Jump to content

Հենտինգտոնի հիվանդություն

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Հենտինգտոնի հիվանդություն
Նեյրոնների պատկեր (դեղին)։ Երևում են կորիզային ներառուկները (նարնջագույն), ինչը բնորոշ է այս հիվանդությանը։
Տեսականբուժելի/հազվագյուտ հիվանդություն, հազվագյուտ հիվանդություն, հիվանդության կարգ և ախտանիշ կամ նշան
Պատճառեռանուկլեոտիդների կրկնության շատացում
Հիվանդության ախտանշաններանձի փոփոխություններ, Խորեա, մարմնի քաշի կորուստ և դեմենցիա
Բուժաքննությունգենետիկ թեստ
Բժշկական մասնագիտություննյարդաբանություն
ՀայտնաբերողՋորջ Հենտինգտոն[1]
ՀՄԴ-9333.4333.4,294.1294.1
ՀՄԴ-10G10 և F02.2
Անվանվել էՋորջ Հենտինգտոն
ՀոմանիշներՀենտինգտոնի խորեա
Տարբերակիչ ախտորոշումՍիդենհամի խորեա, գայլախտ, պարանեոպլաստիկ համախտանիշ, Վիլսոնի հիվանդություն[2]
ԲուժումՏետրաբենազին[3]
ԲարդություններԹոքաբորբ, Սրտային հիվանդություն, վնասվածքներ վայր ընկնելուց, ինքնասպանություն[3]
Հաճախություն4-15 դեպք 100,000 մարդու հաշվարկով[4]
Սկիզբը30-50 տարեկանում[5]
 Huntington's disease Վիքիպահեստում

Հենտինգտոնի հիվանդություն,հայտնի նաև որպես Հենտինգտոնի խորեա, ժառանգական նեյրոդեգեներատիվ հիվանդություն, որի արդյունքում ուղեղի բջիջները մահանում են[5]։ Ամենավաղ ախտանիշներից են տրամադրության, մտավոր կարողությունների հետ կապված խնդիրները[4]։ Հաճախ նաև առկա է լինում կողմնորոշման բացակայություն և անկայուն քայլվածք[6]։ Հիվանդության զարգացման հետ մեկտեղ ավելի ակնհայտ են դառնում ապակողմնորոշված և ցնցումային շարժումները[4]։ Ֆիզիկական կարողությունները շարունակաբար թուլանում են, ինչի արդյունքում հիվանդի շարժումները դառնում են անկառավարելի և կորցնում են անգամ խոսելու կարողությունը[6][4]։ Մտավոր ունակությունների թուլացման արդյունքում զարգանում է թուլամտություն[3]։ Տարբեր մարդկանց մոտ կարող են դիտվել սպեցիֆիկ ախտանիշներ[4]։ Սովորաբար հիվանդությունը ի հայտ է գալիս 30-50 տարեկանում, բայց կարող է սկսվել ցանկացած տարիքում[3][5]։ Մոտավորապես 8 % դեպքերում հիվանդությունը սկսվում է 20 տարեկանում և ախտանիշներն ավելի նման են լինում Պարկինսոնի հիվանդությանը[3]։ Այս հիվանդությունով տառապող մարդիկ հաճախ թերագնահատում են իրենց խնդիրները[4]։

Հենտինգտոնի հիվանդությունը ժառանգական հիվանդություն է, որը հիմնականում ժառանգվում է ծնողներից, բայց 10 % դեպքերում առաջանում է նոր մուտացիայի արդյունքում[4]։ Հիվանդությունն առաջանում է Հենտինգտին գենի երկու օրինակներից մեկում առաջացող դոմինանտ մուտացիայի արդյունքում[5]։ Դա նշանակում է, որ հիվանդի երեխան ունի 50 % հավանականություն այդ գենը ժառանգելու[5]։ Հենտինգտին գենը կրում է ինֆորմացիա Հենտինգտին սպիտակուցի մասին[4]։ Ցիտոզին-ադենին-գուանին տրիպլետների կրկնությունը հենտինգտին սպիտակուցը կոդավորող գենում ստեղծում է անոմալ կառուցվածքով սպիտակուց, որն անհայտ մեխանիզմներով վնասում է ուղեղի բջիջները[5]։

