Մասնակից:Անի83/Ավազարկղ7
Անգլերեն լեզվի պատմությունը
Անգլերենն արևմտագերմանական լեզու է, որը ծագել է անգլո-ֆրիզյան բարբառներից, որոնք բերվել են Բրիտանիա մ.թ.ա. 5-7-րդ դարերի կեսերին` անգլո-սաքսոնական ցեղերի կողմից: Անգլո-սաքսոնները բնակություն հաստատեցին Բրիտանիայի կղզիներում 5-րդ դարի կեսերին և գերիշխեցին Մեծ Բրիտանիայի հարավային մասում: Նրանց լեզուն, որն այժմ կոչվում է հին անգլերեն, ծագել է որպես անգլո-ֆրիզյան բարբառների մի խումբ, որոնցով խոսել են Անգլիայի, հարավային և արևելյան Շոտլանդիայի բնակիչները վաղ միջնադարում՝ դուրս մղելով կելտական լեզուները (հնարավոր է նաև բրիտանական լատիներենը), որոնք նախկինում գերիշխող էին: Հին անգլերենն արտացոլում էր Բրիտանիայի տարբեր մասերում հաստատված անգլո-սաքսոնական թագավորությունների ծագումը: Արևմտասաքսոնյան բարբառը, ի վերջո, գերիշխող է դառնում: Հին անգլերենի ձևավորման վրա նշանակալի ազդեցություն ունեցան հյուսիսգերմանական լեզուները, որոնցով խոսում էին սկանդինավյան վիկինգները, որոնք 8-9-րդ դարերի ընթացքում նվաճեցին և գաղութացրին Բրիտանիայի մասերը, ինչը հանգեցրեց շատ բառապաշարային փոխառությունների և քերականության պարզեցմանը:
1066 թվականին Նորմանական նվաճումից հետո՝ Հին անգլերենը որոշ ժամանակ փոխարինվեց անգլո-նորմաներեն լեզվով որպես վերնախավի լեզու: Սա համարվում էր Հին անգլերենի կամ անգլո-սաքսոնյան դարաշրջանի ավարտը, քանի որ այդ ժամանակահատվածում անգլիա-նորմանական լեզուները մեծապես ազդեցություն ունեցան անգլերենի վրա՝ ստեղծելով մի փուլ, որն այժմ կոչվում է միջին անգլերեն: Նվաճող նորմանները խոսում էին ռոմաներեն, որը կոչվում էր հին նորմաներեն, իսկ Բրիտանիայում վերածվեց անգլո-նորմաներենի: Նորմաներեն և ֆրանսերեն բազմաթիվ փախառություններ այս ժամանակահատվածում մուտք գործեցին բառապաշար, հատկապես եկեղեցական, դատական և կառավարման համակարգ:
Քանի որ նորմանները վիկինգների սերունդներից են, որոնք ներխուժել էին Ֆրանսիա, նորմանա-ֆրանսերենը մեծ ազդեցություն ունեցավ հին նորվեգերենից, և նորվեգերեն փոխառյալ շատ բառեր անգլերեն մտան անմիջապես ֆրանսերենից: Միջին անգլերենով խոսում էին 15-րդ դարի վերջին: Ուղղագրության համակարգը, որը ստեղծվել է միջին անգլերենի ժամանակաշրջանում, մեծ մասամբ կիրառվում է նաև այսօր:
Սակայն արտասանության հետագա փոփոխությունները, զուգակցվելով օտարերկրյա տարբեր ուղղագրությունների ընդունման հետ, ժամանակակից անգլերեն բառերի ուղղագրությունը խիստ անկանոն է թվում:
«Վաղ Ժամանակակից անգլերենը», որն օգտագործվել է Ուիլյամ Շեքսպիրի կողմից, թվագրվում է մոտ 1500 թվականով: Այն ներառում էր Վերածննդի դարաշրջանի բազմաթիվ փոխառություններ լատիներենից և հին հունարենից, ինչպես նաև եվրոպական այլ լեզուներից, ներառյալ ֆրանսերեն, գերմաներեն և հոլանդերեն:
Այս ժամանակահատվածում էական արտասանական փոփոխությունները ներառում էին շարունակվող ձայնավորի փոփոխությունը, որը ազդում էր շատ երկար ձայնավորների որակների վրա: Ժամանակակից անգլերենը, որը նման է այսօրվա խոսակցական անգլերենին, սկիզբ առավ արդեն 17-րդ դարի վերջին:
Անգլերենը բրիտանական գաղութարարների միջոցով արտահանվել է աշխարհի այլ մասեր, և այժմ գերիշխող լեզու է Մեծ Բրիտանիայում, Իռլանդիայում, ԱՄՆ-ում և Կանադայում, Ավստրալիայում, Նոր Զելանդիայում և շատ ավելի փոքր նախկին գաղութներում, ինչպես նաև լայնորեն խոսվում է Հնդկաստանում, Աֆրիկայում և այլուր: Մասնակիորեն Միացյալ Նահանգների ազդեցությամբ, անգլիացիներն աստիճանաբար ստանձնեցին համաշխարհային «լինգվա ֆրանկա» կարգավիճակը 20-րդ դարի երկրորդ կեսին: Եվրոպայում անգլերենը հիմնականում ստանձնեց ֆրանսերենի և (շատ ավելի վաղ) լատիներենի նախկին դերերը՝ որպես ընդհանուր լեզու, որն օգտագործվում էր բիզնես և դիվանագիտություն վարելու, գիտական և տեխնոլոգիական տեղեկատվություն փոխանակելու և այլ երկրների հետ հաղորդակցվելու համար: Անգլալեզու քրիստոնյա միսիոներների ջանքերի շնորհիվ անգլերենը երկրորդ լեզուն դարձավ շատ այլ խմբերի համար[1][2]:
Գլոբալ տարբերությունը անգլերենի տարբեր բարբառների և շեշտադրումների միջև այսօր էլ շարունակում է մնալ էական: Շոտլանդերենը, որը անգլերենի մի ձև է, ավանդաբար խոսվում է Շոտլանդիայի և Իռլանդիայի հյուսիսում, երբեմն քննարկվում է որպես առանձին լեզու:
Նախաանգլերեն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Անգլերենն իր արմատներն ունի հյուսիսային Եվրոպայի գերմանացի ժողովուրդների լեզուներում: Հռոմեական կայսրության օրոք, գերմանական բնակեցված տարածքների մեծ մասը (Գերմանիա) անկախ մնաց Հռոմից, չնայած որ հարավարևմտյան որոշ հատվածներ կայսրության կազմում էին: Որոշ գերմանացիներ ծառայում էին հռոմեական զորքերում, և մի շարք գերմանական ցեղախմբեր Բրիտանիայում, ինչպիսիք էին՝ թունգրերը, բատավները, մենապիները և ֆրիզները, ծառայում էին հռոմեական հրամանատարության ներքո: «Միգրացիոն շրջանի» ընթացքում ընդլայնվեցին գերմանական բնակավայրերը և իշխանությունը, որոնք ականատես եղան Արևմտյան Հռոմեական կայսրության անկմանը: Կղզու վրա հռոմեական իշխանությունների կործանումից հետո, 5-7-րդ դարերում, ստեղծվեցին Բրիտանիայի գերմանական բնակավայրերը:
Անգլո-սաքսոնական տարեգրությունը պատմում է, որ մոտավորապես 449 թվականին բրիտանացիների թագավոր Վորթիգերը կարողացավ հետ մղել ներխուժած պիկտիսներին: Դա հանգեցրեց գաղթականների ալիքների, որոնք, ի վերջո, հաստատեցին յոթ թագավորություն, որը հայտնի էր «հեպտարխիա» անունով (Տարեգրությունը ժամանակակից աշխատություն չէր, սակայն, և չի կարող համարվել այդպիսի վաղ իրադարձությունների ճշգրիտ գրառում)[3]: Բեդեն, որը գրել է Եկեղեցական պատմությունը մ.թ. 731-ին, գրում է անգլների, սաքսոնների և ջութերի ներխուժումների մասին: ներխուժման և բնակավայրի ճշգրտությունը, որոշակի խմբերի կողմից կատարված ներդրումները պատմաբանների միջև վեճերի առարկա են դարձել[4]: Այն լեզուները, որոնցով խոսում էին գերմանացի ժողովուրդները, որոնք սկզբում բնակություն հաստատեցին Բրիտանիայում, մաս էին կազմում գերմանական լեզվաընտանիքի արևմտյան գերմանական ճյուղի: Դրանք բաղկացած էին ինգվեոնյան խմբավորման բարբառներից, որոնք հիմնականում խոսվում էին Հյուսիսային ծովի ափի մոտ, մարզերում, որոնք գտնվում են ժամանակակից Դանիայի, հյուսիս-արևմտյան Գերմանիայի և Նիդերլանդների սահմաններում: Վաղ անգլերենի և հին ֆրիզերենի միջև առանձնահատկությունների պատճառով նույնացվում է նաև անգլո-ֆրիզերեն խմբավորումը:
Այս բարբառներն ունեին արևմտագերմանական բնորոշ առանձնահատկություններ, ներառյալ քերականական հակումի զգալի քանակը: Բառապաշարները հիմնականում գալիս էին գերմանական հիմնական ֆոնդից, չնայած գերմանացի ժողովուրդների հռոմեական աշխարհի հետ ունեցած լայն շփումների շնորհիվ, բնակիչների լեզուները արդեն պարունակում էին մի շարք փոխառյալ բառեր լատիներենից [5]: Օրինակ՝ Ժամանակակից անգլիական «wine»-ը նախկինում գերմանական լեզվով վերցված էր լատիներեն «vinum»-ից:
Հին անգլերեն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բրիտանական կղզիներում գերմանացի վերաբնակիչները սկզբում խոսում էին տարբեր բարբառներով, որոնք վերածվեցին մի լեզվի, որը կոչվում էր անգլո-սաքսոներեն կամ հին անգլերեն[6]: Այն փոխարինեց բնիկ բրիտանական կելտերենին և նախկին հռոմեական տիրակալների լատիներենին Բրիտանիայի տարածքների այն մասերում, որոնք հետագայում ձևավորեցին որպես Անգլիայի Թագավորություն, իսկ կելտական լեզուները մնացին Շոտլանդիայում, Ուելսում և Կոռնուոլում և շատ բարդ կելտա-գերմանական տեղանունները գոյատևում են՝ ակնարկելով վաղ լեզուների խառնուրդը[7]: Հին անգլերենը շարունակում էր ցուցադրել տեղային տատանումներ, որոնց մնացորդները շարունակում են գտնել ժամանակակից անգլերեն բարբառներում[6]: Չորս հիմնական բարբառները՝ մերսյանը, նորթումբրյանը, քենթիշը և արևմտասաքսոնականը: Հենց արևմտասաքսոներենի հիման վրա էր ձևավորվել հին անգլերեն գրական լեզուն, այն դեպքում, երբ միջին և ժամանակակից անգլերենները ձևավորվել են մերսյան բարբառի հիման վրա: Անգլիայի արևելյան և հյուսիսային հատվածները սկանդինավյան իշխանության հետևանքով մեծ ազդեցություն են կրել հին նորվեգերենից: Հին անգլերենով առաջին անգամ գրվել են ռունական ձեռագրերը, որոնք կոչվում են ֆաթորք, բայց դրանք 8-րդ դարում փոխարինվեցին իռլանդացի միսիոներների կողմից ներմուծված լատինական այբուբենի վարկածով: Հին անգլիական ժամանակաշրջանում գոյություն ունեցող ամենահայտնի գործը «Բեովուլֆ» էպիկական բանաստեղծությունն է, որը կազմվել է անհայտ բանաստեղծի կողմից:
Մոտ 600 թվականից քրիստոնեության մուտքը խրախուսեց ավելի քան 400 լատիներեն փոխառյալ բառերի ավելացմանը հին անգլերեն, ինչպիսիք են ժամանակակից priest (քահանա), paper (թուղթ), school (դպրոց)[8]: Անգլիայի արևելյան և հյուսիսային մասերի խոսքը ենթարկվել էր Նորվեգիայի ազդեցությանը` սկանդինավյան տիրապետության և 9-րդ դարում սկիզբ առած կարգավորման պատճառով: Անգլերենի բնիկ խոսողներից շատերը հին անգլերենն այսօր անհասկանալի են համարում, թեպետ ժամանակակից անգլերենի ամենատարածված բառերի մոտ կեսը ունեն հին անգլերենի արմատներ[9]:
Հին անգլերենի քերականությունը նման է ժամանակակից գերմաներենի քերականությանը՝ գոյականները, ածականները, դերանուններն ու բայերը ունեն շատ թեքումային վերջավորություններ և ձևեր, բառերի դասավորությունն ավելի շարժուն է:
Հին անգլերենն ուներ ցուցադրական դերանուններ, բայց չուներ «the» որոշյալ հոդը: 1066 թվականին նորմանդական նվաճումից հետո, հին անգլերենը որոշ ժամանակով փոխարինվում է անգլո-նորմաներենով, որը ֆրանսերենի ազգակից լեզու է, հին անգլերենը սկսում է ձևափոխվել «միջին անգլերենի»[10][11]:
Սկանդինավյան ազդեցություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
