր նախկին ղեկավարին ուղարկեց հետևյալ բովանդակությամբ նամակը.

Հիտլերին կանցլերի պաշտոնում նշանակմամբ Դուք մեր սրբազան հայրենիքը հանձնեցիք բոլոր ժամանակների ամենահզոր դեմագոգներից մեկի ձեռքը։ Ես հանդիսավորությամբ կանխագուշակում եմ, որ այս անպիտան սուբյելտը մեր երկիրը անդունդը կնետի և աննկարագրելի տանջանքներ կբերի մեր ազգին։ Ապագա սերունդները այս արարքի համար կանիծեն Ձեզ Ձեր դագաղում։

Բնօրինակ տեքստ (անգլ.)  

«By appointing Hitler chanselor you have handed over our sacred German faterland to one of the biggest demagogues of all time. I solemnly prophesy that this wretched man will plunge our country into the depths and will bring unimaginable suffering to our nation. Future generations will curse you in your grave for this action.

Սակայն ներկայումս կան մարդիկ, ովքեր վերը նշված մեջբերումը կեղծ են համարում։

«Աստծո առաջ ես երդվում եմ այս արբազան երդումով Գերմանակ Ռեյխի և ազգի ֆյուրեր Ադոլֆ Հիտլերի՝ վերմախտի գլխավոր հրամանատարի առաջ, անառարկելիորեն ենթարկվել և միշտ լինել քաջ զինվոր՝ պատրաստ զոհել սեփական կյանքը»

1934 թվականի օգոստոսի 2-ին Հինդենբուրգի մահից հետո Հիտլերը զբաղեցրեց կանցլերի և նախագահի պաշտոնը, ինչը պլանավորված չէր գործող սահմանարությամբ։ Ավելին, բանակը երդում էր տալիս հենց նրան, այլ ոչ թե սահմանադրությանը, ինչպես առաջ ընդունված էր։ Սա դժգոհությունների առիթ հանդիսացավ, իսկ շատերը սկսեցին մտածել անհրաժեշտ ակտիվ ընդդիմությա մասին։

Գերմանիայի սպայական գումարտակը որոշ առումներով ժառանգել էր պրուսական բանակի ավանդույթները և նրա մտածելակերպը՝ ձևավորված Գերմանիայի ընդդեմ Նապոլեոնի ազատագրական պատերազմի ժամանակ, և մեծ ազդեցություն ուներ նրանից հետո ձևավորված պատերազմի մասին Կարլ Կլաուզևիցի տեսությունը։ Կորպուսն իրենից ներկայացնում էր կորպորատիվ փակ սպայական պատվի և բարոյական համակարգի մասին սեփական կարծիքներով օժտված կազմակերպություն՝ բավականին խիստ կատարվող, մասնավորապես՝ կրիգմարինայում։ Այսպես, բարոյազուրկ վարքագիծ ցուցաբերելու պատճառով նավատորմից հեռացվել էր Հեյդրիչ Ռեյնխարդը, ով հետագայում դառնում է Կայսերական անվտանգության գլխավոր վարչության ղեկավար։

«Բոլշևիզմի ուրվական» գերմանական պաստառը

Սպայական համերաշխությունը քաղաքական հայացքներից բարձր էր դասվում, այդ պատճառով նույնիսկ իշխատության տապալման համար պատրաստության ժամանակ նախապատրաստվող միջոցառման մասին տեղեկությունները դուրս չեն եկել զինվորականների շրջանակից։

Չնայած սրան՝ զինված ուժերը Հիտլերի հետ միասնական էին Առաջին համաշխարհային պատերազմում կրած պարտության համար վրեժ լուծելու գաղափարի շուրջ։

Բոլշևիզմի խրտվիլակ

Բոլշևիզմի խրտվիլակ դարձավ նացիստական հակահասարակական ագիտացիաներից ամենասիրված օբյեկտներից մեկը և ընդդեմ ԽՍՀՄ-ի բանակի պատրաստման արդարացում։ Սպաները լավ տեղեկացված էին բռնաճշումներից, որոնց ենթարկվում էին Բանվորա-գյուղացիական Կարմիր բանակի ղեկավար խմբի անդամները՝ սկսած 1936 թվականից։ Նրանք ԽՍՀՄ-ն դիտարկում էին որպես տարածք, որում տիրապետում է բարոյական վակուումը և բացարձակ անօրինությունը։

Ուղղություններից մեկը, որն ինտենսիվորեն շահագործում էր նացիստական պրոպագանդան, հակառակորդի թերարժեքության մասին պատկերացումների և սրա վրա հիմնված նրանց դեմ պայքարի դաժան ճանապարհների ներշնչումն էր։

Այնուամենայնիվ, ավելի տեղեկացված և սառը դատող ռազմական գործիչները գնահատում էին իրադրությունը և սկզբում փորձում թույլ չտալ երկու ռազմաճակատով ընթացող նոր պատերազմի սկիզբը՝ այս նպատակով օգտագործելով համոզելու ուժը։ Այսպես, ի պատասխան Հիտլերի այն հարցին, թե ինչպես է բանակը վերաբերվում Խորհրդա-գերմանական պայմանագրին, Գուդերիանը պատասխանեց.

Մենք՝ զինվորներս, հանգստորեն շունչ քաշեցինք, երբ օգոստոսի վերջ մեզ հասան համաձայնագրի կնքման մասին լուրերը։ Այդ համաձայնագրի շնորհիվ մենք զգացինք, որ մեր թիկունքը ազատ է, և երջանիկ էինք, որ հնարավոր դարձավ երկու ռազմաճակատով ընթացող պարերազմից ազատվելը, ինչը անցած համաշխարհային պատերազմում մեզ տևական ժամանակով շարքից հանեց։

Պրուսական բանակից ձեռք բերած հատկանիշներից մեկը հակասեմականությունն էր, որը պրոպագանդան կապում էր հակակոմունիստության հետ։ Այսպես, գեներալ-գնդապետ Էրիխ Հյոպները՝ 4-րդ տանկային խմբի ղեկավարը, 1941 թվականի մայիսի իր հրամանագրում ենթականերին «եվրոպական բոլշևիզմի» նկատմամբ հաղթանակի և «ռուսական բոլշևիկյան համակարգի» անխնա կործանման կոչ էր ուղղում։

Վերմախտը և կուսակցությունը

Գերմանական սպայական կորպուսը բավականին թերահավատորեն մոտեցավ Ադոլֆ Հիտլերին և կուսակցության գաղափարախոսությանը։ Սպաներին բարկացնում էին պլեբեյական գժերը, որոնք հանդիպում էին ՆՍԳԲԿ-ի և հենց ֆյուրերի գերծունեության մեջ, Հիտլերի ռազմական կառուցման հարցերի շուրջ անիրազեկությունը։ Հիտլերն իր հերթին գեներաներին մեղադրում էր իր տնտեսական քաղաքականությունը չհասկանալու մեջ, ինչում նրան կարծիքը փոխել ստիպելը բավակնին բարդ էր։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի սկսելուն պես (1939 թվական) երկրի զինված ուժերի կազմում՝ բանակի հետ միասին, մասնակցում էին նաև СС զորքերի միությունը, որոնք, ի տարբերություն СС-ի այլ ենթաբաժինների, ֆինանսավորվում էին ոչ թե կուսակցության դրամարկղից, այլ՝ պետբյուջեից։ Բանակի և СС-ի զինծառայողների միջև անբարեհամբույր փոխհարաբերություններ գոյացան, քանի որ վերջիններս մասնկացում էին նաև քաղաքական ելույթներին, իսկ գերմանական բանակը մշտապես քաղաքականությունից դուրս էր, և նրա քաղաքական ելույթներում ի հայտ գալը հասարակության դժգոհությունների առիթ էր դառնում։ Ազգային անվտագության կողմից կազմակերպված Ֆրիչ-Բլոմբերգի գործը ավարտվեց պաշտպանության նախարարի պաշտոնաթողությամբ, իսկ գլխավոր ղեկավարությունն անցավ Հիտլերին։ Սակայն նրա բանակի հրամանատար Գերինգի նշանակումն անհաջողությամբ պսակվեց՝ առաջ բերելով սպայական անձնակազմի դիմադրությունը։

Այս անբարյացակամությունը սրվեց պատերազմի տարիներին, երբ ցանկացած պաշտոնի բանակայիններին անհանգստացնում էր ֆաշիստական պահնորդական ջոկատի անդամների դաժանությունը, մասնավորապես այն դեպքերում, երբ բանակին ներգրավում էին պատժիչ գործողությունների անցկացման մեջ։

Գերմանական մարտնչող բանակի սպաների մեջ կար մի կարծիք, որ քաղաքական անձանց նկատմամաբ պատժիչ գործողություններ կատարելուն բանակը ներգրավելը հանգցնում է բանակի բարոյական կործանմանը և պատասխանատվության իջեցման հետևանքով մարտունակության կորստին։