Այս հիվանդությունը չունի բուժում[5]։ Հիվանդության ուշ ստադիաներում անհրաժեշտ է լիարժեք հսկողություն[6]։ Կարելի է անցկացնել ախտանշանային բուժում և որոշ չափով լավացնել կյանքի որակը[3]։ Շարժումների հետ կապված խնդիրները լուծվում են տետրաբենազինով[3]։ Եվրոպայում կա 4-15 հիվանդ` 100,000 մարդու հաշվարկով[3][4]։ Հիվանդությունը ախտահարում է կանանց և տղամարդկանց հավասարապես[3]։ Բարդությունները, որոնցից են թոքաբորբը, սրտի հիվանդությունը և տրավման՝ վայր ընկնելու պատճառով, իջեցնում են կյանքի տևողությունը[3]։ Ինքնասպանությունը մահվան պատճառն է 9 % դեպքերում[3]։ Սովորաբար հիվանդները մահանում են հիվանդության ի հայտ գալուց 15-20 տարի հետո[5]։

Այս հիվանդությունն առաջին անգամ նկարագրվել է 1841 թվականին՝ Չարլզ Օսկար Ուոթերսի (անգլ.՝ Charles Oscar Waters) կողմից[7]։ Հետագայում ավելի մանրամասնորեն նկարագրվել է 1872 թվականին՝ Ջորջ Հենտինգտոնի կողմից, ում անունով էլ կոչվել է այս հիվանդությունը[7]։ Գենետիկ հիմքը հայտնաբերվել է միջազգային միացյալ ուժերով, որոնք ղեկավարվում էին ժառանգական հիվանդությունների ֆոնդի կողմից[8][9]։ Հետազոտական խմբերը սկսել են կազմավորվել 1960-ական թվականներին, որոնց նպատակն էր բարձրացնել հանրության տեղեկացվածությունը, առանձին մարդկանց և իրենց ընտանիքներին օգնություն ցուցաբերելը, ինչպես նաև հետազոտություններին աջակցելը[9][10]։ Հետազոտությունների ներկայիս ուղղություններից են հիվանդության կոնկրետ մեխանիզմի պարզաբանումը, կենդանիների վրա մոդելների կատարելագործումը, դեղորայքների փորձարկումը, որոնք ազդում են ախտանիշների վրա և դանդաղեցնում են հիվանդության ընթացքը, ինչպես նաև ցողունային բջիջների կիրառումը, որոնք կարող են վերականգնել կորցրած հյուսվածքը[8]։

Նշաններ և ախտանիշներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Վարքագծային փոփոխությունների տոկոսները Հենտինգտոնի հիվանդություն ունեցողների մոտ[11]
Անհանգստություն 38–73 %
Ապաթիա 34–76 %
Տրամադրության անկում 33–69 %
Օբսեսիվ և կոմպուլսիվ խանգարում 10–52 %
Փսիխոզ 3–11 %

Հենտինգտոնի հիվանդության ախտանիշները ակնհայտ են դառնում 35-44 տարեկաններում, բայց կարող են սկիզբ առնել ցանկացած տարիքում[12][13]։ Վաղ փուլերում լինում են անձի, ճանաչաղության և ֆիզիկական կարողությունների թեթև փոփոխություններ[12] Ֆիզիկական կարողությունների խանգարումները հաճախ նկատվում են սկզբում[14]։ Հիմնականում բոլոր հիվանդները ունենում են նմանատիպ խանգարումներ, բայց վարքագծի, ճանաչողության խանգարումները որոշակիորեն տարբերվում են առանձին հիվանդների մոտ[15][16]։

