Առաջին համաշխարհային պատերազմի օսմանյան ռազմական հանցագործների ցանկ
.svg)
Օսմանյան կայսրությունԱռաջին համաշխարհային պատերազմի օսմանյան ռազմական հանցագործների ցանկը 1914-1918 թթ. Առաջին համաշխարհային պատերազմում հաղթանակած Անտանտի տերությունների, մասնավորապես Մեծ Բրիտանիայի կողմից Մալթա կղզի աքսորված օսմանյան ռազմական այն հանցագործների ցուցակն է, որոնք Օսմանյան ռազմական դատարանի վճռով մեղադրվել էին հայոց ցեղասպանությունն իրականացնելու, պատերազմական հանցագործություններ կատարելու, այդ ամենով հանդերձ՝ փաստորեն՝ մարդկության հանդեպ ոճիրներ գործելու համար։ Մալթայի աքսորականների թվում էին ընդամենը 145 օսմանյան ռազմական ոճրագործներ (ոչ բոլորն էին ձերբակալվել, դատարանի առջև կանգնել և աքսորվել)։ Անշուշտ, այդ ցանկը պետք է գլխավորեին Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ Օսմանյան կայսրության գլուխ կանգնած և Հայոց ցեղասպանությունը ծրագրած, կազմակերպած ու իրականացրած երիտթուրքական եռապետները՝ ներքին գործոց նախարար, իսկ ապա՝ վարչապետ Թալեաթ փաշան, ռազմական նախարար Էնվեր փաշան, ռազմածովային նախարար, ապա Սիրիայում գործող IV օսմանյան բանակի հրամանատար Ջեմալ փաշան։ Սակայն նրանց, հաջողվեց խույս տալ Անտանտի տերությունների ձեռքն ընկնելուց և իրենց սեփական պետության՝ Օսմանյան կայսրության ռազմական տրիբունալի առջև կանգնելուց։ Այդ պատճառով նրանց վերաբերյալ Օսմանյան ռազմական տրիբունալի կողմից հեռակա կարգով ընդունված մահվան դատավճիռների իրականացումն իր վրա վերցրեց Հայ հեղափոխական դաշնակցություն կուսակցությունը, որն իրականացրեց Նեմեսիս գործողությունը։ Անշուշտ, հանցագործների ցուցակը կարող էր և պետք է խիստ ընդլայնվեր[1], ներառելով Օսմանյան կայսրության գրեթե առանց բացառության բոլոր ռազմական և պետական պաշտոնյաներին, քաղաքական գործիչներին, որոնց ձեռքերի վրա դեռ չէր չորացել միլիոնավոր անմեղ հայ զոհերի արյունը: Ստորև բերված է գլխավոր օսմանյան ռազմական հանցագործների ցանկը՝ ընդամենը՝ 156 անձ։ Այդ թվում՝
- Հեռակա կարգով դատապարտված օսմանյան ռազմական հանցագործների ցանկը՝ 11 անձ,
- Մալթա աքսորված օսմանյան 145 պատերազմական հանցագործների ցանկը,
- Դատարանի դահլիճում գտնված մեղադրյալների ցանկը՝ 20 անձ։
Բոլոր երեք ենթացանկերում տրված են ռազմական հանցագործների որոշ կենսագրական տվյալներն ու կատարած ոճիրների համառոտ նկարագրությունը, հնարավորության դեպքում ներկայացնելով նաև այդ ոճրագործների լուսանկարները, հիմնականում օգտվելով Թուրքիայի ազգային մեծ ժողովի վերաբերյալ հրապարակված պատկերագրքից[2], և ՀՀ Գիտությունների ազգային ակադեմիայի Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտի պաշտոնական կայքից, ինչպես նաև այլ հնարավոր աղբյուրներից։
Օսմանյան կայսրություն կառավարած և հայերի մեծ եղեռնը կազմակերպած գրեթե բոլոր այս անձինք հետագայում դարձան նորաստեղծ Թուրքիայի հանրապետության խորհրդարանի պատգամավորներ, բանակի գեներալներ, նահանգապետներ, կառավարության նախարարներ, նույնիսկ՝ վարչապետեր ու ազգային ժողովի նախագահներ, դրանով իսկ ևս մեկ անգամ ապացուցելով, որ ներկայիս Թուրքիան Օսմանյան կայսրության լիակատար իրավահաջորդն է և լիակատար ու համապարփակ պատասխանատվություն է կրում Հայոց ցեղասպանության՝ մարդկության հանդեպ կատարված այդ սոսկալի հանցագործության համար[3]։
Հեռակա կարգով դատապարտվածների ցուցակ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Առաջին համաշխարհային պատերազմում պարտություն կրած Օսմանյան կայսրությունում ռազմական տրիբունալի կողմից հեռակա կարգով դատի տրված մեղադրյալներն էին հետևյալ 11 օսմանյան ռազմական հանցագործները.