Ռազմաճակատում կռվող սպաների մոտ մեծ դժգոհություն առաջացրեց այսպես կոչված «Կոմիսարների հրամանագիրը» (գերմ.՝ Kommissar Erlaß), որը ստորաբաժանոմների ղեկավարներին և ռազմագերիների ճամբարների կառավարինչներին պարտավորեցնում էր գնդակահարել Կարմիր բանակի զինվորական կոմիսարներին և հրեաներին։

Մինևնույն ժամանակ գերմանական բանակի կազմի մեջ կային նաև կուսակցության քաղաքականության կողմնակիցներ, որոնց թվին էր պատկանում, օրինակ՝ գեներալ-ֆելդմարշալ Վալտեր ֆոն Ռեյխենաուն, ով 1941 թվականի հոկտեմբերի 10-ին հայտնի էր իր հակահրեական տրամադրվածությամբ։ Հիտլերի կողմից ընտրված հաջողության հասնելու և ղեկավարման միակ միջոցը, որը նա որդեգրել էր իր ճանապարհի սկզբում՝ պրոբլեմները վոլյունտարիզմի միջոցով լուծելիս, ամրապնդում էին հասարակության մեջ իր ազդեցությունը։

Վերմախտը և եկեղեցին

«Վերմախտի հիմնադիր» Վերներ ֆոն Ֆրիչը միապետական էր և հավատացյալ ոչ միայն անձնական կյանքում, այլև պարտադիր էր համարում հատկապես երիտասարդ զինվորականների կրոնական դաստիարակությունը, որքանով որ իրեն թույլ կտար ռազմական գործունեության առանձնահատկությունը։ Այս հարցում նա հանդիասանում էր ավանդական պրուսական սպայական մտածելակերպի կրող՝ աթեիստական գաղափարները դժվարությամբ ընդունող։ Հիտլերը, ընդհակառակը, ազգակին-հասարակական կյանքը համարում էր «կրոնը փոխարինող»։ Դեռ 1933 թվականին նա հայտարարեց. «Եկեղեցին մենք ենք», և այդ պատճառով եկեղեցու հետ իր փոխհարաբերությունները բարդացան։

Կազմավորում

Գերմանական զինված ուժերի հրամանատարի դրոշը (1935-1938 թվականներ):

Զորատեսակների մեջ գլխավորում էին հետևյալ կազմավորումները.

• Ցամաքային զորքերի բարձրագույն կառավորում (գերմ.՝ Oberkommando des Heeres, ОКН),
• Ռազմածովային նավատորմի բարձրագույն կառավորում (գերմ.՝ Oberkommando der Marine, ОКМ),
• Ռազմաօդային ուժերի բարձրագույն կառավորում (գերմ.՝ Oberkommando der Luftwaffe, OKL):

Վերմախտի գերագույն գլխավոր հրամանատար էր հանդիսանում ռայխսկանցլեր Ադոլֆ Հիտլերը։
Վերմախտի ղեկավարման գլուխ էր կանգնած տվյալ ռազմատեսակի հրամանատարը։
Ամեն զորատեսակ ուներ իր հրամանատարը, շտաբի պետը և շտաբը, որոնք ենթարկվում էին վերմախտի օպերատիվ հրամանատարության շտաբի գլխավոր պետին, իսկ վերջինս, իր հերթին՝ ռազմակայանի շտաբի պետին, ում վերադասն էր հանդիսանում Ադոլֆ Հիտլերը՝ որպես վերմախտի գերագույն գլխավոր հրամանատար։

Վերմախտի կառուցվածքը

1934-1938 թվականներ

• Գերագույն գլխավոր հրամանատար՝ ֆյուրերը և կանցլերը
• Պաշտպանության նախարար
• Ցամաքային զորքերի հրամանատար
• Ռազմածովային նավատորմի հրամանատար
• Ռազմաօդային ուժերի հրամանատար

1938-1941 թվականներ

• Գերագույն գլխավոր հրամանատար և պաշտպանության նախարար՝ ֆյուրերը և կանցլերը
• Ցամաքային զորքերի հրամանատար
• Ռազմածովային նավատորմի հրամանատար
• Ռազմաօդային ուժերի հրամանատար

1941-1945 թվականներ

• Գերագույն գլխավոր հրամանատար, պաշտպանության նախարար և ցամաքային զորքերի հրամանատար՝ ֆյուրերը և կանցլերը
• Ցամաքային զորերի շտաբի պետ
• Ռազմածովային նավատորմի հրամանատար
• Ռազմաօդային ուժերի հրամանատար

Ռազմակայինի կազմի մեջ էր ստեղծվել նաև մի բաժին, որը կոչվում էր օպերատիվ ղեկավարման շտաբ։ Սրա մեջ մտնում էին ազգային անվտանգության և կապի բաժինները (մինչև 1940 թվականի օգոստոսի 8-ը այս բաժինը կոչվում էր ոչ թե շտաբ, այլ զինված ուժերի օպերատիվ կառավարում)։ 1939 թվականի գարնանը այն սկսեց ներառել նաև տպագրության և պրոպագանդայի բաժինը։ Օպերատիվ կառավարման շտաբի պետը ենթարկվում էր ОКВ-ի շտաբի ղեկավարին և պատասխանատու էր վերը թվարկված բաժինների համար։ Պատերազմը սկսելու տարիներին շտաբի պետն էր Վիլհելմ Կեյտելը։ ОКВ-ի կազմի մեջ էին նաև հետևյալ բաժինները (պատերազմի սկզբին).

• Ռազմական տնտեսության և սպառազինության կառավարման (Թոմաս Գեորգ)
• Զինված ուժերի ընդհանուր կառավորում (Գերման Ռեյնեկե)՝ իրավաբանական և ադմինիստրատիվ բաժինների հետ
• Հետախուզության և հակահետախուզություն կառավարում (Վիլհելմ Ֆրանց Կանարիս)։

Կոլլաբորացիոնիստների զինված կազմակերպություն

• «Նահգիտալ» գումարտակ
• Ռուսական ազատագրական բանակ
• Կոզակային 1-ին դիվիզիա՝ 1.Kosaken-Division
• Դիվիզիա «Ռուսլանդ»՝ «1-я Русская национальная армия»
• Վոլգյաթաթարական «Իդել-Ուրալ» լեգեոն՝ Wolgatatarische Legion
• Ադրբեջանական լեգեոն՝ Der Aserbaidschanische Legion
• Թուրքական լեգեոն՝ Turkistanische Legion
• Վրացական լեգեոն՝ Der Georgische Legion
• Հայկական լեգեոն՝ Der Armenische Legion

Կոչումների համակարգը վերմախտում

Գերմանական վերմախտի կոչումների համակարգը ներկայացնելիս պետք է հաշվի առնել հետևյալ դրույթները.

1. Վերմախտի կազմի մեջ մտնող ամեն չորրորդ բաժանմունք ուներ սեփական կոչումների համակարգը, որը բավականին տարբերվում էր մյուս երեքինից։
2. Չկար միասնական կոչումների համակարգ։ Ամեն զորատեսակ ուներ ուրույն անանուն կորչումները։
3. Տվյալ զորատեսակի կազմի մեջ մտնող անձինք բաժանվում էին երկու խմբի.

• զինծառայողներ,
• ռազմական ոստիկաններ։

Զինծառայողների և ռազմական ոստիկանների կոչումներն ու դրանց անվանումները միմյանցից բավականին տարբերվում էին։

1. Ռազմական ոստիկանները բաժանվում էին երեք հիմնականխմբի, որոնցից յուրաքանչյուրն ուներ սեփական կոչումները.

• ինքնին ռազմական ոստիկաններ,
• զինվորական երաժիշտներ,
• զինվորական հոգևորականներ։

1. Սպայական դպրոցներում սովորողներն ունեին իրենց սեփական կոչումները։
2. Վերմախտի զորատեսակներում շարքային զինվորները կոչում չունեին։ Շարքային զինվորները անվանակոչվում էին ընստ իրենց մասնագիտությամբ, պաշտոնի, օրինակ՝ «պիոներ» (գերմ.՝ Pionier, «սակրավոր» կամ «եգեր» (գերմ.՝ Jäger): Կամ, ըստ հնացած սովորույթների, մասնավորապես զինվորական բաժիններում, որոնց պատմությունը սկսվում է հարյուրավոր տարիներ առաջ, կոչվում էին «գրենադեր», «հրացանակիր», «կայծաքարի հրացանակիր»։ Իսկ գերմաներեն «der Soldat» բառը պարզապես հավաքական գոյական է։

Generale - ավագ սպայական անձնակազմ

• Reichsmarschall - ռեյխմարշալ,
• Generalfeldmarschall - գեներալ-ֆելդմարշալ,
• Generaloberst - գեներալ-գնդապետ,
• General der Infanterie - հետևակների գեներալ,

