Գյոյգյոլի շրջան
 Göygöl rayonu | |
|---|---|
 | |
| Երկիր |  Ադրբեջան |
| Կարգավիճակ | Ադրբեջանի շրջան |
| Մտնում է | Գանձակ-Ղազախի տնտեսական շրջան |
| Ներառում է | 30 համայնք |
| Վարչկենտրոն | Գյոյգյոլ |
| Խոշորագույն քաղաք | Գյոյգյոլ |
| Ամենաբարձր կետ | 3724 |
| ԲԾՄ | 1358 մետր |
| Ղեկավար | Էլվին Փաշաև |
| Հիմնական լեզու | ադրբեջաներեն |
| Բնակչություն (2021) | 64 965 |
| Խտություն | 70 |
| Ազգային կազմ | ադրբեջանցիներ |
| Կրոնական կազմ | շիա իսլամ |
| Տարածք | 920 |
 | |
| Հիմնադրված է | 1930 թ. |
| Պատմական շրջան(ներ) | Հյուսիսային Արցախ |
| Սահմանակցում է | Սամուխ, Գորանբոյ, Քելբաջար, Դաշքեսան, Շամքոր |
| ISO 3166-2 կոդ | AZ-GYG |
| Հեռախոսային կոդ | 230 |
| Փոստային ինդեքսներ | AZ2500 |
| Ավտոմոբիլային կոդ | 25 |
| goygol-ih.gov.az | |
Գյոյգյոլի շրջան (ադրբ.՝ Göygöl rayonu), երրորդ աստիճանի վարչատարածքային միավոր Ադրբեջանի արևմուտքում։ Կենտրոնը Գյոյգյոլ (նախկին Խանլար, Հելենենդորֆ) քաղաքն է։
Աշխարհագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Գյոյգյոլի շրջանը գտնվում է Ադրբեջանի արևմուտքում՝ լեռնային և նախալեռնային գոտում, մայրաքաղաք Բաքվից քաղաքից 364 կմ հեռավորության վրա։ Ամենաբարձր կետը գտնվում է ծովի մակարդակից 3724 մետր բարձրության վրա։ Գյոյգյոլի շրջանը հյուսիսից սահմանակից է Սամուխի, արևելքում՝ Գորանբոյի, հարավում՝ Քելբաջարի, արևմուտքում՝ Դաշքեսանի, հյուսիս-արևմուտքում՝ Շամքորի և հյուսիսում՝ Գանձակ քաղաքին։ Տարածքը 920 կմ² է[1]։
Շրջանը գրեթե ամբողջությամբ լեռնային է. Փոքր Կովկաս լեռնային համակարգի հողմահայաց ճյուղերը դեպի արևելք իջնում են Կուր-Արաքսյան դաշտավայր։ Կասպից ծովից եկող տեղումնառատ ամպերի և հողի որակի՝ ծալքաբեկորավոր լեռնային ապարի շնորհիվ տարածքն ամբողջությամբ անտառապատ է։
Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Շրջանը կազմավորվել է 1930 թվականի օգոստոսի 8-ին և սկզբում կոչվել է Նարիմանովի անվան, որի կենտրոնը հիմնականում գերմանաբնակ Հելենենդորֆ գյուղն էր։ 1938 թվականին Նարիմանովի շրջանը վերանվանվել է Խանլարի, իսկ շրջանի կենտրոնը՝ Հելենենդորֆը, վերանվանվել է Խանլար քաղաք[2]։ 2008 թվականի ապրիլի 25-ին Խանլար քաղաքը վերանվանվել է Գյոյգյոլ[3], իսկ շրջանը՝ Գյոյգոլի[4]։
Ռուս-պարսկական պատերազմի արդյունքում ներկայիս Ադրբեջանի տարածքը, այդ թվում՝ պարսկահպատակ Գանձակի խանությունը, անցել էր Ռուսական կայսրությանը, ձևավորվել էր Ելիզավետպոլի գավառը։ Շրջանի վարչական կենտրոնը՝ Գյոյգյոլ քաղաքը, հիմնադրվել է 1819 թվականին Վյուրտեմբերգի թագավորության գերմանացի վերաբնակիչների կողմից և ստացել է Հելենենդորֆ անունը։ Տները կառուցվել են գերմանական ոճով, կառուցվել են փողոցներ, դպրոց, մանկապարտեզ, երաժշտական դպրոց։ Գյուղատնտեսական արդյունաբերության ներկայիս գործարանի գլխավոր շենքը որպես գինու գործարան կառուցել են Ֆոհրեր եղբայրները, որոնք զբաղվում էին գինու և կոնյակի արտադրությամբ։
Բնակչություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Համաձայն 1939 և 1959 թվականների խորհրդային մարդահամարների՝ հայերը կազմում էին տարածքի բնակչության մեծամասնությունը, քանի որ տարածքը պատմականորեն, Դաշքեսանի և Շահումյանի հետ միասին, կազմում էր Հյուսիսային Արցախի մասը, մինչդեռ դուրս էր մնացել Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար մարզի սահմաններից[5]։ Խորհրդային տարիներին այդ տարածքի հայ բնակչությունը նվազել է[6]։ 1959 թվականին Խանլարի շրջանին հիմնականում ադրբեջանցիներով բնակեցված հարթավայրային շրջանի միացումից հետո ադրբեջանցիները կազմում էին միավորված շրջանի բնակչության մեծամասնությունը։
Արցախյան հակամարտության արդյունքում՝ սկսած արցախյան շարժումից և հատկապես «Օղակ» գործողության հետևանքով, շրջանում մնացած հայերը ստիպված եղան լքել տարածաշրջանը։ Ներկայումս շրջանի բնակչությունը գրեթե ամբողջությամբ ադրբեջանցիներ են։ 2021 թվականի սկզբի դրությամբ շրջանի բնակչությունը կազմում էր 64965 մարդ[7]։
| Տարի | Ադրբեջան- ցիներ |
% | Հայեր | % | Ռուսներ | % | Գերմանա- ցիներ |
% | Ընդամենը |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1939[8] | 9191 | 21,4 | 27 316 | 63,5 | 2212 | 5,1 | 2706 | 6,3 | 43 046 |
| 1959[9] | 13 063 | 40,1 | 16 845 | 51,7 | 1348 | 4,1 | 32 592 | ||
| 1970[10] | 52 499 | 72,9 | 16 247 | 22,6 | 1707 | 2,4 | 71 991 | ||
| 1979[11] | 60 158 | 78,5 | 13 975 | 18,2 | 1208 | 1,6 | 76 628 |
Գյոյգյոլի շրջանում կա 27 բնակավայրեր՝ Գյոյգյոլ քաղաքը, 5 ավան՝ Խանլար, Ղըզըլղայա, Հաջիմելիք, Աշաղի Զուռնաբադ (Ոսկանապատ) և Ֆիրուզաբադ, 39 գյուղ։
Նախկին հայկական բնակավայրերից էին Այգեստան (Աբլահ), Ազատ, Բրաջուր, Գետաշեն, Կամո (Հաջիշեն), Մարտունաշեն (Ղարաբուլաղ), Արմավիր (Ղուշչի), Վարդաշեն (Միրզիկ), Մուռուտ (Ուչբուլաղ) և Ոսկանապատ գյուղերը։
Կլիմա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Գյոյգյոլի շրջանի կլիման տատանվում է՝ կախված բարձրությունից։ Ջերմաստիճանը ձմռանը փոխվում է -5 C-ից մինչև -20 C, իսկ ամռանը՝ +20 C-ից մինչև +35 C: Հունվարի միջին ամսական ջերմաստիճանը -2 - -14 է, հուլիսինը՝ +5– +20։ Օդի միջին տարեկան հարաբերական խոնավությունը 75% է և փոփոխվում է տարեկան 67-82%։ Տարեկան տեղումները տարածքում 600–900 մմ են։ Անձրևների մեծ մասը լինում է գարնանը։ Հնարավոր գոլորշիացումը հողի մակերեսից 300–800 մմ է մեկ տարվա ընթացքում։
Խոնավ մերձարևադարձային կլիման գերակշռում է և ուղեկցվում է ցուրտ կիսաչորային, տաք խոնավ մայրցամաքային և տաք խոնավ մայրցամաքային եղանակներով։ Գյոյգյոլում տարեկան միջին ջերմաստիճանը 12-14 °C է, տարեկան տեղումները՝ 500-900 մմ[12]։
Բնություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Շրջանում կան Գյոյգյոլ, Մարալգոլ, Զալիգոլ, Աղգոլ, Շամլիգոլ, Օրդեկգոլ, Ջայրանգոլ և Գարագոլ լճերը։ Գյոյգյոլ լիճը գտնվում է Ալհարակ (Քափազ/Քյափազ) լեռան մոտ՝ 1556 մետր բարձրության վրա։ Լճի երկարությունը 2450 մետր է, լայնությունը՝ 595 մետր, ամենախոր կետը՝ 95 մետր[12]։ Մարալգոլը գտնվում է ծովի մակարդակից 1902 մետր բարձրության վրա։ Ունի 23 հա տարածք, ամենախոր կետը՝ 60 մետր։ Լիճը շրջապատված է ենթալպյան մարգագետիններով։
Տարածաշրջանով հոսող հիմնական գետերն են Քյուրեքչայը, Գյանջաչայը և Գոշգարչայը։ Ամենաերկարը Քյուրեքչայ գետն է՝ 108 կմ։ Երկրորդ ամենաերկար գետը Գյանջաչայն է՝ 98 կիլոմետր երկարությամբ։ Գետերը հիմնականում օգտագործվում են ոռոգման նպատակով։ Դրանցում ջրի մակարդակը գարնանը բարձրանում է[12]։
Շրջանի տարածքում է գտնվում նեոլիթյան դարաշրջանի հնավայր Գիլլիկդաղը, որը ժամանակին եղել է նախնադարյան մարդկանց բնակավայր[13]։
Գյոյգյոլ ազգային պարկը հիմնադրվել է 2008 թվականի ապրիլին Գյոյգյոլ պետական արգելոցի հիման վրա, որը ստեղծվել էր 1925 թվականին Խանլարի, Գորանբոյի և Դաշքեսանի շրջաններում։
Գտնվում է 1100-3065 մետր բարձրության վրա։ Այն ունի ընդհանուր առմամբ 12755 հա տարածք, այդ թվում՝ 6739 հեկտար Գյոյգյոլի պետական արգելոց, 1577 հա անտառ՝ 3909 հեկտար Գյոյգյոլի շրջանից, 300 հա Դաշքեսանի շրջանից և 230 հեկտար Գորանբոյի շրջանից։
Գյոյգյոլ ազգային պարկի անտառում կան 76 տեսակի ծառեր և թփեր, այդ թվում՝ արևելյան հաճարենին, արևելյան կաղնին, կովկասյան բոխին, կեռասենին, կեչին, թխկին, ինչպես նաև մոշենին, սովորական տխլենին և զկեռենին։ Ազգային պարկի կենդանական աշխարհն առանձնանում է կովկասյան եղջերուների, եղնիկների, սամույրների, անտառային կատուների, գորշուկների, լուսանների, նապաստակների, սկյուռերի, աղվեսների, ոզնիների, մոխրագույն կաքավի տարատեսակները[12]։
Մշակույթ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Տարածքում կա 15 մշակութային օջախ, 41 գրադարան, 2 երաժշտական դպրոց, 2 թանգարան՝ Հեյդար Ալիևի անվան թանգարանային կենտրոնը և ատմության և ազգագրության թանգարանը, ինչպես նաև 3 այգի[14]։
Տարածքում կան մի շարք պատմական շինություններ, ինչպիսիք են Զուռնաբադ գյուղից հարավ գտնվող ամրոցը (12-րդ դար), Գուշգարա գյուղում 16-րդ դարի դամբարան, Անահիտի տաճարը (XVI դ.), Չայքենդ (Գետաշեն) գյուղի Ավագ սուրբ Նշան, սուրբ Աստվածածին եկեղեցիները, Եղնասարի վանքը և Կուսանաց անապատը, Գյոյգյոլում գտնվող գերմանական լյութերական եկեղեցին (1854-1857), Գաբրիել եկեղեցին (1674) և այլն[2]։
Տարածքում կա 5 կամուրջ՝ Աղի կամուրջը, որը թվագրվում է 12-րդ դարով Գյանջաչայի Թոփալհասանլի գյուղում, Բիրգոզլու և Իկիգոզլու կամուրջները (16-րդ դար) Դոզուլար գյուղում և, համապատասխանաբար, Գյոյգյոլ քաղաքում, Քյուրեքչայ և Գյանջաչայ գետի վրա, Ուչգոզլու կամուրջ (1896) Գյանջաճայի Ուչթեփե գյուղում և Քարե կամուրջը երկու կամարներով[15]։