| հ/հ | Անձ | Լուսանկար | Պաշտոնը Օսմանյան կայսրությունում | Այլ տվյալներ |
|---|---|---|---|---|
| 1. | Թալեաթ փաշա |  Օսմանյան կայսրություն |
Ներքին գործերի նախարար, մեծ վեզիր (1917-1918)[4][5] | Հայ ժողովրդի օսմանյան դահիճներից գլխավորը Թալեաթ փաշան էր։ ԹԱԼԵԱԹ–ՓԱՇԱ Մեհմեդը ծնվ. 1874, Ադրիանուպոլիս (էդիրնե) նահանգում, վախճ.՝ 15.3.1921, ք. Բեռլինում։ Նա «Միություն և առաջադիմություն» թուրքական ազգայնական կուսակցության[6] պարագլուխներից էր, արևմտահայերի Մեծ եղեռնի գլխավոր հանցագործներից մեկը։ 1908 թվականի Երիտթուրքական հեղափոխությունից հետո եղել է ներքին գործոց նախարար, երիտթուրքական կուսակցության կենտրոնական կոմիտեի նախագահ, Մեծ վեզիր (1916 թվականի փետրվար – 1918 թվականի հոկտեմբեր)։ Թալեաթը արևմտահայերի 1915–1916 թվականների տեղահանության ու Թուրքիայի հայ բնակչության բնաջնջման գլխավոր կազմակերպիչն էր։ Նրան է պատկանում այն անպատկառ հայտարարությունը, թե հայկական հարցը «լուծելու» համար ինքը 3 ամսում շատ ավելին արեց, քան Աբդուլ Համիդը՝ 30 տարում։ Թուրքիայի պարտությունից հետո (1918 թվականի հոկտեմբեր) փախել է Գերմանիա։ Սպանվել է հայ վրիժառու Սողոմոն Թեհլիրյանի ձեռքով[7]։ |
| 2. | Էնվեր փաշա |  Օսմանյան կայսրություն |
ռազմական նախարար[5] | ԷՆՎԵՐ–ՓԱՇԱՆ (1881-1922), թուրքական պետական գործիչ էր, գեներալ (1913), բուրժուա–ազգայնական «Միություն և առաջադիմություն» կուսակցության պարագլուխներից, արևմտահայերի Մեծ եղեռնի գլխավոր հանցագործներից մեկը։ Մասնակցել է 1908 թվականի երիտթուրքական հեղափոխությանը, իտալա–թուրքական (1911 –1912) և բալկանյան (1912–1913) պատերազմներին։ 1909–1911 թվականներին եղել է ռազմական կցորդ Բեռլինում։ 1913 թվականի հունվարին գլխավորել է պետական հեղաշրջումը, որի հետևանքով վերստին իշխանության գլուխ են անցել երիտթուրքերը։ 1914 թվականի փետրվարից զբաղեցրել է ռազմական նախարարի պաշտոնը և փաստորեն դարձել երիտթուրքական «եռապետության» (Թալեաթ փաշայի և Ջեմալ փաշայի հետ) ամենաագդեցիկ դեմքը։ Վարել է պանթյուրքական և պանիսլամական քաղաքականություն, նպաստել գերմանական ազդեցության ուժեղացմանը Թուրքիայի վրա։ էնվեր փաշան արևմտահայերի 1915–1916 թվականների տեղահանության և ջարդերի գլխավոր կազմակերպիչներից էր։ Նրանն է «առանց մի թուրք զինվորի կորստի, ես ոչնչացրի թրքության թշնամի հայերին» արտահայտությունը»։ Թուրքիայի պարտությունից հետո փախել է Գերմանիա, սակայն, որպես պատերազմի հանցագործ[8] և հայասպանության[9] կազմակերպիչ, ի թիվս երիտթուրքական այլ պարագլուխների, 1919 թվականին հեռակա կարգով դատապարտվել է մահվան։ 1921 թվականին գլխավորել է հակասովետական բասմաչական շարժումը (տես Բասմաչություն) Միջին Ասիայում և սպանվել կարմիր բանակի զորամասերի հետ ընդհարման ժամանակ[10]։ |
| 3. | Ջեմալ փաշա |  Օսմանյան կայսրություն[11] |