General der Kavallerie - հեծելազորի գեներալ,

General der Artillerie - հրետանու գեներալ,

General der Pioniere - ինժեներական զորքերի գեներալ,

General der Panzertruppen - տանկային զորքերի գեներալ,

General der Gebirgstruppen - լեռնահրաձգային զորքերի գեներալ,

General der Nachrichtentruppen - կապի զորքերի գեներալ,

Generaloberstabsarzt - բժշկական ծառայության գեներալ,

Generaloberstabsveterinär - անասնաբուժական ծառայության գեներալ,

• Generalleutnant - գեներալ-լեյտենանտ,

Generalstabsarzt - բժշկական ծառայության գեներալ-լեյտենանտ,

Generalstabsveterinär - անասնաբուժական ծառայության գեներալ-լեյտենանտ,

• Generalmajor - գեներալ-մայոր,

Generalarzt - բժշկական ծառայության գեներալ-մայոր,

Generalveterinär - անասնաբուժական ծառայության գեներալ-մայոր,

Feldbischof der Wehrmacht - վերմախտի եպիսկոպոս։

Stabsoffiziere (գերմ.՝ Stab - գավազան) - շտաբային սպայական անձնակազմ

• Oberst - օբերստ (գնդապետ),

Oberstarzt - բժշկական ծառայության օբերստ (գնդապետ),

Oberstveterinär - անասնաբուժական ծառայության օբերստ (գնդապետ),

Heeresmusikinspizient - զինվորական երգչախմբի տեսուչ,

Wehrmachtsdekan - վերմախտի դեկան (քահանա)։

• Oberstleutnant - օբերստ-լեյտենանտ (փոխգնդապետ),

Oberstfeldarzt - բժշկական ծառայության օբերստ-լեյտենանտ (փոխգնդապետ),

Oberstfeldveterinär - անասնաբուժական ծառայության օբերստ-լեյտենանտ (փոխգնդապետ),

Obermusikinspizient - զինվորական երգչախմբի գլխավոր տեսուչ,

Wehrmachtsoberpfarrer - վերմախտի ավագ քահանա։

• Major - մայոր,

Oberstabsarzt - բժշկական ծառայության մայոր,

Oberstabsveterinär - անասնաբուժական ծառայության մայոր,

Musikinspizient - զինվորական երգչախմբի տեսուչ,

Wehrmachtspfarrer - վերմախտի քահանա։

Oberoffiziere - օբեր-սպայական անձնակազմ

• Hauptmann - կապիտան

Rittmeister - ռոտմիստր, հեծելազորի կապիտան,

Futtmeister - կապիտանի պարենի ապահովման ղեկավար,

Stabsarzt - բժշկական ծառայության կապիտան,

Stabsveterinär - անասնաբուժական ծառայության կապիտան,

Stabsmusikmeister - գլխավոր զինվորական դիրիժոր,

Wehrmachtkriegspfarrer - վերմախտի զինվորական քահանա։

• Oberleutnant - օբեր-լեյտենանտ (ավագ լեյտենանտ),

Oberarzt - բժշկական ծառայության օբեր-լեյտենանտ (ավագ լեյտենանտ),

Oberveterinär - անասնաբուժական ծառայության օբեր-լեյտենանտ (ավագ լեյտենանտ),

Obermusikmeister - ավագ զինվորական դիրիժոր։

• Leutnant - լեյտենանտ,

Assistentarzt - բժշկական ծառայության լեյտենանտ,

Veterinär - անասնաբուժական ծառայության լեյտենանտ,

Musikmeister - զինվորական դիրիժոր։

Unteroffiziere - ենթասպայական անձնակազմ

• Stabsfeldwebel - շտաբս-ֆելդֆեբել,

Stabswachtmeister - շտաբս-վախմիստր (հեծելազորի և հրետանու պետի պաշտոն),

Sanitätstabsfeldwebel - բժշկական ծառայության շտաբս-ֆելդֆեբել,

Wallstabsfeldwebel - հաստատուն ամրակառույցների շինարարության ծառայության շտաբս-ֆելդֆեբել,

Festungspionierstabfeldwebel - շտաբս-ֆելդֆեբել սակրավորների մասերի ամրացված տարածքների,

Stabsbrieftaubenmeister - շտաբս-ֆելդֆեբել-աղավնաբույծ,

• Hauptfeldwebel - գաուպտ-ֆելդֆեբել, վաշտի ավագ (միայն որպես պաշտոն, այլ ոչ թե կոչում) հետևակ և այլ զորատեսակներում, բացի հրետանուց և հեծելազորից,

Hauptwachtmeister - գաուպտ-վախմիստր, հեծելազորի (հրետանու) վաշտի ավագ (պաշտոն)։ Գաուպտ-ֆելդֆեբելն կարող էր ունենալ ենթասպայական ցանկացած կոչում՝ սկսած ենթասպայից մինչև շտաբս-ֆելդֆեբել, սակայն, որպես կանոն, այս պաշտոնում ծառայում էին հիմնականում ավագ ենթա-սպաները։ Գաուպտ-ֆելֆֆեբելին կարելի էր տարբերել բաճկոնի թևքի ներքևի մասի երկու արծաթագույն օղակներից։

• Oberfeldwebel - օբեր-ֆելդֆեբել (կոչում, բայց ոչ պաշտոն),

Oberwachtmeister - օբեր-վախմիստր ( հեծելազորի (հրետանու) ֆելդֆեբել),

Sanitätsoberfeldwebel - սանիտարական ծառայության օբեր-ֆելդֆեբել,

Oberfeuerwerker -հրետանու ավագ տեխնիկ (կոչում),

Walloberfeldwebel - հաստատուն ամրակառույցների շինարարության ծառայության օբեր-ֆելդֆեբել,

Festungspionieroberfeldwebel - ամրացված տարածքների մասերի սակրավորների օբեր-ֆելդֆեբել,

Oberfunkmeister - օբեր-ֆելդֆեբել-ռադիոհաղորդ, ավագ ռադիոտեխնիկ,

Oberbrieftaubenmeister - ավագ աղավնաբույծ-ֆելդֆեբել։

• Feldwebel - ֆելդֆեբել,

Wachtmeister - վախմիստր (հեծելազորի, հրետանու ֆելդֆեբել),

Sanitätsfeldwebel - սանիտարական ծառայության ֆելդֆեբել,

Wallfeldwebel - հաստատուն ամրակառույցների շինարարության ծառայության ֆելդֆեբել,

Festungspionierfeldwebel - ամրացված տարածքների մասերի սակրավորների ֆելդֆեբել,

Funkmeister - ֆելդֆեբել-ռադիոհաղորդ, ռադիոտեխնիկ,

Brieftaubenmeister - աղավնաբույծ-ֆելդֆեբել,

• Unterfeldwebel - ենթաֆելդֆեբել,

Unterwachtmeister - հեծելազորի, հրետանու ենթավախմիստր,

Sanitätsunterfeldwebel - բժշկական ծառայության ենթավախմիստր,

Beschlagschmiedunterwachtmeister - ենթավախմիստր-դարբին,

Unterschirrmeister - ենթավախմիստր-տեխնիկ։

• Unteroffizier - ենթասպա,

Oberjäger - լեռնահրաձգային մասերի ենթասպա,

Sanitätsunteroffizier - բժշկական ծառայության ենթասպա,

Beschlagschmiedunteroffizier - ենթասպա-դարբին։

Fähnriche - ֆենրիխի (սպայական ուսումնարանների աշակերտներ)

• Fahnenjunker - ֆանենյունկեր (սպայական ուսումնարանների առաջին կուրսի ուսանող),

Fahnenjunkerunteroffizier - ֆանենյունկեր-ենթասպա (սպայական ուսումնարանների երկրորդ կուրսի ուսանող),

Fähnrich - ֆենրիխ (սպայական ուսումնարանների ավարտական կուրսի ուսանող),

Oberfähnrich - օբեր-ֆենրիխ (սպայական ուսումնարանների շրջանավարտ, սպայի թեկնածու)։

Mannschaften - շարքային անձնակազմ

• Stabsgefreiter - շտաբս-եֆրեյտոր,
• Hauptgefreiter - գաուպտ-եֆրեյտոր (գլխավոր եֆրեյտոր),
• Obergefreiter - օբեր-եֆրեյտոր (ավագ եֆրեյտոր),

