Բասմաչություն

Բասմաչների ռազմական պայքարը խորհրդային իշխանության դեմ։
Ռուսաստանի քաղաքացիական պատերազմ
Թուրքեստանի ճակատը (1922)
Թվական 1917-1926 Վայր Թուրքեստան, Պարսկաստան, Աֆղանստան Պատճառ Թուրքեստանի ինքնավարության ջախջախջախումը խորհրդային զորքերի կողմից Արդյունք Բասմաչության վերացում
Հակառակորդներ
ՌԽՖՍՀ (1918—1922): Բոլշևիկների կուսակցություն ԲԳԿՀ Թուրքեստանի Ինքնավար ԽՍՀ Բուխարայի ժողովրդական ԽՀ (1920—1924) Խորեզմի Ժողովրդական Խորհրդային Հանրապետություն (1920—1924) Կարմիր բասմաչներ (1920) Ֆերգանայի գյուղացիական բանակ (1920) Չինաստանի հանրապետություն Պարսկաստան (1928—1929) Աֆղանստանի թագավորություն	Բասմաչների շարժում Շուրա-ի-իսլամ Ուլե-մա Խիվինի խանություն (1918—1920) Ֆերգանայի գյուղացիական բանակ (1919—1920) Բուխարայի ամիրայություն (1920) Աֆղանստանի ամիրայություն
Հրամանատարներ
Միխայիլ Ֆրունզե Գրիգորի Սոկոլնիկով Վլադիմիր Լազարևիչ Վասիլի Շորին Ավգուստ Կորկ Սեմյոն Պուգաչով Միխայիլ Լևանդովսկի Կոնստանտին Ավկսենտևսկի Ֆայզուլլա Խոջաև Հակոբ Մելքումով Իսակբեկ Մոնուև Մուհամեդ Նադիր-շահ Ալեքսանդր Չերեպանով Վիտալի Պրիմակով	Էնվեր փաշա † Իբրահիմ-բեկ † Շեր Մուհամեդ-բեկ Ուտան-բեկ Ահմեդ-բեկ † Կոնստանտին Մոնստրով † Ալեքսանդր Մուխանով Սեյիդ-խան Ջունայիդ-խան Հաբիբուլլա բաչաի-ի սակաո †
Կողմերի ուժեր
120-160 հազար զինվոր	20-30 հազար մարդ
Ռազմական կորուստներ
1635 զինվոր	10-12 հազար մարդ

Բասմաչություն (ռուս.՝ Басмачество, թուրք. բասմակ` անակնկալ հարձակվել), ազգայնական զինված շարժում Միջին Ասիայում 1917-1926-ին՝ ուղղված Ռուսական կայսրության և խորհրդային ուժերի դեմ։

Բասմաչության գլխավոր գաղափարներն էին պանիսլամիզմը, պանթյուրքիզմը, ազգայնականությունը։ Անմիջական ղեկավարներն էին «Շուրա-ի-իսլամ», «Ուլե-մա», «Ալաշ» և այլ կազմակերպություններ, որոնք, 1917-ին ստեղծելով Կոկանդի ինքնավար կառավարությունը, կազմեցին բասմաչների գնդեր և ձեռնարկեցին զինված հարձակումներ խորհրդային ուժերի դեմ` նպատակ ունենալով Թուրքեստանն անջատել ՌԽՖՍՀ-ից։ Բասմաչությունը իր հզորության գագաթնակետին հասավ 1919 թվականի սեպտեմբեր-հոկտեմբերին, երբ Ֆերգանայի բասմաչների և կուլակների զինված ուժերը զավթեցին Օշը, Ջելալ-Աբադը, շրջափակեցին Անդիժանը և սկսեցին սպառնալ Ֆերգանային։ Թուրքեստանի ռազմաճակատի հրամանատար Միխայիլ Ֆրունզեի զորքերը 1920-ին պարտության մատնեցին բասմաչներին։ 1921-ի հոկտեմբերին Բուխարա ժամանեց Թուրքիայի նախկին ռազմական նախարար, ռազմական հանցագործ, 1915 թվականի Հայոց ցեղասպանության գլխավոր կազմակերպիչ Էնվեր փաշան, որին հաջողվեց միացյալ բանակի (մոտ 16 հազար մարդ) մեջ միավորել բասմաչների ցաքուցրիվ հրոսակախմբերը և 1922-ի գարնանը զավթել Բուխարայի Ժողովրդական Խորհրդային Հանրապետության տարածքների զգալի մասը։ Խորհրդային կառավարությունը և ՌԿ(բ)Կ Կենտկոմը վճռական միջոցներ ձեռնարկեցին Էնվեր փաշայի բասմաչների դեմ։ Կարմիր բանակի կանոնավոր զորամասերին մեծ օգնություն ցուցաբերեցին դեհկանների ինքնապաշտպանական, կամավոր միլիցիայի ջոկատները։ 1922-ի հունիս-հուլիսին Էնվերի բանակը պարտվեց, իսկ փաշան սպանվեց ընդհարումներից մեկի ժամանակ Հակոբ Մելքումովի հրամանատարության տակ գտնվող հեծելազորային բրիգադի կողմից օգոստոսին։

Գրականություն

• Ленин В. И., О Средней Азии и Казахстане, Ташкент, 1960;
• Иностранная военная интервенция и гражданская война в Средней Азии и Казахстане. Алма-Ата, 1963-1964;
• Мелькумов Я. А., Туркестанцы, М., 1960

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 2, էջ 304)։