ծովային նախարար[5] | ՋԵՄԱԼ ՓԱՇԱ Ահմեդը (1872–1922), թուրքական պետական գործիչ էր, երիտթուրքերի պարագլուխներից, Մեծ եղեռնի հանցագործներից։ Երիտթուրքական «եռապետության» (Թալեաթի և էնվերի հետ) անդամ։ 1914-ին դարձել է ծովային մինիստր։ Գերմանիայի դաշնակցությամբ պանթուրքական նվաճողական ծրագրերի իրականացման կողմնակից էր։ Առաջին համաշխարհային պատերազմի (1914–1918) ժամանակ եղել է Սիրիայում գործող թուրքական IV բանակի զորահրամանատարը։ Անմիջականորեն մեղսակից է Արևմտյան Հայաստանից և Կիլիկիայից հայերի զանգվածային տեղահանմանն ու կոտորածին, արյան մեջ խեղդել է Ուրֆայի հայերի ինքնապաշտպանությունը (տես Ուրֆայի հերոսամարտ 1915)։ Հետագայում, իր հուշերում ձգտել է «արդարացնել» իր և իր գործակիցների հանցագործությունները։ Ճնշել է նաև արաբների ազգային–ազատագրական շարժումները Սիրիայում, Լիբանանում և Պաղեստինում։ Թուրքիայի պարտությունից (1918) հետո փախել է Գերմանիա։ 1919 թվականին Կ․ Պոլսում ռազմական տրիբունալը, ի թիվս այլոց, հեռակա կարգով մահվան է դատապարտել նաև Ջեմալ փաշային։ 1920–1922 թվականներին ռազմական խորհրդական է եղել Աֆղանստանում։ Թուրքիա վերադառնալու ճանապարհին, 1922 թվականի հուլիսի 25-ին սպանվել է Թիֆլիսում հայ վրիժառուներ Պետրոս Տեր–Պողոսյանի և Արտաշես Գևորգյանի ձեռքով[12]։ |
| 4. | Բեհաէէդդին Շաքիր բեյ |  Օսմանյան կայսրություն[13] |
երիտթուրքական կուսակցության կենտրոնական կոմիտեի անդամ, «Թեշքիլաթ-ը մահսուսե»-ի նախագահը[5] | ԲԵՀԱԷԴԴԻՆ ՇԱՔԻՐԸ (Behaeddin Sakir) (1874-1922), թուրք քաղաքական գործիչ, հայերի ցեղասպանության գլխավոր հանցագործներից։ «Միություն և առաջադիմություն» կուսակցության II քարտուղար։ Քաղաքական գործունեությունը սկսել է երիտթուրքերի ընկերության Սալոնիկի բաժանմունքում։ 1915 թվականի սկզբին մասնակցել է կուսակցության II այն խորհրդակցությանը, որտեղ որոշվել է բնաջնջել հայ ժողովրդին։ Ընդգրկվել Է «Երեքի գործադիր կոմիտեի» մեջ, ղեկավարել «Թեշքիլաթ-ը մահսուսե» կազմակերպություններից մեկը։ Ցեղասպանության ընթացքում տեսչական ուղևորություններ է կատարել Արևմտյան Հայաստանում, պաշտոններից հեռացրել այն նահանգապետներին և զինվորականներին, որոնք հրաժարվել են կատարել հայերին բնաջնջելու հրամաններն ու որոշումները։ Առաջին աշխարհամարտում Թուրքիայի պարտությունից հետո ոչնչացրել Է հայերի ծրագրավորված բնաջնջման վերաբերյալ փաստաթղթերի մեծ մասը և, վերցնելով կուսակցական արխիվը, փախել Թուրքիայից։ Մինչև 1922 թվականը ծպտված ապրել է Բեռլինում։ 1922 թվականի ապրիլի 17-ին Բեհաէդդին Շաքիրին Ջեմալ Ազմիի հետ սպանել են հայ վրիժառուներ Արամ Երկանյանն ու Արշավիր Շիրակյանը։ |
| 5. | Դոկտոր Նազըմ բեյ |  Օսմանյան կայսրություն[14] |