Ամենաբնորոշ նախնական ախտանիշներն են ցնցումային, պատահական և անկառավարելի շարժումները, որոնք կոչվում են խորեա[12] Խորեան սկզբում արտահայտվում է ընդհանուր անհանգստությամբ, անիմաստ և անավարտ շարժումներով, կողմնորոշման թուլացմամբ, աչքերի թռիչքաձև շարժումով[12]։ Այս ախտանիշները վերածվում են շարժողական ավելի ակնհայտ խանգարումների մոտ երեք տարում[15]։ Այնպիսի ախտանիշների ի հայտ գալը, ինչպիսիք են ռիգիդությունը, գրելու հետ կապված խնդիրները, ոչ նորմալ կեծվածքը խոսում են հիվանդության պրոգրեսիվման մասին[17]։ Այս ախտանիշները խոսում են նրա մասին, որ ուղեղի շարժման համար պատասխանատու մասերը ախտահարվել են[18]։ Ժամանակի հետ բոլոր մկանների աշխատանքը խանգարվում է։ Առաջանում են դժվարություններ կուլ տալու, ծամելու, խոսելու հետ կապված, դժվարությամբ են կծկվում միմիկայի մկանները[17] Ուտելու հետ կապված դժվարությունների արդյունքում հիվանդը թերի է սնվում և կորցնում է քաշ[19][20]։ Քնի խանգարումները նույնպես բնորոշ նշաններ են[21]։ Անչափահասների մոտ այս հիվանդությունը զարգանում է ավելի արագ և խորեան ավելի ակնհայտ է լինում, իսկ ռիգիդությունը լինում է հիմնական ախտանիշը։

Ճանաչողական ունակությունները նույնպես սկսում են թուլանալ[18]։ Առանձնապես թուլանում է պլանավորումը, աբստրակտ մտածելակերպը և այլն[18]։ Հիվանդության զարգացման հետ վատանում է նաև հիշողությունը։ Խանգարումների աստիճանը տատանվում է կարճատև հիշողության կորստից մինչև երկարատև հիշողության կորուստը[18]։ Ճանաչողական ունակությունների թուլացումը բերում է թուլամտության[18]։ Սա թուլամտության ենթակեղևային տեսակ է, որը պետք է տարբերել կեղևային թուլամտությունից, վերջինս դիտվում էր Ալցհեյմերի հիվանդության ժամանակ[18]։

Նկարագրված նյարդահոգեբանական արտահայտություններից են տագնապայնությունը, դեպրեսիան (ընկճախտ), հույզերի արտահայտման թուլացումը, էգոցենտրիզմը, ագրեսիան, տարբեր կախվածությունները, հիպերսեքսուալությունը[11]։ Նաև նկարագրվել են այլ մարդկանց նեգատիվ արտահայտությունները ճանաչելու դժվարություններ[18]։ Տարբեր հետազոտություններում տարածվածության արդյունքները տարբեր են, բայց այս հիվանդության դեպքում հոգեկան խանգարումները հանդիպում են 33%-76% տոկոսով[11]։ Շատ հիվանդների և իրենց հարազատների համար այս ախտանիշները լինում են ամենատհաճը[11]։ Ինքնասպանության մտքերը ավելի հաճախ են լինում այս հիվանդների մոտ[12]։ Հաճախ անհատների խորեայի, ճանաչողական և հուզական խանգարումների գիտակցումը իջած է[22]։

Մուտանտ հենտինգտին սպիտակուցը առաջանում է ամբողջ մարմնում և խանգարումներ լինում են ոչ միայն ուղեղի հյուսվածքում։ Արտաուղեղային խանգարումներից են մկանային ատրոֆիան, սրտային անբավարարությունը, քաշի կորուստը, օստեոպորոզը, ամորձիների ատրոֆիան[23]։

Ժառանգականություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բոլոր մարդիկ ունեն հենտինգտին գենի երկու պատճեն, որոնք կոդավորում են հենտինգտին սպիտակուցը։ Այս գենը ունի հատված, որտեղ ցիտոզին-ադենին-գուանին տրիպլետները կրկնվում են։ Այդ կրկնությունների քանակը տարբերվում է առանձին մարդկանց մոտ։ Երբ կրկնությունները հասնում են որոշակի սահմանային քանակի, այդ ժամանակ սկսվում է սինթեզվել մուտանտ հենտինգտին սպիտակուցը։ Հենց այդ սպիտակուցով են պայմանավորված այս հիվանդության ախտանիշները։ Հենտինգտոնի հիվանդության մուտացիան դոմինանտ է և բնութագրական է լրիվ պենետրանտությունը, ուստի երկու ալելներից մեկի մուտացվելու դեպքում կզարգանա հիվանդությունը։ Այս հիվանդությունը ժառանգվում է անկախ սեռից, բայց տարբեր սեռերի մոտ կարող են տարբերվել գենի կրկնվող հատվածի չափսերը[24]։