Sanitätsobergefreiter - բժշկական ծառայության օբեր-եֆրեյտոր (ավագ եֆրեյտոր)։

• Gefreiter - եֆրեյտոր,

Sanitätsgefreiter - բժշկական ծառայության եֆրեյտոր,

Beschlagschmiedgefreiter - դարբին-եֆրեյտոր։

• Oberschütze - ավագ հրաձիգ,

Obergrenadier - ավագ նռնակավոր զինվոր,

Oberreiter - ավագ ձիավոր,

Oberkanonier - ավագ հրետանավոր,

Panzeroberschütze - ավագ տանկիս,

Oberpanzergrenadier - շարքային մոտոհետևակազորի ավագ,

Oberpionier - ավագ սակրավոր,

Oberfunker - ավագ ռադիոհաղորդ,

Oberfahrer - ավագ ձիավար,

Oberkraftfahrer - ավագ վարորդ,

Musikoberschütze - ավագ երաժիշտ,

Trompeteroberreiter - ավագ փողհար,

Sanitätsobersoldat - ավագ հիվանդապահ։

• Schütze - հրաձիգ (շարքային),

Grenadier - նռնակավոր զինվոր,

Jäger - լեռնահրաձգային զորքի շարքային,

Reiter - հեծելազորի շարքային,

Kanonier - հրետանու շարքային,

Panzerschütze - տանկային զորքերի շարքային,

Panzergrenadier - մոտոհետևակազորի շարքային,

Pionier - շարքային սակրավոր,

Funker - շարքային կապի ծառայող,

Fahrer - ձիավար,

Kraftsfahrer - վարորդ,

Musikerschütze - շարքային երաժիշտ,

Trompeterreiter - փողհար,

Sanitätssoldat - շարքային-հիվանդապահ,

Beschlagschmied - դարբին։

Վերմախտի պարգևներ

Վերմախտի բարձրագույն պարգևը Երկաթե խաչի Մեծ շքանշանն էր։ Այս շքանշանը ստացել է միայն մեկ մարդ՝ ռեյխսմարշալ Հերման Գյորինգը։

Զինծառայողների մեծ մասի համար հասանելի բարձրագույն պարգևներից էր Երկաթե խաչի Ասպետական շքանշանը։ Այս պարգևը ստացել է գերմանացի դեռահասը, որը մեկ օրում ոչնչացրել էր սովետական 14 տանկ։

Գոյության ողջ ընթացում այս պարգև տրվել է 7200 անգամ (ընդհանուր առմամբ ողջ ընթացքում վերմախտում ծառայել են 22 միլիոն մարդ), որոնց 52 %-ը շարքային և ցածր սպայական կոչում ունեցող զինծառայողներն էին (մինչև լեյտենանտ)։ 6 %-ը գեներալ-մայոր և ավելի բարձր կոչումներ կրող էին։

Բացի այդ, գոյություն ունեին նաև հատուկ գործողությունների համար տրվող պարգևներ։ Հայտնի է 1941-1942 թվականների ձմռանը մղվող պայքարում մասնակցելու համար շքանշանը՝ «Winterschlacht im Osten», որը զինվորներն անվանում էին «սառած մսի շքանշան»՝ «Gefrierfleischmedaille»:

Թվաքանակը

1939 թվականի սեպտեմբերի 1-ին 38 դիվիզիաներից կազմավորված էին 12 բանակային կորպուս՝ ընդհանուր հաշվով 582 000 մարդ։ Վերմախտի զինծառայողների ընդհանուր թվաքանակը 3 214 000 մարդ էր։

1941 թվականի հունիսի 22-ին վերմախտում ծառայողների ընդհանուր թվաքանակը 7 234 000 մարդ էր։ Ցամաքային զորքերում գործում էին 13 դիվիզիա, որոնց մեջ 43-ը հետևակային էին (21-ը ոչ լրիվ կազմավորված)։ Արևելքում էին գտնվում 55 խոշոր ռազմական միավորումներ։ Այստեղ էին նաև СС-ի զինված ջոկատները, որոնք 1939 թվականին սկսեցին կոչվել «Վաֆֆեն-СС», նաև սլովակյան կոնտինգենտը, հունգարական, ֆիննական, ռումինական բանակը՝ չհաշված Իսպանիայի, Պորտուգալիայի, Ֆրանսիայի, Բենիլյուքսի երկրների, Սկանդինավիայի կամավորական խմբավորումները։ Չնայած ոչ ամբողջական զինվորական պատրաստվածությանը՝ այս զորքեր ունակ էին հզոր առաջին հարված հասցնել։

Սկսած 1941 թվականի ձմռանից արևելյան ճակատի զինծառայողների թվաքանակը սկսեց կրճատվել, քանի որ համալրումը չէր ծածկում կորուստը։ Եթե 1941 թվականի հունիսին արևելյան ճակատում կար 5.5 միլիոն մարդ, ապա 1944 թվականի այտեղ էին 4.2 միլիոնը։

Ընդհանուր հաշվով 1939 թվականի հունիսի 1-ից մինչև 1945 թվականի ապրիլի 30-ը Գերմանիայի զինված ուժերում ծառայում է 17 893 200 մարդ։

1941-1945 թվականներին արևելյան ռազմաճակատում ուժերի տեղադրվածության համեմատություն
Ամսաթիվ	Արևելյան ռազմաճակտի ուժերը	Սովետական բանակ
1941 թվականի հունիս	3,050,000 գերմանացի, 67,000 նորվեգացի, 500,000 ֆինն, 150,000 ռումինացի, 62,000 իտալացի. Ընդհանուր՝ 3,829,000 (Վերմախտի ուժերի 80 %)	2,680,000 (ռազմաճակատում), 5,500,000 (ընդհանուր հաշվով), 12,000,000 (պահեստային) Ընդհանուր՝ 17,500,000
1942 թվականի հունիս	2,600,000 գերմանացի, 90,000 նորվեգացի, 430,000 ֆինն, 600,000 ռումինացի, հունգարացի և իտալացի. Ընդհանուր՝ 3,720,000 (Վերմախտի ուժերի 80 %)	5,313,000 (ռազմաճակատում), 383,000 (հիվանդանոցում) Ընդհանուր՝ 9,350,000
1943 թվականի հուլիս	3,403,000 գերմանացի, 80,000 նորվեգացի, 400,000 ֆինն, 150,000 ռումինացի և հունգարացի Ընդհանուր՝ 3,933,000 (Վերմախտի ուժերի 63 %)	6,724,000 (ռազմաճակատում), 446,445 (հիվանդանոցում) Ընդհանուր՝ 10,300,000
1944 թվականի հունիս	2,460,000 գերմանացի, 60,000 նորվեգացի, 300,000 ֆինն, 550,000 ռումինացի և հունգարացի Ընդհանուր՝ 3,370,000 (Վերմախտի ուժերի 62 %)	6,425,000 (ռազմաճակատում)
1945 թվականի հունվար	2,230,000 գերմանացի, 100,000 հունգարացի Ընդհանուր՝ 2,330,000 (Վերմախտի ուժերի 60 %)	6,532,000 (+360,000 լեհ, ռումինացի, բուլղարացի և չեխ (ռազմաճակատում))
1945 թվականի ապրիլ	1,960,000	6,410,000 (+450,000 լեհ, ռումինացի, բուլղարացի և չեխ ռազմաճակատում))

ԽՍՀՄ-ի վրա հարձակվելու պահին վերմախտի թվաքանակը կազմում էր 3,800,000 զինվոր ցամաքային զորքերում, 1,680,000 ռազմաօդային ուժերում, 404,000 ռազմածովային ուժերում, 150,000 Վաֆֆեն-СС-ում և 1,200,000 պահեստային զորքերում։ 1941 թվականի հունիսին վերմախտի ընդհանուր թվաքանակը 7,234,000 զինվոր էր։ Բարբարոսա ռազմական գործողության համար Գերմանիան ցամաքային զորքերից օգտագործեց 3,300,000 զինվոր, Վաֆֆեն-СС-ից՝ 150,000 և մոտավորապես 250,000 զինվոր ռազմաօդային ուժերից։ 1943 թվականի հուլիսին վերմախտի ընդհանուր թվաքանակը 6,815,000 զինվոր էր։ Նրանցից 3,900,000-ը գտնվում էին արևելյան ռազմաճակատում, 180,000-ը՝ Ֆինլանդիայում, 315,000-ը՝ Նորվեգիայում, 110,000-ը՝ Դանիայում, 1,370,000-ը՝ Արևմտյան Եվրոպայում, 330,000-ը՝ Իտալիայում և 610,000-ը՝ Բալկաններում։ 1944 թվականի ապրիլին վերմախտի ընդհանուր թվաքանակը 7,849,000 զինվոր էր, որոնցից 3,878,000-ը՝ արևելյան ճակատում, 311,000-ը՝ Նորվեգիայում և Դանիայում, 1,873,000-ը՝ Արևմտյան Եվրոպայում, 961,000-ը՝ Իտալիայում, 826,000-ը՝ Բալկաններում։

Թվաքանակ	1941 թվականի մայիս	1944 թվականի հունիս
Բանակ	3,800,000	4,400,000
Պահեստային զորք (Գերմանիայում)	1,200,000	2,500,000
ՌՕՈՒ (նաև հետևակ զորքը)	1,680,000	2,100,000
Ռազմածովային նավատորմ	404,000	800,000
Վաֆֆեն-СС	150,000	550,000
Ընդհանուր	7,234,000	10,300,000

Վերմախտի թվաքանակը որոշ կարևոր ամսաթվերի դրությամբ.