երիտթուրքական կուսակցության կենտրոնական կոմիտեի անդամ, «Թեշքիլաթ-ը մահսուսե»-ի անդամ[5] | ՆԱԶԻՄ (Nazim) բեյ Սելանիկլի (1870-1926 թթ.), թուրք գործիչ, «Միություն և առաջադիմություն» կուսակցության գաղափարախոս և գլխավոր քարտուղար։ Գործուն մասնակցություն է ունեցել պանթյուրքիզմի գաղափարների մշակմանը, փորձել է հիմնավորել Օսմանյան կայսրության ոչ թուրք ժողովուրդներին վերացնելու անհրաժեշտությունը։ 1915 թ. սկզբին մասնակցել է երիտթուրքական ղեկավարների այն գաղտնի խորհրդակցությանը, որտեղ որոշվել է լիովին ոչնչացնել հայերին՝ հայտարարելով, որ Թուրքիայում չպետք է մնա և ոչ մի հայ։ Առաջին աշխարհամարտում (1914-1918 թթ.) Թուրքիայի պարտությունից հետո փախել է Գերմանիա։ Կ. Պոլսի ռազմական դատարանը նրան հեռակա կարգով մահվան է դատապարտել (տե՛ս Երիտթուրքերի դատավարություն 1919-1920 թթ.)։ 1923 թ. վերադարձել է Թուրքիա, հարել Մուստաֆա Քեմալի քաղաքական հակառակորդներին, մասնակցել նրա դեմ դավադրությանը, որի համար կախաղան է բարձրացվել[15]։ |
| 6. | Ջավիդ բեյ |  Օսմանյան կայսրություն[16] |
ֆինանսների նախարար[5] | «Միություն և առաջադիմություն» կուսակցության անդամ։ 1914 թ. Ֆինանսների նախարար։ 1919 թ. Ռազմական արտակարգ ատյանի կողմից հեռակա կարգով դատապատվել է 15 տարվա ազատազրկման։ 1921 թ. Լոնդոնի կոնֆերանսում հանդես է եկել որպես Անկարայի պատվիրակության խորհրդատու[17]։ |
| 7. | Սուլեյման Էլբիստանի բեյ | Օսմանյան կայսրություն |
հողագործության և առևտրի նախարար (1915-1917)[5] | |
| 8. | Մուստաֆա Շերիֆ բեյ | Օսմանյան կայսրություն |
հողագործության և առևտրի նախարար (1917-1918)[5] | |
| 9. | Օսկան էֆենդի | Օսմանյան կայսրություն |
փոստի և հեռագրատան նախարար (1914-1917)[5] | |
| 10. | Դոկտ. Ռուզուհի էֆենդի | Օսմանյան կայսրություն |
երիտթուրքական կուսակցության կենտրոնական կոմիտեի անդամ[5] | |
| 11. | Ազիզ էֆենդի | Օսմանյան կայսրություն |
հասարակական անվտանգության նախարար, «Թեշքիլաթ-ը մահսուսե»-ի անդամ[5]։ |
Մալթա աքսորված օսմանյան 145 ռազմական հանցագործների ցուցակ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Օսմանյան կայսրությունից Մալթա աքսորվեցին հետևյալ 145 ռազմական հանցագործները, հետագա դատավարության և պատժի նպատակով։ Սակայն, ցավոք, «Հայկական Նյուրնբերգը» չկայացավ։
Դատարանում ներկա գտնվող մեղադրյալներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Դատարանում ներկա գտնվող մեղադրյալներն էին Օսմանյան կայսրությունը կառավարող վերնախավի մաս կազմող հետևյալ 20 երիտթուրքական ռազմական ոճրագործները`
| հ/հ | Անձ | Լուսանկար | Պաշտոնը Օսմանյան կայսրությունում | Այլ տվյալներ |
|---|---|---|---|---|
| 1. | Սայիդ Հալիմ փաշա |  [45] Օսմանյան կայսրություն |