Գենետիկ մուտացիա

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հենտինգտոնի հիվանդությունը եռնուկլեոտիդների կրկնման հիվանդություններից է և արտահայտման աստիճանը կախված է կրկնվող հատվածի չափերից[25]։ Հենտինգտին գենը տեղակայված է մարդու չորրորդ քրոմոսոմի կարճ թևի վրա։ Այդ գենը ունի իր վրա ցիտոզին-ադենին-գուանին (ՑԱԳ) կրկնողությունների հատված։ ՑԱԳ նուկլեոտիդները կոդավորում են գլուտամին ամինաթթուն։ Այդ ամինաթթուների շարունակվող սինթեզը առաջացնում է պոլիգլուտամինային շղթա (անգլ.՝ polyQ tract)[26]:

ՑԱԳ տրիպլետների կրկնության և հիվանդության արտահայտվածության միջև եղած կապը[25]
Կրկնությունների քանակ Դասակարգում Արտահայտվածության աստիճան Սերնդին փոխանցելու հավանականություն
<26 Նորմալ Չի արտահայտվի Չկա
27-35 Միջին Չի արտահայտվի Բարձր, բայց <<50 %
36-39 Բարձր պենետրանտ Կամ արտահայտվում է կամ ոչ 50 %
40+ Լրիվ պենետրանտ Կարտահայտվի 50 %

Հիմնականում մարդիկ ունեն 36-ից քիչ կրկնվող գլուտամին polyQ հատվածում, ինչի արդյունքում սինթեզվում է ցիտոպլազմատիկ հենտինգտին սպիտակուցը[25] Այնուամենայնիվ 36 և ավել գլուտամինների սինթեզի դեպքում սինթեզվում է սովորական հենտինգտինից տարբերվող մուտանտ հետնտինգտին սպիտակուցը[25]։ Մուտացված հենտինգտին սպիտակուցը արագացնում է նեյրոնների որոշակի տիպերի (ողնուղեղի ԳԱԿԹ-էրգիկ արգելակիչ նեյրոններ) քայքայումը։ Ընդհանուր առմամբ ՑԱԳ տրիպլետների կրկնությունների քանակից է կախված, թե ինչ աստիճանի կարտահայտվի հենտինգտոնի հիվանդությունը։ Հիվանդության արտահայտվածությունը նաև կախված է տարիքից, արտաքին միջավայրի ազդեցությունից, այլ գեների ազդեցությունից, որոնք փոփոխում են հենտինգտոնի հիվանդության մեխանիզմները[25]։ 36-39 կրկնությունների դեպքում լինում է բարձր պենետրանտություն, ախտանիշների ուշ և դանդաղ զարգացում։ Երբեմն ախտանիշները այնքան ուշ են սկսում ի հայտ գալ, որ նույնիսկ չեն նկատվում[27]։ Ավելի շատ քանակի կրկնությունների դեպքում հիվանդությունը լրիվ պենետրանտ է և կարող է արտահայտվել մինչև 20 տարեկանը։ Այդ դեպքում դասակարգվում է որպես յուվենիլ հենտինգտոնի հիվանդություն։ Հանդիպում է հենտինգտոնի հիվանդությունը կրողների 7%-ի մոտ[28]։

Ժառանգում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հենտինգտոնի հիվանդությունը ժառանգվում է աուտոսոմ-դոմինանտ տիպով։ Սերնդի մոտ հիվանդությունը ժառանգելու հավանականությունը 50%-է։ Ժառանգումը կատարվում է սեռից անկախ։

Հենտինգտոնի հիվանդությունը ժառանգվում է աուտոսոմ-դոմինանտ տիպով, ինչը նշանակում է, որ հիվանդը փոխանցում է ՑԱԳ կրկնությունների մեծ քանակ ունեցող գեներից մեկը (մուտանտ ալելը) իր սերնդինՔաղվածելու սխալ՝ Invalid parameter in <ref> tag։