• 1939 թվականի սեպտեմբերի 1՝ 3,214,000,
• 1940 թվական՝ 3,250,000,
• 1941 թվականի հունիսի 22՝ 7,234,000,
• 1942 թվականի ամառ՝ 7,380,000,
• 1943 թվականի հունիսի 1՝ 7,770,000,
• 1944 թվականի հունիսի 1՝ 9,420,000 (Վերմախտի առավելագույն թվաքանկը),
• 1944 թվականի հոկտեմբերի 17՝ 7,590,000 (Հիտլերի կողմից 16 տարեկանների զորակոչման մասին օրենքի ընդունում),
• 1945 թվականի ապրիլի 16՝ 5,500,000 (Բերլինի ճակատամարտի սկիզբ),
• 1945 թվականի մայիսի 2՝ 3,190,000 (ռազմական գործողությունների ավարտ)։

Տնտեսական և արդյունաբերական բազա

Sturmgeschütz III-ի արտադրության գործարան (1943 թվական)

Ներխուժում Լեհաստան գործողության սկզբում (1939 թվականի աշուն), տնտեսական շրջափակման մեջ գտնվելով (Գերմանիայի ծովային նավահանգիստների շրջափակումը սկսել էր դեռևս սեպտեմբերի 6-ից, որին հետագայում գումարվում է նաև ցամաքային շրջափակումը), գերմանական ծանր արդյունաբերությունը և ընդհանրապես տնտեսությունը ճգնաժամի եզերքին էին։ 1940 թվականին Մոսկվայի հետ ստորագրված առևտրական համաձայնագիրը (նավթի, հացահատիկի և ֆոսֆատների ներկրումը, նաև սովետական կողմը պարտավորված էր միջնորդի դեր ստանձնել երրորդ երկրից Գերմանիայի համար ապրանք ստանալու դեպքում) որոշ չափով թեթևացրեց նրա վիճակն այնքան ժամանակով, որը պահանջվում էր, ինչպես Հիտլերն էր կարծում, Արևմուտքում հաղթանակ տանելու համար։ Համաձայնագիրը ապահովում էր արդեն ընթացող «Տարօրինակ պատերազմից» անցումը համահրեական պատերազմի, ինչն էլ տեղի ունեցավ։ Սակայն վերցված պարտականութունները նշանակում էին նաև, որ Գերմանիան ուժեղ կախման տակ է ընկնում Ստալինի կամքից, բացի այն, վերցված պարտականությունները ավելի էին սրում տնտեսական վիճակը։ Այնուամենայնիվ, սովետական փոխադրագնացքները գնում էին Գերմանիա էին գնում ուղղակիորեն մինչև պատերազմի սկսելու վերջին ժամը։

1941 թվականի հունիսին Երրորդ Ռեյխի կողմից վերահսկվող տարածքը ներառում էր ողջ Եվրոպան, բացի Շվեյցարիայից, Շվեդիայից (երկրներ, որոնք խղճում էին Ռեյխը), Մեծ Բրիտանիայից և Իսլանդիայից (օրինակ՝ Չեխիան կազմում էր Ռեյխի տնտեսական հզորության ~ 30 %-ը)։ Այդ տարածքի մարդկային ռեսուրսը գերազանցում էր ԽՍՀՄ-ի ռեսուրսը։

Վերմախտի վառելիքի տակառ

Գերմանիայի տնտեսության վրա մեծ ազդեցություն ունեցան հատկապես գրավված տարածքներից այստեղ բերված մարդիկ (1944 թվականի աշնանը Գերմանիայի արդյունաբերությունում աշխատում էին 8 միլիոն օտարերկրացի, ինչը կազմում էր արդյունաբերությունում զբաղվածության մեկ քառորդը)։ Բարբարոսա ռազմական գործողության ժամանակ Ռեյխը ստացավ նաև Բելառուսիայի, Ուկրաինայի, Մերձբալթիկայի տարածքները։ Սա միլիոնավոր մարդիկ են, հազարավոր կազմակերպություններ, որոնք սկսեցին ծառայել վերմախտին։ Նույն չափով նվազեց ԲԳԿՀ-ի հզորությունը։

Սակայն 1941 թվականի նոյեմբերին սպառազինության նախարար Ֆրից Տոդտը նախազգուշացրեց Հիտլերին, որ տնտեսական առումով Գերմանիան արդեն պարտվել է պատերազմը։ Սրա հետ համաձայն էր նաև «Հիտերի անձնական ճարտարապետ» Ալբերտ Շպեերը, ով իրեն տաղանդավոր կազմակերպինչ ներկայացրեց և զբաղեցրեց Տոդտի պաշտոնը վերջինիս ավիովթարից մահից հետո։ Շպեերի ջանքերի շնորհիվ Գերմանիայի ռազմական արդյունաբերությունը զարգանում էր մինչև 1944 թվականի աշունը։
Ինչպես կարծում էր Շպեերը, տեխնիկական առումով Գերմանիան պարտություն կրեց դեռ 1944 թվականի մայիսի 12-ին, երբ դաշնակիների մասսայական ռմբակոծության հետևանքով ոչնչացավ գործարանների 90 %-ը, որոնք սինթետիկ վառելիք էին արտադրում։

Թիկունքի ապահովություն

Պատերազմը պլանավորելիս գերմանական հրամանատարությունը ուշադրություն չէր դարձրել ռազմագերիների նկատմամբ միջազգային համաձայնությանը։ Բացի այդ, գերի ընկածների թիվը, մասնավորապես արևելյան ճակատում, անսպասելիորեն բարձր էր։ Գերմանիայի ընդհանուր շրջափակման պայմաններում և դրա հետևանքով առաջացած ռազմագերիներին պարենով, բժշկական օգնությամբ և բնակատեղիով ապահովելու խնդիրը դարձավ անլուծելի։ Գաղափարախոսական կողմնորոշումները, որոնք ծագում էին «ոչ միարժեք» բնակչությունից ազատվելու անհրաժեշտության ընդունված հայացքներից, թույլ էին տալիս այս հարցը թողնել չլուծված։ Արևելաեվրոպացի, հատկապես սովետականների գերիների նկատմամբ վերաբերմունքը չէր համապատասխանում միջազգային ընդունված կանոններին, ինչով էլ պայմանավորված էր վերջիններիս շրջանում բարձր մահացությունը։

Ըստ նրա, թե ինչպես աստիճանաբար պարզ դարձավ տղամարդկանց անհրաժեշտությունը վերմախտի կորուստները լրացնելու համար, գերմանական ադմինիստրացիան ստիպված եղավ օգտագործել ռազմագերիների աշխատանքը արտադրության, շինարարության և գյուղատնտեսության մեջ։

Գերմանիայում պետության ղեկավարման համակարգը բավականին բարդ ու խճճված էր։ Մեծաքանակ քաղաքական, հասարակակական և ռազմական գերատեսչություններ աշխատում էին անկախ և շատ դեպքերում կրկնօրինակում էին իրար։ Հաճախ միասնական ընդունված կարևոր հարցերի լուծումները պահաջում էին Հիտլերի միջամտությունը։

Կռիվների մասնակցությունը

Վերմախտը մասնակցել է.

• բռնանվաճում հռենոսյան ապառազմականացված տարածքում (1936 թվականի մարտի 7)
• Իսպանիայի քաղաքացիական պատերազմ (1936 թվականի հուլիս - 1938 թվականի ապրիլ)
• Ավստրիայի նկատմամբ Գերմանիայի բռնաճնշումներ (1938 թվականի մարտի 12-13)
• Չեխական տարաքի օկուպացիա (1938 թվականի հոկտեմբերի 1—10)
• Պրահայի և նախկի Չեխոսլովակիայի մնացած մասի գերմանական օկուպացիա (1939 թվականի մարտի 13)
• Լեհաստանի օկուպացում (1939 թվականի հոկտեմբերի 1 - 6)
• Բենիլյուքսի երկրների և Ֆրանսիայի օկուպացիա (1940 թվականի մայիսի 10 - հունիսի 22)
• ագրեսիա Մեծ Բրիտանիայի նկատմամբ (1940 թվականի հուլիսի 9 - հոկտեմբերի 30)
• ագրեսիա Հարավսլավիայի և Հունաստանի նկատմամբ
• ներխուժում ԽՍՀՄ (1941 թվականի հունիսի 22)

Հետախուզություն

Հիմնական հոդված՝ Աբվեր

Նացիզմի նկատմամբ ամենամեծ ընդդիմադրական տրամադրությունն ի հայտ եկավ հետախուզական գերատեսչությունում (գերմ.՝ Auslandsnachrichten und Abwehr), որը ղեկավարվում էր Վիլհելմ Ֆրանց Կանարիսի կողմից։ Դեռ պատերազմի նախօրյակին նրա շտաբի պետ Օստերը Հոլանդիայի հանրապետությանը զգուշացրեց պատրաստվող հարձակման մասին։ Սական, հաշվի առնելով հարձակման օրվա անընդհանտ փոփոխությունը (29 անգամ), նրա վերջին զգուշացումը անուշադրության մատնվեց։

Ռազմավարական հետախուզությանը Հիտլերը քիչ ուշադրություն էր դարձնում։ Գուդերիանը, Հիտլերի համար ԽՍՀՄ տանկային զինուժը ներկայացնելիս, պատշաճ մտարությամբ սովետական 17 000 տանկերի թիվը նվազեցրեց մինչև 10 000-ը, սակայն Հիտլերը հրաժարվեց դրան հավատալ։

Արդյունքում Հիտլերը գանգատվեց Գուդերիանին.