8-րդ դարի վերջից սկսած ժամանակակից Նորվեգիայի և Դանիայի վիկինգները սկսեցին գրոհել Բրիտանիայի որոշ մասեր: 865 թվականին սկսվեց խոշոր արշավանք: Այն գլխավորում էր մի բանակ, որը անգլո-սաքսոններն անվանեցին «Վարյագյան գունդ», որն ի վերջո գրավեց ու սկանդինավյան տիրապետության տակ բերեց հյուսիսային և արևելյան Անգլիայի մեծ մասը: Այս տարածքների մեծ մասն անգլիացիների կողմից վերագրավվեց Էդուարդ Ավագի օրոք դեռևս 10-րդ դարի սկզբին, չնայած որ Յորքն ու Հյուսիսային թաղամասերը չվերականգնվեցին մինչև Էիրիկ Արյունարբու Սեկիրաի մահը 954 թվականին: Սկանդինավյան արշավանքները վերսկսվեցին 10-րդ դարի վերջին Շտելեդ Անհայտի օրոք, և Սվեյն Ֆորկբարդին ի վերջո հաջողվեց 1013 թվականին կարճ ժամանակով իրեն հռչակվել Անգլիայի թագավոր, որին հաջորդեց 1016-1035 թվականներին նրա որդու՝ Կնուդ I Մեծի ավելի երկար իշխանությունը և Քնուտի որդիների՝ Հարոլդ Հարեֆութի և Հարթակնուտի իշխանությունը մինչև 1042 թվականը:
Սկանդինավները կամ նորսեմենները խոսում էին հյուսիսգերմանական բարբառներով, որոնք հայտնի են որպես հին նորվեգերեն: Անգլո-սաքսոնները և սկանդինավները այդպիսով խոսում էին գերմանական լեզվաընտանիքի տարբեր ճյուղերին առնչվող լեզուներով, որոնց բառային արմատներից շատերը նույնն էին կամ նման, չնայած նրանց քերականական համակարգերն ավելի տարբեր էին: Սկանդինավյան տիրապետության շրջանում Դանելավում բնակություն հաստատեցին մեծ թվով նորվեգերեն խոսողներ: Այդ վայրերում շատ տեղանուններ սկանդինավյան նախահայրերն են: Հին անգլերեն և հին նորվեգերեն խոսողների միջև առկա լայն շփումը, ներառյալ՝ 878 թվականին դանիացիների կողմից քրիստոնեության ընդունման հետևանքով փոխադարձ ամուսնությունները[12], նպաստեցին այդ լեզուների բազմազանությանը:
Որոշ գիտնականներ նույնիսկ հավատում են, որ հին անգլերենը և հին նորվեգերենը ենթարկվել են մի տեսակ խառնաշփոթի, և որի արդյունքում անգլերենըկարող է բնութագրվել որպես խառը լեզու կամ գիր: Երբ ավարտվեց դանիական իշխանությունը, նորվեգերենը նվազեց անգլերենի հետ համեմատ, և մնացած բանախոսները ձուլվեցին անգլերենին, որը նպաստեց լեզվի փոփոխության և լեզվական մահի: Համատարած երկլեզվով էին խոսում, որը նպաստեց նորվեգերենից անգլերենի փոխառությունների փոխարժեքին[13]:
Նորվեգերենից կային շատ փոխառություններ: Նորվեգերենի ազդեցությունն ուժեղացրեց բազմակողմանի բայական ձևի ընդունումը: Համարվում է նաև, որ խթանել և արագացրել է միջին անգլերենում հայտնաբերված մորֆոլոգիական պարզեցմանը, ինչպիսին է քերականական սեռի կորուստը[14]։ Դա, հավանաբար, հաստատվում է այն դիտարկումներով, որ հոլովի պարզեցումը տեղի է ունեցել ամենավաղը հյուսիսում, իսկ հետո հարավ-արևմուտքում: Անգլերենով դարձվածային բայերի տարածումը քերականական մեկ այլ զարգացում է, որին կարող է նպաստել նորվեգերենը[13]:
Միջին անգլերեն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Միջին անգլերենը անգլերենի այն ձևն է, որով խոսում էին Նորմանյան նվաճման ժամանակներից (մոտավորապես 1066 թվականից մինչև 15-րդ դարի վերջ):
ԱՆգլիան նվաճելուց հետո դարեր շարունակ նորմանյան թագավորները և բարձրաստիճան ազնվականները Անգլիայում և Բրիտանական կղզիների այլ երկրներում խոսում էին անգլո-նորմաներեն՝ հին նորմաներենից ծագած մի բարբառով: Առևտրականներն ու ցածր մակարդակի ազնվականները հաճախ խոսում էին երկլեզվով՝ անգլո-նորմաներեն և անգլերեն, մինչդեռ անգլերենը շարունակում էր մնալ հասարակ մարդկանց լեզու: Միջին անգլերենի վրա ազդեցություն են ունեցել ինչպես անգլո-նորմաներենը, այնպես էլ անգլո-ֆրանսերենը:
Մինչև 14-րդ դարը անգլո-նորմաներենը, ապա ֆրանսերենը համարվում էին դատարանների և կառավարության լեզուն: Նույնիսկ կարգավիճակի իջեցումից հետո ստանդարտ ֆրանսերենը պահպանեց պաշտոնական կամ հեղինակավոր լեզվի կարգավիճակը, և մոտ 10000 ֆրանսերեն (և նորմաներեն) փոխառյալ բառերը մտան միջին անգլերեն, մասնավորապես տերմիններ, որոնք կապված էին կառավարության, եկեղեցու, իրավունքի, ռազմական, նորաձևության և սննդի հետ[15]: Այս ժամանակահատվածում ակնհայտ է դառնում նաև հին նորվեգերենի, բրիտանական կելտական լեզուների ազդեցությունը[16][17]: Այս տեսությունները քննադատվել են մի շարք այլ լեզվաբանների կողմից: Որոշ գիտնականներ[18][19][20] նաև ենթադրում են, որ միջին անգլերենը մի տեսակ ստեղծագործող լեզու էր, որը պայմանավորված էր հին անգլերենի, հին նորվեգերենի կամ անգլո-նորմաներենի շփումից:
Անգլիական գրականությունը սկսեց վերստին հայտնվել 1200 թվականից հետո, երբ քաղաքական կլիմայի փոփոխությունը և կրճատումներն անգլո-նորմաներենում այն դարձրին ավելի պատկառելի: 1258 թվականին թողարկված «Օքսֆորդի դրույթները» Անգլիայի կառավարության առաջին փաստաթուղթն էր, որը նորմանյան նվաճումներից հետո տպագրվեց անգլերենով: 1362-ին Էդուարդ III-ը դարձավ առաջին թագավորը, որն անգլերենով դիմեց խորհրդարանին: 1362 թվականին անգլերենը դառնում է միակ լեզուն, որով կարող էին անցկացվել դատական գործընթացներ, թեև պաշտոնական գրառումները վարվում էին լատիներենով[21]: Դարի վերջին նույնիսկ թագավորական արքունիքը անցել էր անգլերենի: Անգլո-նորմաներենը նեղ շրջաններում փոքր-ինչ երկար օգտագործվեց, բայց այն դադարեց լինել կենդանի լեզու: 15-րդ դարում պաշտոնական փաստաթղթերը սկսեցին գրվել միայն անգլերենով: Ջեֆրի Չոսերը, որն ապրել է 14-րդ դարի վերջին, միջին անգլերենի ժամանակաշրջանի ամենահայտնի գրողն էր, իսկ «Քենթերբերյան պատմվածքները» («The Canterbury Tales»-ը)՝ նրա ամենահայտնի ստեղծագործությունը:
Վաղ ժամանակակից անգլերեն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
15-րդ դարի ընթացքում անգլերենը ենթարկվել է հնչյունաբանության մեծ փոփոխության, մինչդեռ նրա ուղղագրությունը հիմնականում մնաց անփոփոխ: Ժամանակակից անգլերենը «Ձայնավորների մեծ տեղաշարժի» արդյունք է, որը տեղի է ունեցել հիմնականում 15-րդ դարի ընթացքում: Լեզվի վրա հետագայում ազդեց կառավարման համակարգում և ստանդարտացված տպագիր արտադրանքում լոնդոնյան բարբառի տարածումը, ինչը նույնպես միտված էր կանոնակարգելու կապիտալիզացիան: Արդյունքում, լեզուն ձեռք բերեց ինքնագիտակցական տերմիններ, ինչպիսիք են «շեշտը» և «բարբառը»[22]:
Ուիլյամ Շեքսպիրի օրոք (16-րդ դար - 17-րդ դարի սկիզբ)[23] լեզուն հստակ ճանաչելի էր դարձել որպես վաղ ժամանակակից անգլերեն: 1604 թվականինին լույս տեսավ անգլերենի առաջին բառարանը՝ «Table Alphabeticall»-ը:
Բնակչության գրագիտության բարձրացումը, ճանապարհորդությունները նպաստեցին շատ օտար բառերի, մասնավորապես՝ Վերածննդի ժամանակշրջանից լատիներեն և հունարեն փոխառություններին: 17-րդ դարում լատիներեն բառերը հաճախ օգտագործվում էին իրենց սկզբնական արտասանությամբ, սակայն հետագայում համահարթվեցին: Այդ ժամանակաշրջանում անգլերենը բառեր էր փոխառել իտալերենից, գերմաներենից և իդիշից: Չնայած չընդունելու և դիմադրությանը, սկսվեց լեղվի ամերիկացումը[24]:
Ժամանակակից անգլերեն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Առաջին հեղինակավոր և լիարժեք անգլերեն բառարանը՝ «Անգլերենի բառարանը», 1755 թվականին հրատարակել է Սեմյուել Ջոնսոնը: Բառարանը ստանդարտացրեց ինչպես անգլերենի ուղղագրությունը, այնպես էլ բառերի օգտագործումը: Մինչդեռ Լոութի, Մյուրեյի, Քրիսթլիի և այլոց քերականական տեքստերը փորձեցին ավելի կանոնարկված օգտագործել:
Վաղ ժամանակակից անգլերենը և ուշ ժամանակակից անգլերենը, որոնք նաև կոչվում են ներկայիս անգլերեն, ըստ էության տարբերվում են բառապաշարով: Ուշ ժամանակակից անգլերենն ունի շատ բառեր, որոնք բխում են Արդյունաբերական հեղափոխությունից և տեխնոլոգիաներից, որոնք ստեղծում են նոր բառերի անհրաժեշտություն, ինչպես նաև լեզվի միջազգային զարգացումից: Բրիտանական կայսրությունը զարգացման բարձրակետին զբաղեցնում էր Երկրի ցամաքային մակերեսի մեկ քառորդ մասը, իսկ անգլերենը վերցնում էր օտար բառեր շատ երկրներից: 400 միլիոն մարդ խոսում են լեզվի երկու հիմնական տեսակներով՝ բրիտանական անգլերենով և հյուսիսամերիկյան անգլերենով:
Ամբողջ աշխարհում անգլախոսների ընդհանուր թիվը կարող է գերազանցել մեկ միլիարդը[25]: Անգլերենը շարունակում է զարգանալ ժամանակի ընթացքում: Համակարգչային և առցանց միջավայրերի (ինչպիսիք են զրուցարանները, սոցիալական կայքերը, լրատվամիջոցները, ծրագրերը) զարգացման, ինչպես նաև անգլերենի՝ որպես համաշխարհային լեզվի, մշակույթների, սովորույթների և ավանդույթների ընդունման պատճառով առաջանում են կրճատվող բառեր, արտահայտություններ և նախադասություններ:
Հնչյունաբանական փոփոխություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Վերջին 1200 տարվա ընթացքում անգլերենը կրել է ձայնավորների համակարգի մեծ փոփոխություններ, իսկ բաղաձայնները շատ ավելի քիչ են փովել:
Հին անգլերենի ժամանակաշրջանում մի շարք գործընթացներ ազդեցին ձայնավորների վրա, և անշեշտ ձայնավորներն աստիճանաբար վերացան՝ ի վերջո հանգեցնելով քերականական հոլովների և քերականական սեռերի կորստին միջին անգլերենի շրջանում։ Փոփոխություններից ամենակարևոր գործընթացը i-ի մուտացիան էր (մ.թ. 500 թվական), ինչը հանգեցրեց համատարած փոփոխությունների, որոնցից շատերը գոյատևեցին մինչև այժմ, օրինակ. գոյականներ՝ foot-feet (ոտք-ոտքեր), mouse-mice (մուկ-մկներ), բայեր՝ sold-sell (վաճառված-վաճառել), ածականներից պայմանական ածանցյալներ՝ strong-strength (ուժեղ-ուժ), broad-breadth (լայն-լայնություն) և այլ գոյականներից fox-vixen (աղվես-էգ աղվես), բայական ածանցյալներ՝ food-to feed (սնունդ-կերակրելու), համեմատական ածականներ՝ old-elder (հին-ավագ): Բաղաձայններն ավելի կայուն էին, թեպետ հետնալեզվային բաղաձայնները զգալիորեն փոփոխվեցին փափկացման (քմայնացման) միջոցով, ինչը բերեց այլընտրանքի՝ speak-speech (խոսել-խոսք), drink-drench (խմել-թրջել), wake-watch (արթնացնել-ժամացույց), bake-batch (թխել-մի փուռ հաց):
Միջին անգլերենի ժամանակաշրջանն ունեցավ հետագա փոփոխություններ: Առավել նշանակալից էր «Ձայնավորների մեծ տեղաշարժը» (մ.թ. 1500 թվական), որը ձևափոխեց բոլոր երկար ձայնավորների արտասանությունը: Դա տեղի ունեցավ ուղղագրական համակարգի ամրագրումից հետո:
Այլ փոփոխությունները, որոնք արձագանք թողեցին ժամանակակից լեզվոի մեջ, համասեռ երկարացումն էր հետևյալ տառակապակցություններից առաջ՝ ld, mb, nd, օրինակ՝ child, mind, climb, նախակլաստերի կրճատումը, որն արդյունք է ձայնավորի այլընտրանքի, օրինակ՝ child-children, keep-kept, meet-met, և եռավանկ կրճատումը, որի պատճառով փոփոխվել են հետևյալ բառերը՝ grateful-gratitude, divine-divinity, sole-solitary:
Լեզվի վերջին նշանակալից փոփոխությունների թվում եղել է ռոյական և ոչ ռոյական շեշտադրումների զարգացումը (այսինքն ՝ «r-գցում»); trap-bath (թակարդ-բաղնիք) բրիտանական շատ բարբառներում և «t» և «d» տատանումը ձայնավորների միջև՝ ամերիկյան անգլերենում և ավստրալական անգլերենում:
Ձայնավորի փոփոխությունները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հետևյալ աղյուսակը ցույց է տալիս շեշտադրված ձայնավորների հիմնական զարգացումները՝ հին անգլերենից մինչև ժամանակակից անգլերեն (C-ն ցույց է տալիս ցանկացած բաղաձայն).
Հին անգլերեն (900 թթ.) |
Միջին անգլերեն (1400 թթ.) |
Վաղ ժամանակակից անգլերեն (1600 թթ.) |
Ժամանակակից անգլերեն | Ժամանակակից արտասանություն | օրինակներ |
---|---|---|---|---|---|
ɑː | ɔː | oː | oʊ əʊ (UK) |
oa, oCe | oak, boat, whole, stone |
æː, æːɑ | ɛː | eː | iː | ea | heal, beat, cheap |
eː, eːo | eː | iː | ee, -e | feed, deep, me, be | |
iː, yː | iː | əi or ɛi | aɪ | iCe | ride, time, mice |
oː | oː | uː | uː | oo, -o | moon, food, do |
uː | uː | əu or ɔu | aʊ | ou | mouse, out, loud |
ɑ, æ, æɑ | a | æ | æ | a | man, sat, wax |
aː | ɛː | eɪ | aCe | name, bake, raven | |
e, eo | e | ɛ | ɛ | e | help, tell, seven |
ɛː | eː | iː | ea, eCe | speak, meat, mete | |
i, y | ɪ | ɪ | ɪ | i | written, sit, kiss |
o | o | ɔ | ɒ ɑ (US) |
o | god, top, beyond |
ɔː | oː | oʊ əʊ (UK) |
oa, oCe | foal, nose, over | |
u | ʊ | ɤ | ʌ | u, o | buck, up, love, wonder |
ʊ | ʊ | full, bull |
Հետևյալ գծապատկերում ներկայացված են վերջին 600 տարվա ընթացքում անգլերենի ձայնավորների առաջնային զարգացումները, ավելի մանրամասն՝ ուշ միջին անգլերենից մինչև Չոսերի ժամանակներ: «Ձայնավորների մեծ տեղաշարժը» կարելի է տեսնել 1400-1600 թվականներին:
Աղյուսակներից ոչ մեկը չի ընդգրկում միջին անգլերենի դիֆթոնգների պատմությունը, /r/-ի փոփոխությունները, կամ հատուկ դեպքերն ու բացառությունները:
Քերականական փոփոխություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ժամանակին անգլերենն ուներ ընդարձակ խոնարհման համակարգ, որը նման էր լատիներենին, ժամանակակից գերմաներենին և իսլանդերենին: Հին անգլերենն ուներ ուղղական (nominative), հայցական (accusative), տրական (dative) և սեռական (genitive) հոլովներ, իսկ թեքումային ածականների և որոշ դերանունների համար նաև առանձին գործիական հոլով: Բացի այդ, երկակի թիվը բաժանվում էր եզակիի և հոգնակիի[26]: Հոլովումները մեծապես պարզեցվեցին միջին անգլերենի ժամանակաշրջանում, երբ դերանունների հայցական և տրական հոլովները միավորվեցին անուղղակի հոլովում, որը նույնպես փոխարինեց սեռական հոլովին նախադիրներից հետո: Ժամանակակից անգլերենի գոյականները չեն հոլովվում, բացառությամբ սեռական հոլովի:
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ Snow, Donald (27 April 2001). English Teaching as Christian Mision: An Applied Theology. Herald Press. ISBN 9780836191585.