28-ից ավել ՑԱԳ տրիպլետների կրկնությունները անկայուն են ԴՆԹ-ի կրկնապատկման ժամանակ և անկայունությունը մեծանում է կրկնողությունների քանակի հետ[27]։ Սրա արդյունքում հենտինգտին գենի ՑԱԳ կրկնվող տրիպլետներ պարունակող մասը կարող է ավելի մեծանալ սերունդների մոտ (դինամիկ մուտացիա), ինչի արդյունքում սերնդի մոտ չի լինում կրկնողությունների նույն քանակը, որը եղել է ծնողի մոտ[25]։ Անկայունությունը ավելի բարձր է սպերմատոգենեզի ժամանակ, ի տարբերություն օվոգենեզի։ Մորից ժառանգված ալելները սովորաբար չեն տարբերվում, բայց հորից ժառանգելու դեպքում կրկնվող հատվածի շատանալու հավանականությունը մեծ է[25][29]։

Հազվագյուտ դեպքերում, երբ երկու ծնողներն էլ ունեն մուտանտ հենտինգտին գեն, սերնդին փոխանցելու ռիսկը բարձրանում է մինչև 75 %, իսկ եթե ծնողներից մեկը երկու ալելները մուտացված են, ուրեմն ռիսկը 100 % է, այսինքն` սերնդում բոլորը հիվանդ կլինեն։ Հազվադեպ է լինում, որ երկու գեներն էլ մուտացված լինեն։ Կար միտք, որ երկրորդ մուտացված գենի առկայությունը չի ազդում հիվանդության զարգացման և նրա ախտանիշների վրա[30], բայց հայտնաբերվեց, որ երկրորդ մուտացված գենի առկայությունը փոխում է ֆենոտիպը և ազդում հիվանդության զարգացման վրա[25][31]։

Մեխանիզմ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հենտինգտին սպիտակուցը համագործակցում է մոտ 100 այլ սպիտակուցների հետ և ունի տարբեր կենսաբանական ֆունկցիաներ[32]։ Մուտանտ սպիտակուցի ազդեցությունը անհայտ է, բայց հետազոտությունները ցույց են տվել, որ այն վնասում է ուղեղի յուրահատուկ բջիջներ։ Վնասումը սկզբում լինում է զոլավոր մարմնում, բայց հիվանդության զարգացման հետ մեկտեղ վնասվում են ուղեղի այլ հատվածներ։ Սկզբնական ախտանիշները կապված են զոլավոր մարմնի ֆունկցիաների խանգարման հետ և արտահայտվում են շարժման խանգարումներով, տրամադրության, ճանաչողական ունակությունների խանգարումով[24] ԴՆԹ մեթիլացումը նույնպես փոփոխված է հենտինգտոնի հիվանդության ժամանակ[33]։

Հենտինգտինի գործառույթներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հենտինգտին գենը առկա է կաթնասունների բոլոր բջիջներում։ Ամենամեծ քանակները առկա են ուղեղում և ամորձիներում, նաև չափավոր քանակներով առկա է լյարդում, սրտում և թոքերում[24] Հենտինգտինի գործառույթը մարդու մոտ պարզ չէ։ Այս փոխազդում է սպիտակուցների հետ, որոնք մասնակցում են տրանսկրիպցիային, բջջի ազդակի փոխանցմանը և ներբջջային տրանսպորտին[24][34]։ Գենետիկորեն մոդիֆիկացված կենդանիների մոտ հենտինգտոնի հիվանդություն առաջացնելու շնորհիվ հետազոտվել են հենտինգտինի որոշակի ֆունկցիաներ[35]։ Այս կենդանիների մոտ հենտինգտինը մասնակցում է էմբրիոնի զարգացմանը, իսկ դրա բացակայությունը բերում է էմբրիոնի մահվան։ Կասպազները կատալիզում են ապոպտոզը և ակտիվացվում են մուտացված հենտինգտինով, որը ազդում է ուբիքվիտին-պրոտեազային համակարգի վրա։ Նորմալ հենտինգտինը գործում է որպես հակա-ապոպտոտիկ ագենտ և կանխարգելում է բջջի ծրագրավորված մահը։ Այն նաև կարգավորում է նեյրոտրոֆիկ գործոնի արտադրությունը, որը պաշտպանում է նեյրոնները և կարգավորում է նրանց առաջացումը։ Հենտինգտինը ազդում է ներբջջային տրանսպորտի վրա, սինապսների գործառույթի վրա և նեյրոնների գեների տրանսկրիպցիայի վրա[35]։ Եթե ավելի շատ արտադրվում է նորմալ հենտինգտին և մուտացված հենտինգտինի քանակները պակասում են, ապա ուղեղի բջիջները գոյատևում են, իսկ մուտացված հենտինգտինի շատ քանակների դեպքում նեյրոնները մահանում են[35]։