Եթե ես իմանայի, որ ռուսներն իսկապես ունեն այնքան տանկ, որքան նշված է Ձեր գրքում, ես չէի սկսի այս պատերազմը։

Ռազմավարության պլանավորում և գաղափարախոսություն

Նացիոնալ–սոցիալիզմի գաղափարախոսությունների վրա հիմնված պրոպագանդան Գերմանիայում տարածված էր ոչ միայն հանրամատչելի մասսայական ինֆորմացիայի աղբյուրների, այլև փակ ալիքներով տեղափոխվեղ ինֆորմացիայի վրա, ինչն էլ բացասաբար էր ազդում հանրապետական խնդիրները զգոն գնահատելու և լուծելու վրա։ Այսպես, Հիտլերի արհամարհական վերաբերմունքը ԱՄՆ-ի պատերազմին հնարավոր միավորման հարցին մանտնանշում էր նրա լավատեսությունը՝ հիմնված այն համոզմունքին, որ ամերիկյան Սենատը երբեք կողմ չի քվեարկի եվրոպական պատերազմին մասնակցելուն։ Սա իր հետքը թողեց Ֆրանկլին Ռուզվելտին ուղղված 1939 թվականի ապրիլի 14-ի պատասխանում։

Սլավոնական ռասայի անլիարժեքության մասին պատկերացումները, որի վրա հիմնված էր աշխարհի գրավման քաղաքականությունը, ճակատագրական դարձան Հիտլերի և Գերմանիայի համար։

Հիտլերը կարողացավ բոլոր ռուսներին համախմբել Ստալինյան խորհրդանշանի ներքո։

Տարածքների շրջափակումն ուղեկցվում էր կամայական և Մոսկվայից ղեկավարվող տեղի բնակչության ու ԲԳԿՀ միացյալ զինված ջոկատների ստեղծումով։ 1943 թվականին նրանց դիվերսիոն գործողություններն այնքան արդյունավետ դարձան, որ մինչև Կուրսկի ճակատամարտը սկսելը տեղեկացվեց ճանապարհի 207 պարտիզանական ճամբերաների կործանման մասին։

Գործողություն ծովում

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ գերմանական նավատորմը մուտք գործեց 2 գծանավով, 3 զրահակիրով, մեկ ծանր և 5 թեթև հածանավով, 21 ականակիրով, 57 սուզանավով։

Գործողություններ օդում

1939 թվականին գերմանական ռազմաօդային ուժերն ուներին 4093 ռազմական ինքնաթիռ, որոնց թվին էին պատկանում 1542 ռմբակոծիչ, 771 կործանիչ և 408 կործանիչ-ռմբակոծիչ ինքնաթիռ։

Անձնատուրություն

1945 թվականի մայիսի 7-ին գեներալ-գնդապետ Ալֆրեդ Յոդլը՝ Գերմանիայի Վերին գլխավոր հրամանատարության շտաբի պետը, պետության գլուխ Դյովից Կարլի անունից Ռեյմսում գրեց դաշնակիցների զինված ուժերի գլխավոր հրամանատարության շտաբի պետ Դուայթ Էյզենհաուերին ժամը 2:41 Գերմանիայի անձնատուրության մասին։ Ըստ դրա մայիսի 8-ին՝ ժամը 23:01-ին, ողջ Եվրոպայում ռազմական գործողությունները պիտի դադարեին։

Սակայն Ստալինի պահանջով այս գործընթացը կրկնվեց 1945 թվականի մայիսի 8-ի լույս 9-ի գիշերը գեներալ-ֆելդմարշալ Կեյտելեմի, գեներալ-ադմիրալ ֆոն Ֆրիդեբուրգի և գեներալ-գնդապետ Շտումպֆոմի կողմից։ Այս երեք բարձրաստիճան սպաները Բարձրագույն ղեկավարության անունից ստորագրեցին Գերմանիայի անձնատուրության մասին փաստաթուղթը։

Մայիսի 9-ի առավոտը կրակի փաստացի դադարեցման օրն էր։ Վերմախտի վերջին զինվորական խմբավորումը, որը շարունակում էր դիմադրությունը, զենքը վայր դրեց 1945 թվականի սեպտեմբերին։ Վերմախտը լուծարվեց դաշնակիցների ընդունած օրենքով 1946 թվականի օգոստոսի 26-ին։ Պատերազմից և Գերմանիայի բաժանումից հետո կազվեցին երկու երկրների զինված ուժեր, որոնք համապատասխանաբար կոչվում էին «Ազգային ժողովրդական բանակ» (ԳԴՀ) և «Ֆեդերալ պաշտպանության ուժեր» (Բունդեսվեր՝ ԳԴՀ)։

Կորուստներ

1943 թվականի փետրվարի 23-ին Ստալինը նշեց գերմանական 4 միլիոն զոհերի մասին։ ԽՍՀՄ-ի տվյալներով 1944 թվականի հունիսի 26-ի դրությամբ կորուստները կազմում էին 7.8 միլիոն սպանված և գերված։ Քանի որ այդ ժամանակ ռազմագերիների թիվը կազմում էր 700 000, ապա գերմանական կորուստները 7.1 միլիոն էին։ Վերմախտում կռվող սովետական քաղաքացիների կորուստները կազմում էին մետ 215 000 մարդ։ Այսպիսով, կարելի է ենթադրել, որ ըստ սովետական տվյալների, ողջ պատերազմի ընթացքում ընկել են մոտ 10 միլիոն վերմախտի զինվոր։

Ըստ գերմանական պաշտոնական տվյալների (1945 թվականի փետրվարի Վերմախտի գլխավոր շտաբի զեկույցը Հիտլերին) նշված են հետևյալ տեղեկությունները.

Ռեյխի զինված ուժերի կորուստները (նաև սպաները) 31.01.45 դրությամբ
Ռազմաճակատ	Սպանվածներ	Վիրավորվածներ	Անհայտ կորածներ	Ընդհանուր
Ցամաքային զորքեր
Արևելյան ռազմաճակատ	1 105 987 (41 594)	3 498 059 (89 655)	1 018 365	5 622 411 (147 821)
Բալկաններ	19 235 (741)	55 069 (1500)	14 805 (224)	89 109 (2 465)
Արևմտյան ռազմաճակատ -մինչև դաշնակիցների վայրէջքը - դաշնակիցների վայրէջքից հետո - Նորվեգիա	40 721 (2 103) 66 321 (2 439) 16 639 (530)	118 272 (3 566) 221 584 (6 052) 60 451 (1 435)	2 263 (134) 411 978 (5 041) 7 157 (144)	161 256 (5 803) 699 883 (13 892) 84 247 (2 109)
Վերքերից մահացածնքր	295 659 (10 141)	-	-	295 659 (10 141)
Վերքերից, հիվանդություններից և ինքնասպանությունից մահացածներ	160 237 (8 580)	-	-	160 237 (8 580)
Անհայտ հանգամանքներ	17 051 (811)	-	687 (17)	17 738 (828)
Պահեստային մասեր	10 467 (396)	42 174 (941)	1 337 (18)	53 978 (1 328)
Աֆրիկա և Իտալիա	50 481 (2 053)	163 602 (4 464)	194 250 (4 758)	408 333 (11 275)
Ընդհանուր	1 782 708 (69 361)	4 159 211 (107 613)	1 650 842 (27 268)	7 592 851 (204 242)
Ռազմաօդային ուժեր
Արևմտյան ռազմաճակատ և Գերմանիա	34 147 (3 010)	46 157 (2 371)	52 610 (2 961)	132 914 (8 342)
Արևմուտքը դաշնակիցների վայրէջքից հետո	11 066 (556)	25 673 (744)	41 217 (1 339)	77 965 (2 639)
Աֆրիկա, Միջերկրական ծով, Իտալիա և այլ	22 625 (1 270)	42 613 (1 521)	54 325 (2 292)	119 563 (5 083)
Արևելյան ռազմաճակատ	52 932 (2 499)	116 818 (4 318)	49 210 (2 569)	218 960 (9 386)
Ուսումնական մասերի զոհերը	28 892 (2 630)	10 991 (1 157)	-	39 883 (3 787)
Վերքերից, հիվանդություններից և ինքնասպանությունից մահացածներ	19 976 (1 201)	-	-	19 976 (1 201)
Ընդհանուր (ՌՕՈԻ)	158 572 (10 610)	216 579 (9 367)	156 145 (9 165)	531 296 (29 142)
Նրանցից՝ - օդային ուժերից - պարաշյուտիստներ	43 517 (6 527) 21 309 (732)	27 811 (4 194) 56 388 (1 206)	27 240 (4 361) 43 896 (889)	98 568 (15 082) 121 593 (2 827)
Ռազմածովային նավատորմ
Ատլանտիկա	39 256 (2 215)	15 854 (382)	92 509 (1 896)	147 619 (4 939)
Միջերկրական ծով	5 836 (186)	6 691 (125)	3 840 (107)	16 367 (418)
Արևելք	3 812 (173)	2 714 (47)	3 907 (171)	10 433 (391)
Վերքերից, հիվանդություններից և ինքնասպանությունից մահացածներ	11 125 (862)	-	-	11 125 (862)
Ընդհանուր (ՌԾՈՒ)	60 029 (3 336)	25 259 (554)	100 256 (2 174)	185 544 (6 064)
Ընդհանուր	2 001 399 (83 307)	4 401 049 (117 534)	1 907 243 (37 264)	8 309 691 (238 105)