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ «Административно-территориальное деление» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2012 թ․ մարտի 22-ին. Վերցված է 2020 թ․ նոյեմբերի 22-ին.
- ↑ 2,0 2,1 «Göygöl Rayonu – Tarixi». Göygöl Rayon İcra Hakimiyyəti (ադրբեջաներեն). Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ հունվարի 23-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունվարի 10-ին.
- ↑ «Изменились названия двух городов Азербайджана». 1NEWS.az. 2008 թ․ ապրիլի 25. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 11-ին.
- ↑ «Переименован Ханларский район Азербайджана». AZE.az. 2008 թ․ ապրիլի 15.
- ↑ Старовойтова Г. В. Национальное самоопределение: подходы и изучение случаев
- ↑ С. В. Востриков // Карабахский кризис и политика России на Кавказе [1] // Общественные науки и современность 1999 • № 3
- ↑ «Göygöl Rayonu – Əhalisi». Göygöl Rayon İcra Hakimiyyəti (ադրբեջաներեն). Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ նոյեմբերի 14-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունվարի 10-ին.
- ↑ «Ханларский район (1939)». Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ դեկտեմբերի 5-ին. Վերցված է 2013 թ․ դեկտեմբերի 7-ին.
- ↑ «Ханларский район (1959)». Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ դեկտեմբերի 5-ին. Վերցված է 2013 թ․ դեկտեմբերի 7-ին.
- ↑ «Ханларский район (1970)». Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ դեկտեմբերի 5-ին. Վերցված է 2013 թ․ դեկտեմբերի 7-ին.
- ↑ «Ханларский район (1979)». Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ դեկտեմբերի 5-ին. Վերցված է 2013 թ․ դեկտեմբերի 7-ին.
- ↑ 12,0 12,1 12,2 12,3 «Göygöl Rayonu – Coğrafi mövqeyi». Göygöl Rayon İcra Hakimiyyəti (ադրբեջաներեն). Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ հունվարի 20-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունվարի 10-ին.
- ↑ Фариз С. Халил Азербайджан – страна, связывающая восток и запад. Обмен знаниями и технологиями в период «первой глобализации» VII-IV тыс. до н. э.(ռուս.) // Azerbaijan National Academy of Sciences, Institute of Archaeology and Ethnography. —Баку, 2009. — С. 98—99.
- ↑ «Mədəniyyət - GÖYGÖL RAYON Icra Hakimiyyəti». Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ հոկտեմբերի 2-ին. Վերցված է 2018 թ․ հոկտեմբերի 2-ին.
- ↑ «İnfrastruktur - GÖYGÖL RAYON Icra Hakimiyyəti». Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ սեպտեմբերի 27-ին. Վերցված է 2018 թ․ հոկտեմբերի 2-ին.
Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Գյոյգյոլի շրջան» հոդվածին։ |
| ||||||
| ||||||||||||||||||