Բջջային փոփոխություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ներառուկ (նարնջագույն) պարունակող նեյրոնի մանրադիտակային պատկեր, ինչը բնորոշ է հենտինգտոնի հիվանդությանը: Պատկերի լայնությունը՝ 250 µm

Կատարվում են բազմաթիվ բջջային փոփոխություններ, որոնց միջացով լինում է մուտացված հենտինգտինի ազդեցությունը և զարգանում է հենտինգտոնի հիվանդությունը[36][37]։ Մուտացված (պոլիգլուտամինային) տեսակը ավելի է հակված ճեղքվելու, որի արդյունքում առաջանում են ավելի կարճ պոլիգլուտամինային ֆրագմենտներ[36]։ Այս ֆրագմենտները ավելի հակված են միսֆոլդինգի ենթարկվելու և ագրեգացվելու, որի արդյունքում առաջանում են ֆիբրիլյար ագրեգատներ։ Ագրեգատների պոլիգլուտամինային շղթաները իրար են կապված ջրածնային կապերի միջոցով[38]։ Այս ագրեգատների կառուցվածքները նման են սպիտակուցի կուտակումով ուղեկցվող այլ հիվանդությունների դեպքում հայտնաբերված ագրեգատների կառուցվածքին։ Ժամանակի ընթացքում այս ագրեգատները առաջացնում են բջջային ներառուկներ, որոնք ազդում են նեյրոնի ֆունկցիայի վրա[36][38]։ Ներառուկներ հայտնաբերվում են և բջջի կորիզում և ցիտոպլազմայում[36]։ Ուղեղի բջիջներում հայտնաբերվող ներառուկները ամենավաղ պաթոլոգիական փոփոխություններն են։ Որոշ փորձեր ցույց են տվել, որ ներառուկները դրսևորում են նեյրոտոքսիկություն, բայց այլ փորձերով ապացուցվել է, որ նրանք կարող են բջջի պաշտպանողական մեխանիզմների մաս կազմել[36]։

Տարբեր մեխանիզմներ են հայտնաբերվել, որոնց միջոցով մուտացված հենտինգտինը կարող է առաջացնել բջջի մահ։ Այդ էֆֆեկտներից են շապերոնների վրա ազդեցությունը, որոնք մասնակցում են սպիտակուցների կառուցվածքի ձևավորմանը և սխալ կառուցվածքով սպիտակուցները հեռացնելուն։ Մուտացված հենտինգտինը ազդում է կասպազների վրա, որոնք մասնակցում են բջջի ապոպտոզին։ Մուտացված հենտինգտինը նաև ազդում է գեների էքսպրեսիայի վրա[38][39]։

Մեկ այլ թեորիայով բացատրվում է հենտինգտոնի հիվանդության այլ մեխանիզմ, ըստ որի վնասվում են զոլավոր մարմնի նեյրոնների միտոքոնդրիումները։ Հայտնաբերվել է, որ մուտանտ հենտինգտինը կարևոր դեր է խաղում միտոքոնդրիումների վնասման գործում[40]։ Միտոքոնդրիումներում էլեկտրոնների փոխադրման խանգարման պատճառով կարող են արտադրվել մեծ քանակով թթվածնի ակտիվ ձևեր և կդիտվի օքսիդատիվ սթրես[41]։

Փոփոխված հենտինգտին սպիտակուցը մի քանի այլ սպիտակուցների հետ միասին նեյրոններում մեծացնում է գլուտամինի ազդեցությունը, որը մեծ քանակներով գործում է որպես էքսայտոտոքսին։ Էքսայտոտոքսինները մեծ քանակով կարող են վնասել տարբեր կառուցվածքներ։ Գլուտամինը չի հայտնաբերվում շատ մեծ քանակներով, բայց գլուտամինի ուժեղացած ազդեցության պատճառով այն գործում է որպես էքսայտոտոքսին նույնիսկ նորմալ քանակներով[38]։