1939 թվականի սեպտեմբեր-1944 թվականի նոյեմբեր Վերախտի անհայտ կորածներ.
Թվական	1939	1939	1940	1940	1941	1941	1942	1942	1943	1943	1944	1944
կորուստներ	Սպանվածներ	Կորածներ	Սպանվածներ	Կորածներ	Սպանվածներ	Կորածներ	Սպանվածներ	Կորածներ	Սպանվածներ	Կորածներ	Սպանվածներ	Կորածներ
հունվար	-	-	800	-	1400	100	44400	10100	37000	127600	44500	22000
փետրվար	-	-	700	100	1300	100	44500	4100	42000	15500	41200	19500
մարտ	-	-	1100	-	1600	100	44900	3600	38100	5200	44600	27600
ապրիլ	-	-	2600	400	3600	600	25600	1500	15300	3500	34000	13000
մայիս	-	-	21600	900	2800	500	29600	3600	16200	74500	24400	22000
հունիս	-	-	26600	100	22000	900	31500	2100	13400	1300	26000	32000
հուլիս	-	-	2200	-	51000	3200	36000	3700	57800	18300	59000	310000
օգոստոս	-	-	1800	-	52800	3500	54100	7300	58000	26400	64000	407600
սեպտեմբեր	16400	400	1600	100	45300	2100	44300	3400	48800	21900	42400	67200
հոկտեմբեր	1800	-	1300	100	42400	1900	25500	2600	47000	16800	46000	79200
նոյեմբեր	1000	-	1200	100	28200	4300	24900	12100	40200	17900	31900	69500
դեկտեմբեր	900	-	1200	-	39000	10500	38000	40500	35300	14700	-	-
Ընդհանուր տարվա ընթացքում	20100	400	62700	1800	291400	27800	443300	94600	449100	343600	458000	1069600
Կորուստների տոսկոսը	1,17	0,03	3,64	0,12	16,90	1,81	25,70	6,15	26,04	22,34	26,56	69,55
Ընդհանուր	20100	400	82800	2200	374200	30000	817500	124600	1266600	468200	1724600	1537800

Գերմած գերմանացիների թիվը
	Արջմտյան դաշնակիցներ	ԽՍՀՄ և իր դաշնակիցները	Ընդհանուր գերվածներ
1941 թվականի երրորդ եռամսյակ	+6600	26000	32600
1942 թվականի չորրորդ եռամսյակ	22300	100000	122300
1943 թվականի չորրորդ եռամսյակ	200000	155000	355000
1944 թվականի չորրորդ եռամսյակ	720000	563000	1283000
1945 թվականի առաջին եռամսյակ	920000	1103000	2023000
1945 թվականի երկրորդ եռամսյակ	5440000	2130000	7570000
1945 թվականի երրորդ եռամսյակ	6672000	2163000	8835000

Հուղարկավորություն և զոհվածների հիշատակը

Սոլոգուբովկա Լեզյեի հուշատախտակը զինվարական գերեզմանոցում

1919 թվականի դեկտեմբերի 1-ին կազմակերպվել է Գերմանիայի զինվորական թաղվածների խնամքի ազգային միությունը։ 1933 թվականին Ազգային միության մարմինը զուրկ չմնաց նացիոնալ-սոցիալիստական գաղափարախոսությունից։ Պատերազմի տարիների Միության գործողությունները սահմանափակ բնույթ էին կրում, քանի որ այդ տարիներին զինծառայողների հուղարկավորությամբ զբաղվում էր վերմախտի հուղարկավորական ծառայությունը։

Միայն 1946 թվականին Ազգային միություն կարողացավ վերականգնել իր մարդասիրական գործառույթները։ Կարճ ժամանակահատվածում հաջողվեց Գերմանիայում ստեղծել մոտ 400-ից ավելի զինվորական գերեզմանոց։ 1954 թվականին Գերմանիայի Ֆեդերատիվ Հանրապետության կանցլեր Կոնրադ Ադենաուերը Ազգային միությանը հանձնեց արտասահմանում թաղված գերմանացի զինծառայողների գերեզմանների հայտնաբերման և դրանց խնամքի կազմակերպման պարտականությունը։

Երվրոպայի Թավշյա հեղափոխությունից հետո Ազգային միությունը գործողություններ ծավալեց նաև Սոցիալիստական ճամբարում, որտեղ պատերազմի տարիներին զոհվել էին մոտ երեք միլիոն գերմանացի զինծառայող, ինչը մոտ երկու անգամ շատ է Արևմուտքում թաղվածներից։