- ↑ Burke, Susan E (1998). ESL: Creating a quality English as a second language program: A guide for churches. Grand Rapids, Michigan: CRC Publications. ISBN 9781562123437.
- ↑ Dark, Ken, 2000. Britain and the End of the Roman Empire. Brimscombe, Gloucestershire, Tempus, pp. 43-47.
- ↑ Oppenheimer, Stephen, 2006. The Origins of the British London, Robinson, pp. 364-374.
- ↑ Baugh, Albert and Cable, Thomas. 2002. The History of the English Language. Upper Saddle River, New Jersey: Prentice Hall. pp. 79-81.
- ↑ 6,0 6,1 Shore, Thomas William (1906), Origin of the Anglo-Saxon Race - A Study of the Settlement of England and the Tribal Origin of the Old English People (1st ed.), London, էջեր 3, 393
{{citation}}
: CS1 սպաս․ location missing publisher (link) - ↑ Crystal, David. 2004. The Stories of English. London: Penguin. pp. 24-26.
- ↑ Baugh, Albert and Cable, Thomas. 2002. Անգլերեն լեզվի պատմություն. Upper Saddle River, New Jersey: Prentice Hall. pp. 91-92.
- ↑ «Geordie dialect». Bl.uk. 2007-03-12. Վերցված է 2010-06-19-ին.
- ↑ «4.1 Փոփոխություններ հին անգլերենից՝ միջին անգլերեն». Uni-kassel.de. Վերցված է 2010-06-19-ին.
- ↑ Անգլիայի բառագիտության Օքսֆորդի պատմություն, հատոր 1 By Anthony Paul Cowie
- ↑ Fennell, B (2001). A History of English: A Sociolinguistic Approach. Oxford: Blackwell Publishing.
- ↑ 13,0 13,1 Hogg, Richard M. (ed.). (1992). The Cambridge History of the English Language (Vol. 1): the Beginnings to 1066. Cambridge: Cambridge University Press, pp. 320ff.
- ↑ Baugh, Albert and Cable, Thomas. 2002. The History of the English Language. Upper Saddle River, New Jersey: Prentice Hall. pp. 92-105.
- ↑ Baugh, Albert and Cable, Thomas. 2002. Անգլերեն լեզվի պատմությունը. Upper Saddle River, New Jersey: Prentice Hall. pp. 158-178.
- ↑ Filppula, Markku, Juhani Klemola and Heli Pitkänen (eds.). 2002. Անգլերեն լեզվի կելտական արմատները. Joensuu: University of Joensuu, Faculty of Humanities.
- ↑ David L. White On the Areal Pattern of ‘Brittonicity’ in English and Its Implications in Hildegard L. C. Tristram (ed.). 2006. The Celtic Englishes IV – The Interface Between English and the Celtic Languages. Potsdam: University of Potsdam
- ↑ Coates, Richard (2010), Reviewed Work: Անգլերենի և կելտիկի կապը
- ↑ Robert McColl Millar, "English in the 'transition period': the sources of contact-induced change," in Contact: The Interaction of Closely-Related Linguistic Varieties and the History of English, Edinburgh University Press (2016)
- ↑ John Insley, "Britons and Anglo-Saxons," in Kulturelle Integration und Personnenamen in Mittelalter, De Gruyter (2018)
- ↑ 'La langue française et la mondialisation, Yves Montenay, Les Belles lettres, Paris, 2005
- ↑ Crystal, David. 2004. The Stories of English. London: Penguin. pp. 341-343.
- ↑ See Fausto Cercignani, Shakespeare's Works and Elizabethan Pronunciation, Oxford, Clarendon Press, 1981.
- ↑ Algeo, John. 2010. Անգլերեն լեվի ծագումն ու զարգացումը. Boston, MA: Wadsworth. pp. 140-141.
- ↑ Algeo, John. 2010. Անգլերեն լեզվի ծագումն ու զարգացումը. Boston, MA: Wadsworth. pp. 182-187.
- ↑ Peter S. Baker (2003). «Pronouns». The Electronic Introduction to Old English. Oxford: Blackwell. Արխիվացված է օրիգինալից September 11, 2015-ին.