Մակրոսկոպիկ փոփոխություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Diagram of a sideview of the brain and part of spinal cord, the front of the brain is to the left, in the centre are orange and purple masses about a quarter of the size of the whole brain, the purple mass largely overlaps the orange and has an arm that starts at its leftmost region and forms a spiral a little way out tapering off and ending in a nodule directly below the main mass
Մանուշակագույնով ցույց է տրված զոլավոր մարմինը, որը ամենաշատն է վնասվում Հենտինգտոնի հիվանդության ժամանակ

Հենտինգտոնի հիվանդությունը ախտահարում է ողջ ուղեղը, բայց որոշ մասեր ավելի խոցելի են մնացածից։ Ամենավաղ էֆֆեկտները հիմային հանգույցի վնասման պատճառով են, որը կազմված է պոչավոր կորիզից և ծածկից[24] Այլ հատվածներից են սև նյութը, գլխուղեղի կեղևի 3-րդ, 5-րդ և 6-րդ շերտերը, հիպոկամպը, ուղեղիկի պուրկինյեի բջիջները, տեսաթմբի և ենթատեսաթմբի որոշ կորիզներ[25]։ Այս մասերը ախտահարվում են կապված իրենց կառուցվածքի և բջիջների հետ և բջիջները կորցնելու հետ մեկտեղ ավելի են փոքրանում չափով[25]։ Զոլավոր մարմնի նեյրոնները ամենախոցելին են[25][42]։ Հենտինգտոնի հիվանդության ժամանակ դիտվում է նաև աստրոցիտների քանակի մեծացում և ուղեղի իմունային բջիջների՝ միկրոգլիայի ակտիվացում[43]։

Բազալ հանգույցները ամենաշատ աչքի ընկնող ախտահարված մասերն են, որոնք մասնակցում են շարժումներին։ Բազալ հանգույցների ֆունկցիան դեռ լրիվ պարզ չէ, սակայն ենթադրվում է, որ նրանք պայմանավորում են ճանաչողական ունակությունները[18] և շարժումների կառավարմանն են մասնակցում[44]։ Բազալ հանգույցները նորմայում արգելակում են շարժման շատ ազդակներ։ Շարժում կատարելու համար կեղևը ուղարկում է ազդակ դեպի հիմային հանգույց, երտեղ որոշ ազդակներ արգելակվում են։ Հիմային հանգույցների վնասման պատճառով չի թուլանում կեղևից եկած ազդակը և շարժումները դառնում են անկառավարելի[44]։ Սպոնտան ֆիզիկական շարժումների պատճառով տուժում է հիվանդի խոսքը(դիզարթրիա), կուլ տալու ունակությունը(դիսֆագիա)[45]։

Տրանսկրիպցիոն ապակարգավորում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

CREB-կապող սպիտակուցը անգլ.՝ CREB-binding protein (CBP) բջջի ֆունկցիայի համար շատ կարևոր տրանսկրիպցիոն կարգավորիչ է, քանզի պրոմոտերների մեծ քանակի ներկայությամբ այն ակտիվացնում է գեների տրանսկրիպցիան գոյատևման համար[39]։ Այս սպիտակուցի կազմում է 18 գլուտամիններից կազմված շղթան։ Այսպիսով, CBP սպիտակուցի գլուտամինները ուղիղ կերպով փոխազդում են HTT շղթայի գլուտամինների հետ և CBP-ն դուրս է մղվում իր սովորական տեղից[46]: CBP-ն ունի ացետիլտրասֆերազայի դոմեն, որին կապվում է HTT-ն իր պոլիգլուտամինային դոմենով[47]։ Մահացած մարդկանց ուղեղում հայտնաբերվել է ցածր քանակությամբ CBP[46]: Բացի այդ, երբ CBP-ն առաջանում է մեծ քանակով, գլուտամինից առաջացած մահի հավանականությունը իջնում է, ինչը ցույց է տալիս, որ CBP-ն շատ կարևոր դեր է խաղում Հենտինգտոնի հիվանդության առաջացման գործում և առհասարակ նեյրոնների աշխատանքի մեջ[39]։