Գրականություն

• Bartov, Omer "Soldiers, Nazis and War in the Third Reich" pages 129–150 from The Third Reich: The Essential Readings by Christian Leitz, London: Blackwell, 1999, 0-631-20700-7.
• Bartov, Omer Hitler's Army: Soldiers, Nazis, and War in the Third Reich, New York: Oxford University Press, 1991, 0-19-506879-3.
• Bartov, Omer The Eastern Front, 1941–45: German Troops and the Barbarisation of Warfare, New York: St. Martin's Press, 1986, 0-312-22486-9.
• Bergen, Doris "'Germany Is Our Mission: Christ Is Our Strength!' The Wehrmacht Chaplaincy and the 'German Christian' Movement" pages 522–536 from Church History, Volume 66, Issue #, September 1997.
• Bergen, Doris "Between God and Hitler: German Military Chaplains and the Crimes of the Third Reich" pages 123–138 from In God's Name: Genocide and Religion in the Twentieth Century edited by Omer Bartov and Phyllis Mack, New York: Berghahn Books, 2001, 1-57181-302-0.
• Bessel, Richard. Nazism and War. New York: Modern Library, 2006. 978-0-81297-557-4
• Böhler, Jochen (2006). Auftakt zum Vernichtungskrieg. Die Wehrmacht in Polen 1939 (German). Frankfurt: Fischer Taschenbuch Verlag. ISBN 3-596-16307-2.{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
• Broszat, Martin. The Hitler State: The Foundation and Development of the Internal Structure of the Third Reich. London and New York: Longman, 1985. [1969] 0-582-48997-0
• Broszat, Martin, Buchheim, Hans, Jacobsen, Hans-Adolf; and Helmut Krausnick. Anatomie des SS-Staates, vol 1. München: Deutscher Taschenbuch Verlag, 1967. ASIN: B008L1UD2A
• Hugh M. Cole|Cole, Hugh M.]] The Ardennes: Battle of the Bulge (Publication 7-8). Retrieved 17 July 2016.
• Cooper, Matthew. The German Air Force, 1933–1945: An Anatomy of Failure. Jane's Publications, 1981. 978-0-53103-733-1
• Craig, Gordon. Germany, 1866–1945. Oxford and New York: Oxford University Press, 1980. 0-19-502724-8
• Davies, W. German Army Handbook, 1973, Ian Allen Ltd., Shepperton, Surrey, 0-7110-0290-8
• Die Verfassungen in Deutschland [German Constitution] online. Reichsgesetzblatt (RGB). RGB1 1935, I, no. 52, p. 609 See: http://www.verfassungen.de/de/de33-45/wehrmachtaufbau35.htm Արխիվացված 2017-09-24 Wayback Machine
• Evans, Anthony A., World War II: An Illustrated Miscellany, 2005, Worth Press, 1-84567-681-5
• Evans, Richard J. In Hitler's Shadow West German Historians and the Attempt to Escape the Nazi Past. New York: Pantheon, 1989, 0-394-57686-1.
• Joachim Fest|Fest, Joachim; Plotting Hitler's Death—The Story of the German Resistance, Henry Holt and Company, New York, 1996. 0-8050-4213-X
• Fischer, Klaus. Nazi Germany: A New History. New York: Continuum, 1995. 978-0-82640-797-9
• Förster, Jürgen "The Wehrmacht and the War of Extermination Against the Soviet Union" pages 494–520 from The Nazi Holocaust Part 3 The "Final Solution": The Implementation of Mass Murder Volume 2 edited by Michael Marrus, Westpoint: Meckler Press, 1989 0-88736-255-9.
• Förster, Jürgen "Complicity or Entanglement? The Wehrmact, the War and the Holocaust" pages 266–283 from The Holocaust and History The Known, the Unknown, the Disputed and the Reexamiend edited by Michael Berenbaum & Abraham Peck, Bloomington: Indian University Press, 1998, 0-253-33374-1.
• Förster, Jürgen (1998). «Complicity or Entanglement? The Wehrmact, the War and the Holocaust». In Berenbaum, Michael; Peck, Abraham (eds.). The Holocaust and History The Known, the Unknown, the Disputed and the Reexamiend. Bloomington: Indian University Press. էջեր 266–283. ISBN 978-0-253-33374-2.
• Förster, Jürgen "The German Military's Image of Russia" pages 117–129 from Russia War, Peace and Diplomacy edited by Ljubica & Mark Erickson, London: Weidenfeld & Nicolson, 2004 978-0-297-84913-1.
• Freeman, Michael. Atlas of Nazi Germany. London: Longman, 1987. 978-0-70991-073-2
• Fritz, Stephen (2011). Ostkrieg: Hitler's War of Extermination in the East. Lexington: The University Press of Kentucky. ISBN 978-0-8131-3416-1.
• Geyer, Michael "Etudes in Political History: Reichswehr, NSDAP and the Seizure of Power" pages 101–123 from The Nazi Machtergreifung edited by Peter Stachura, London: Allen & Unwin, 1983, 0-04-943026-2.
• Geyer, Michael "Professionals and Junkers: German Rearmament and Politics in the Weimar Republic" pages 77–133 from Social Change and Political Development in Weimar Germany edited by Richard Bessel & Edgar Feuchtwanger, London: Croom Helm, 1981, 0-389-20176-6.
• Norman J.W. Goda|Goda, Norman "Black Marks: Hitler's Bribery of his Senior Officers During World War II" pages 413–452 from The Journal of Modern History, Volume 72, Issue # 2, June 2000; reprinted pages 96–137 in Corrupt Histories edited by Emmanuel Kreike and William Chester Jordan, Toronto: Hushion House, 2005, 1-58046-173-5.
• Hartmann, Christian (2013). Operations Barbarossa: Nazi Germany's War in the East, 1941–1945. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-966078-0.
• Max Hastings|Hastings, Max, Overlord: D-Day and the Battle for Normandy 1944, 1985, reissued 1999, Pan, 0-330-39012-0
• Hastings, Max Armageddon: The Battle for Germany 1945, 2004, Macmillan, 0-333-90836-8
• Hebert, Valerie (2010). Hitler's Generals on Trial: The Last War Crimes Tribunal at Nuremberg. Lawrence, Kansas: University Press of Kansas. ISBN 978-0-7006-1698-5.
• Hannes Heer|Heer, Hannes & Klaus Naumann (historian)|Naumann, Klaus (editors) War of Extermination: the German Military in World War II, 1941–1944, New York: Berghahn Books, 1-57181-493-0.
• Kershaw, Ian. Hitler: 1936–1945, Nemesis. New York: W. W. Norton & Company, 2001. 978-0-39332-252-1
• Kershaw, Ian (2008). Hitler: A Biography. New York: W. W. Norton & Company. ISBN 0-393-06757-2.
• Killen, John. The Luftwaffe: A History. South Yorkshire: Pen & Sword Military, 2003. 978-1-78159-110-9
• Kitchen, Martin. Nazi Germany at War. London & New York: Routledge, 1994. 0-582-07387-1
• Kitterman, David "The Justice of the Wehrmacht Legal System: Servant or Opponent of National Socialism?" pages 450–469 from Central European History, Volume 24, Issue #4, 1991.
• Large, David Clay. Germans to the Front: West German Rearmament in the Adenauer Era. Chapel Hill and London: The University of North Carolina Press, 1996. 978-0-80784-539-4
• Lubbeck, William; Hurt, David B. At Leningrad's Gates: The Story of a Soldier with Army Group North. Philadelphia, PA: Casemate, 2006 (hardcover, 1-932033-55-6).
• Megargee, Geoffrey. War of Annihilation. Combat and Genocide on the Eastern Front, 1941, 2006, Rowman & Littelefield, 0-7425-4481-8
• Megargee, Geoffrey P. (2000). Inside Hitler's High Command. Lawrence, Kansas: Kansas University Press. ISBN 0-7006-1015-4.
• Messerschmidt, Manfred "The Wehrmacht and the Volksgemeinschaft" pages 719–744 from Journal of Contemporary History, Volume 18, Issue # 4, October 1983.
• Mosier, John. Cross of Iron: The Rise and Fall of the German War Machine, 1918–1945. New York: Henry Holt and Company, 2006. 978-0-80507-577-9
• Motl, Stanislav (2007). Kam zmizel zlatý poklad republiky (2nd ed.). Prague: Rybka publishers.
• Müller, Klaus-Jürgen The Army, Politics and Society in Germany 1933–1945: Studies in the Army's Relation to Nazism, Manchester: Manchester University Press, 1987, 0-7190-1071-3
• Müller, Rolf-Dieter (2016). Hitler's Wehrmacht, 1935–1945. Lexington: University Press of Kentucky. ISBN 978-0-81316-738-1.
• Murray, Williamson; Millett, Allan Reed (2001). A War to Be Won: Fighting the Second World War. Cambridge, MA: Harvard University Press. ISBN 978-0-674-00680-5.
• O'Neill, Robert The German Army and the Nazi Party, 1933–39, London: Corgi, 1966, 0-552-07910-3.
• Palmer, Michael A. The German Wars: A Concise History, 1859–1945. Minneapolis, MN: Zenith Press, 2010. 978-0-76033-780-6
• Neitzel, Sönke, and Harald Welzer. Soldaten: On Fighting, Killing, and Dying – The Secret WWII Transcripts of German POWs. New York: Alfred A. Knopf, 2012. 978-0-30795-812-9
• Schlögel Karl, ed. Russian-German Special Relations in the Twentieth Century: A Closed Chapter? New York: Berg, 2006. 978-1-84520-177-7
• Schulte, Theo The German Army and Nazi Policies in Occupied Russia, Oxford: Berg, 1989, 0-85496-160-7.
• Shepherd, Ben (2003). «The Continuum of Brutality: Wehrmacht Security Divisions in Central Russia, 1942». German History. 21 (1): 49–81. doi:10.1191/0266355403gh274oa.
• Shepherd, Ben War in the Wild East: the German Army and Soviet Partisans, Cambridge, Mass: Harvard University Press, 2004, 0-674-01296-8.
• Smelser, Ronald & Davies, Edward The Myth of the Eastern Front: the Nazi-Soviet War in American Popular Culture, New York: Cambridge University Press, 2008, 978-0-521-83365-3
• Stackelberg, Roderick. The Routledge Companion to Nazi Germany. New York: Routledge, 2007. 978-0-41530-861-8
• Stone, David J. Fighting for the Fatherland: The Story of the German Soldier from 1648 to the Present Day. Herndon, VA: Potomac Books, 2006. 978-1-59797-069-3
• Taylor, Telford. Sword and Swastika: Generals and Nazis in the Third Reich. New York: Barnes & Noble, 1995. 978-1-56619-746-5
• Tooze, Adam. The Wages of Destruction: The Making and Breaking of the Nazi Economy. New York: Penguin, 2006. 978-0-67003-826-8
• U.S. National Archives, Captured German Records Microfilmed at Alexandria, Virginia, Microfilm publications T-77 and T-78, 2,680 rolls
• U.S. War Department, Handbook on German Military Forces, 15 March 1945, Technical Manual TM-E 30-451
• Wallach, Jehuda The Dogma of the Battle Of Annihilation: The Theories of Clausewitz and Schlieffen and Their Impact On the German Conduct of Two World Wars, Westport, Conn.: Greenwood Press, 1986, 0-313-24438-3.
• Wette, Wolfram The Wehrmacht: History, Myth, Reality, Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 2006, 978-0-674-02213-3.
• Wheeler-Bennett, John The Nemesis of Power The German Army in Politics 1918–1945, London: Macmillan, 1967, 1-4039-1812-0.
• Wheeler-Bennett, John (1967). The Nemesis of Power The German Army in Politics 1918–1945. London: Macmillan. ISBN 978-1-4039-1812-3.
• Williamson, David G. The Third Reich. 3rd edition. London: Longman Publishers, 2002. 978-0-58236-883-5

Արտաքին հղումներ

• Վերմախտի տարբերակման նշաններ
• «Ազգի զինակիրենր». վերմախտ և հատուկ նշանակության մասեր СС (1934—1939 թթ.): Յարոսլավլի մանկավարժական տեղեկագիր (ռուս.) http://vestnik.yspu.org .
• Վերմախտի բոլոր դիվիզիաների ցանկը և նկարագրությունը
• Հավաքագրական վերմախտի համակարգը Արխիվացված 2010-02-23 Wayback Machine

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Վերմախտ» հոդվածին։