Օսմանյան կայսրության մեծ վեզիր (1913-1916)[5][46] | ՍԱՅԻԴ ՀԱԼԻՄ (Said Halim) փաշան (1863-1921), թուրք պետական գործիչ էր։ Երիտթուրքերի պարագլուխներից և հայերի ցեղասպանության գլխավոր հանցագործներից էր։ Հայտնի էր իր տեսական աշխատություններով։ Գտնում էր, որ իսլամը, ի տարբերություն առաջընթացը «խոչընդոտող» քրիստոնեության, ժողովրդավարական կրոն է՝ հիմնված իրավահավասարության և անձնական ազատության վրա։ Այդ պատճառով, ըստ Սայիդ Հալիմի, մուսուլմանների շրջանում անհարկի է պայքարը ժողովրդավարության և ազատության համար։ 1913 թվականին նշանակվել է մեծ վեզիր՝ միաժամանակ կատարելով «Միություն և առաջադիմություն» կուսակցության գլխավոր քարտուղարի պարտականությունները։ Առաջին աշխարհամարտի (1914-1918) վերջին շրջանում մեծ վեզիրի պաշտոնը զիջել է Թալեաթին։ Մուդրոսի զինադադարից (1918) հետո ձերբակալվել է և պատասխանատվության ենթարկվել իբրև պատերազմի հանցագործ և հայերի տեղահանության ու ցեղասպանության կազմակերպման մասնակից։ Սակայն անգլիացիների քաղաքական խարդավանքների շնորհիվ փրկվել է պատժից և աքսորվել Մալթա, իսկ 1921 թվականին ագատ արձակվել։ 1921 թվականի դեկտեմբեր 6-ին Հռոմում Սայիդ Հալիմին սպանել է հայ վրիժառու Արշավիր Շիրակյանը[46]։ |
| 2. | Միդհատ Շյուքրի բեյ |  Օսմանյան կայսրությունԼուսանկարի աղբյուրը՝ Image from Genocide Museum, Yerevan, Armenia.[38] |
Օսմանյան կայսրության կառավարող քաղաքական ուժի՝ երիտթուրքական «Միություն և առաջադիմություն» կուսակցության կենտրոնական կոմիտեի գլխավոր քարտուղար[5] | |
| 3. | Ահմեդ Ջեվադ բեյ | Օսմանյան կայսրություն |
Կ.Պոլսի պարետ, «Թեշքիլաթ-ը մահսուսե» - ի անդամ[5] | |
| 4. | Աթիֆ բեյ | Օսմանյան կայսրություն |
Անկարայի պատգամավոր, «Թեշքիլաթ-ը մահսուսե» - ի անդամ[5] | |
| 5. | Զիա Գյոքալփ |  Օսմանյան կայսրությունԼուսանկարի աղբյուրը՝ Album of the Grand National Assembly of Turkey, Vol. 1, p. 91.[22] |
Երիտթուրքական «Միություն և առաջադիմություն» կուսակցության կենտրոնական կոմիտեի անդամ[5] | |
| 6. | Քյուչուկ Թալաաթ բեյ | Օսմանյան կայսրություն |
Երիտթուրքական «Միություն և առաջադիմություն» կուսակցության կենտրոնական կոմիտեի անդամ[5] | |
| 7. | Ռիզա բեյ | Օսմանյան կայսրություն |
Երիտթուրքական «Միություն և առաջադիմություն» կուսակցության կենտրոնական կոմիտեի և «Թեշքիլաթ-ը մահսուսե» - ի անդամ[5] | |
| 8. | Իբրահիմ բեյ | Օսմանյան կայսրություն |
Օսմանյան կայսրության խորհրդարանի՝ մեջլիսի նախագահ[5] | |
| 9. | Հայրի էֆենդի |  Օսմանյան կայսրություն[11] Արխիվացված 2016-10-05 Wayback Machine |
Օսմանյան կայսրության շեյխ ուլ-իսլամ[5] | |
| 10. | Մուսա Քյազիմ էֆենդի | Օսմանյան կայսրություն |
Օսմանյան կայսրության շեյխ ուլ-իսլամ[5] | |
| 11. | Խալիլ էֆենդի | Օսմանյան կայսրություն |
Օսմանյան կայսրության արդարադատության և արտաքին գործոց նախարար, «Թեշքիլաթ-ը մահսուսե» - ի անդամ[5] | |
| 12. | Ահմեդ Նեսիմի բեյ | Օսմանյան կայսրություն |
Օսմանյան կայսրության արտաքին գործոց նախարար (1917-1918)[5] | |
| 13. | Իսմայիլ Ջանփոլատ բեյ | Օսմանյան կայսրություն |
Օսմանյան կայսրության ներքին գործոց նախարար (1917-1918)[5] | |
| 14. | Աբբաս Հալիլ փաշա | Օսմանյան կայսրություն |
Օսմանյան կայսրության հասարակական աշխատանքների նախարար (1915-1917)[5] | |
| 15. | Ալի Մյունիֆ բեյ | Օսմանյան կայսրություն |
Օսմանյան կայսրության հասարակական աշխատանքների նախարար (1917-1918)[5] | |
| 16. | Շյուքրի բեյ | Օսմանյան կայսրություն |
Օսմանյան կայսրության հանրակրթական նախարար, «Թեշքիլաթ-ը մահսուսե» - ի անդամ[5] | |
| 17. | Քեմալ բեյ | Օսմանյան կայսրություն |
Օսմանյան կայսրության պարենավորման նախարար, կուսակցության կենտրոնական կոմիտեի անդամ[5] | |
| 18. | Հուսեյն Հաշիմ բեյ | Օսմանյան կայսրություն |
Օսմանյան կայսրության փոստի և հեռագրատան նախարար (1917-1918)[5] | |
| 19. | Ռիֆաթ բեյ | Օսմանյան կայսրություն |
Օսմանյան կայսրության խորհրդարանի նախագահ[5] | |
| 20. | Մահմեդ Էսադ էֆենդի | Օսմանյան կայսրություն |
Օսմանյան կայսրության շեյխ ուլ-իսլամ[5]։ |
Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Մալթայի աքսորականներ
- Առաջին համաշխարհային պատերազմի օսմանյան ռազմական հանցագործների պատժի փորձ
- en:Effort to prosecute Ottoman war criminals
- en:Turkish Courts-Martial of 1919–20
- en:Imperial Government (Ottoman Empire)
- Առաջին համաշխարհային պատերազմի հետևանքներ
Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Bonello, Giovanni (2008). Histories of Malta - Confessions and Transgressions, Vol.9. Fondazzjoni Patrimonju Malti. ISBN 978-99932-7-224-3. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հուլիսի 10-ին. Վերցված է 2017 թ․ մայիսի 20-ին.
{{cite book}}: CS1 սպաս․ ref duplicates default (link) - Simsir, Bilal - Malta Surgunleri (The Malta Exiles). Istanbul, 1976.
- Album of the Grand National Assembly of Turkey, Vol. 1
- «ԱՆԱՎԱՐՏ ՆՅՈՒՐՆԲԵՐԳ». ԵՐԻՏԹՈՒՐՔԵՐԻ ԴԱՏԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ 90-ԱՄՅԱԿԻ ԱՌԹԻՎ։ [12]
Պատկերասրահ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
-
Մեհմեդ Թալեաթ փաշա -
Ջեմալ Ազմի -
Էնվեր փաշա -
Ջեմալ Ահմեդ -
Բեհաէդդին Շաքիր -
Ջեմալ Մերսինլի՝ քյուչյուք Ջեմալ -
![Թուրքական ռազմական տրիբունալի Tasvir-i Efkâr նիստը, ապրիլ 3, 1919թ.[47]։](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9d/Turkish_courts-martial_Courtroom.jpg/250px-Turkish_courts-martial_Courtroom.jpg)
Թուրքական ռազմական տրիբունալի Tasvir-i Efkâr նիստը, ապրիլ 3, 1919թ.[47]։ -
Թուրքիայի կառավարության 1915 թվականի ապրիլի 15-ի գաղտնի հրահանգը հայերի համատարած բռնագաղթի և ջարդերի մասին -
Թալեաթ փաշայի 16.09.1915 թվականի հեռագիրը -
1915 թվականին New York Times թերթում Հայոց ցեղասպանության հոդվածի գլխագիր -
Աքսորյալներ Էրզրումում -
Գլխատված հայերի գլուխներ -
Մայրը մահացած երեխայի դիակի մոտ -
Հայ զոհեր -
Նրանք փրկվել են -
850 Որբ հայ երեխաներ Իրաքում -
«Նեմեսիս» գործողություն. ցուցատախտակ ՀՀ Գիտությունների ակադեմիայի Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտում։
![Թուրքական ռազմական տրիբունալի Tasvir-i Efkâr նիստը, ապրիլ 3, 1919թ.[47]։](/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:Turkish_courts-martial_Courtroom.jpg)
![[10]](https://upload.wikimedia.org/wikipedia/tr/1/16/Hayri_Bey.jpg){kind=link}
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ Տե՛ս Ռաֆայել Սամվելի Թադևոսյան։ Հայոց Մեծ եղեռն. տասը հարց և ինը պատասխան։ Երևան, 2015։
- ↑ Մասնավորապես՝ Album of the Grand National Assembly of Turkey, Vol. 1
- ↑ Տես նաև՝ Հայկական սովետական հանրագիտարան, հատոր 7-րդ, էջ 423-431։
- ↑ Հայկական սովետական հանրագիտարան, հատոր 4-րդ, էջ 124։
- ↑ 5,00 5,01 5,02 5,03 5,04 5,05 5,06 5,07 5,08 5,09 5,10 5,11 5,12 5,13 5,14 5,15 5,16 5,17 5,18 5,19 5,20 5,21 5,22 5,23 5,24 5,25 5,26 5,27 5,28 5,29 5,30 Տես ՀՀ Գիտությունների ակադեմիայի Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտի պաշտոնական կայք։ [1]
- ↑ Այսինքն՝ երիտթուրքերի կամ ժոն-թուրքերի՝ Jön Türkler - Գնդապետ Մնացական Ռ. Խաչատրեան, ռազմական պատմաբան։
- ↑ Հայկական սովետական հանրագիտարան, հատոր 4-րդ, էջ 124։ «Թալեաթ փաշա» հոդված։ [2]
- ↑ Ռազմական հանցագործ։ - Գնդապետ Մնացական Ռ. Խաչատրեան, ռազմական պատմաբան։
- ↑ Հայասպանություն - Armenocide, Արմենոցիդ - Գնդապետ Մնացական Ռ. Խաչատրյան, ռազմական պատմաբան։
- ↑ Հայկական սովետական հանրագիտարան, հատոր 4-րդ, էջ 59։ «Էնվեր փաշա» հոդված։
- ↑ Լուսանկարի աղբյուրը՝ Underwood & Underwood, New York - Project Gutenberg eText 10338
- ↑ Հայկական սովետական հանրագիտարան, հատոր 9-րդ, էջ 484։ «Ջեմալ փաշա Ահմեդ» հոդված։ Հեղինակ՝ Ե․ ՍարգսյաԱ։
- ↑ Լուսանկարի աղբյուրը՝ http://www.ermenisoykirimi.net/mimbahattinsakir.gif Արխիվացված 2016-03-24 Wayback Machine [3] Արխիվացված 2016-03-24 Wayback Machine
- ↑ Լուսանկարի աղբյուրը՝ Image from Genocide Museum of Armenia
- ↑ «Հայկական հարց» հանրագիտարան, Երևան,1996թ.: էջ 351։ «Նազմը բեյ Սելանիկլի» հոդված։ Հեղինակ՝ Ռ. Սահակյան։ [4]
- ↑ Լուսանկարի աղբյուրը՝ Henry Morgenthau (senior): Ambassador Morgenthau's story. New York 1918. [5]
- ↑ Տես ՀՀ Գիտությունների ակադեմիայի Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտի պաշտոնական կայք։ «ԱՆԱՎԱՐՏ ՆՅՈՒՐՆԲԵՐԳ». ԵՐԻՏԹՈՒՐՔԵՐԻ ԴԱՏԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ 90-ԱՄՅԱԿԻ ԱՌԹԻՎ։ Տե՛ս ավելին՝ [6]
- ↑ Album of the Grand National Assembly of Turkey, Vol. 1, p. 247.
- ↑ Album of the Grand National Assembly of Turkey, Vol. 1, p. 97.
- ↑ Image by the Directorate General of Press and Information
- ↑ Image by the Directorate General of Press and Information(չաշխատող հղում)
- ↑ 22,0 22,1 Album of the Grand National Assembly of Turkey, Vol. 1, p. 91.
- ↑ Album of the Grand National Assembly of Turkey, Vol. 1, p. 21.
- ↑ http://www.geliboluyuanlamak.com/resimler/haberler/218.jpg
- ↑ {{Information |Description=(անգլերեն) |Source=Turkey's War Արխիվացված 2018-10-03 Wayback Machine |Author=Ottoman Army |Date=1918 |Permission=PD-Ottoma
- ↑ Album of the Grand National Assembly of Turkey, Vol. 1, p. 133.
- ↑ «Republic of Turkey -». Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ օգոստոսի 16-ին. Վերցված է 2017 թ․ մայիսի 20-ին.
- ↑ NA - Axis History
- ↑ Album of the Grand National Assembly of Turkey, Vol. 1, p. 36.
- ↑ NA - Axis History
- ↑ Tutuklanan komutanından ayrılmayıp gönüllü sürgüne gitmiştir.
- ↑ Album of the Grand National Assembly of Turkey, Vol. 1, p. 349.
- ↑ Album of the Grand National Assembly of Turkey, Vol. 1, p. 12.
- ↑ Album of the Grand National Assembly of Turkey, Vol. 1, p. 251.
- ↑ Album of the Grand National Assembly of Turkey, Vol. 1, p. 100.
- ↑ Album of the Grand National Assembly of Turkey, Vol. 1, p. 94.
- ↑ Album of the Grand National Assembly of Turkey, Vol. 1, p. 142.
- ↑ 38,0 38,1 Image from Genocide Museum, Yerevan, Armenia
- ↑ 39,0 39,1 Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտի պաշտոնական կայք
- ↑ Unknown photographer, official portrait - The Ministry of Interior Affaris of the Republic of Turkey.[7]
- ↑ Carl Pietzner - Sport & Salon, vol. 18, nr. 32 (7 Ağustos 1915), p. 9
- ↑ Album of the Grand National Assembly of Turkey, Vol. 1, p. 24.
- ↑ NA - Turkey in the First World War
- ↑ Türk Parlamento Tarihi Araştırma Grubu, Türk Parlamento Tarihi, Millî Mücadele ve T.B.M.B. I. Dönem 1919-1923 - III. Cilt: I. Dönem Milletvekillerin Özgeçmişleri, Türkiye Büyük Millet Meclisi Vakfı Yayınları, Ankara, 1995, ISBN 975-7291-06-4, pp. 472-474. (թուրքերեն)
- ↑ Լուսանկարի աղբյուրը՝ Brain News Service (publisher)
- ↑ 46,0 46,1 Հայկական Հարց Հանրագիտարան (Armenian Question Encyclopedia), Երևան, 1996։ «Սայիդ Հալիմ փաշա» հոդված։ Հեղինակ՝ Մուրադ Բոջոլյան։ [8]
- ↑ Աղբյուրը՝ Synopsis of ‘Judgment at Istanbul: The Armenian Genocide Trials’. The Armenian Weekly. January 4, 2012, in Books & Art. [9]
![[5]](https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/12/Djavid_Bey.png){kind=link}
![[7]](https://tr.wikipedia.org/wiki/Rahmi_Arslan?oldformat=true#/media/File:Rahmi_Arslan.jpg){kind=link}
Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Աղբյուրներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Կաղապար:Հայաստանի քեմալա-բոլշևիկյան բաժանում Կաղապար:Turkish War of Independence Կաղապար:Malta topics
Կատեգորիաներ:
- Հայոց ցեղասպանություն
- Առաջին համաշխարհային պատերազմ
- Պատերազմի հանցագործներ
- Ռազմական հանցագործություն
- Օսմանյան ռազմական դատարան
- Հանցագործություն մարդկության հանդեպ
- Առաջին համաշխարհային պատերազմի հետևանքներ
- Օսմանյան կայսրության բանակը Առաջին համաշխարհային պատերազմում
- Օսմանյան կայսրության գեներալները Առաջին համաշխարհային պատերազմում
- Իսլամը Մալթայում
- Մալթայի աքսորյալներ
- 1919 թվականը Մալթայում
- 1920 թվականը Մալթայում
- 1919 թվականը Օսմանյան կայսրությունում
- 1920 թվականը Օսմանյան կայսրությունում
- Թուրքիայի անկախության պատերազմ
- Քեմալական շարժում
- Միլլիական շարժում
- Հայաստանի ռուս-թուրքական բաժանում
- Հայաստանի քեմալա-բոլշևիկյան բաժանում
- Օսմանյան կայսրությունն Առաջին համաշխարհային պատերազմում