Ախտորոշում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ախտորոշումը դրվում է հիվանդությանը յուրահատուկ ախտանիշներին հետևելով[12]։ Եթե չկա Հենտինգտոնի հիվանդության ընտանեկան պատմություն, ապա կարելի է օգտագործել գենետիկ թեստեր։ Մինչև ախտանիշների ի հայտ գալը հնարավոր է հայտնաբերել հենտինգտինի գենի անոմալիան գենետիկ թեստի միջոցով։

Կլինիկական ախտորոշում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Cross section of a brain showing undulating tissues with gaps between them, there are two large gaps evenly spaced about the centre
Հենտինգտոնի հիվանդությունով տառապող մարդու ուղեղի ՄՌՇ պատկեր, որտեղ երևում է պոչավոր կորիզի գլխի ատրոֆին, կողմնային փորոքների առաջային եղջյուրների մեծացումը (հիդրոցեֆալիա ex-vacuo) և տարածուն կեղևային ատրոֆիան[48]

Ֆիզիկալ ախտորոշման մեթոդները հոգեբանական ախտորոշման մեթոդների հետ միասին կարող են ցույց տալ հիվանդության սկիզբը[12]։ Ավելորդ անկառավարելի շարժումները հիմք են բժշկի դիմելու համար։ Եթե այդ շարժումները կտրուկ են և առաջանում են պատահական ժամանակի, ապա կարող է ախտորոշվել Հենտինգտոնի հիվանդություն։ Ճանաչողական և բնավորության փոփոխությունները հազվադեպ են վաղ ախտորոշվում և ակնհայտ են դառնում հիվանդության հետագա զարգացման ժամանակ։ Հիվանդության զարգացման աստիճանը կարող է որոշվել հատուկ Հենտինգտոնի հիվանդության միասնականացված գնահատման սանդղակ-ով, որը գնահատում է մարդու ճանաչողական, շարժական, ֆունկցիոնալ վիճակները և բնավորության փոփոխությունները[49][50]։ ՀՇ և ՄՌՇ հետազոտություններով հիվանդության վաղ փուլերում կարելի է հայտնաբերել պոչավոր կորիզի ատրոֆիա, ինչպես երևում է աջ կողմում տրված պատկերի վրա, սակայն սա Հենտինգտոնի հիվանդության ախտորոշման հիմք չէ։ Ուղեղիկի ատրոֆիան հայտնաբերվում է հիվանդության ավելի ուշ փուլերում։ Ֆունկցիոնալ ՄՌՇ-ն և պոզիտրոն-էմիսիոն սկանավորումը կարող են ցույց տալ ուղեղի ակտիվության փոփոխությունները մինչև ախտանիշների ի հայտ գալը, սակայն դրանք փորձարարական մեթոդներ են և կլինիկայում չեն օգտագործվում[12]։

Կանխատեսում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ախտանիշների արտահայտման տարիքային առաձնահատկությունները և ծանրության աստիճանը անմիջականորեն կախված են եռնուկլեոտիդների կրկնվող տեղամասի երկարությունից[12][51]։ 60 և ավելի կրկվող տրիպլետ ունեցող անձանց մոտ հիվանդությունը կարող է զարգանալ մինչև 20տարեկանը, մինչդեռ կրկնումների թիվը 40-ից ցածր լինելու դեպքում հիվանդությունը կարող է երբեք էլ խիստ արտահայտված ախտանիշներով չդրսևորվել[52]։ Արտահայտման վրա ազդող այլ գործոններից են շրջակա միջավայրը և այլ գեներ, որոնք ազդում են հիվանդության բուն մեխանիզմի վրա[12]։

Հանտինգտոնի հիվանդության դեպքում առաջին ախտանիշների դրսևորումից հետո կյանքի սպասվելիք միջին տևողությունը 20տարի է[12]։ Այս ցուցանիշի վրա ամենաշատ ազդում են մկանային կոորդինացիայի խանգարումները և ավելի քիչ վարքային փոփոխությունները, որոնք պայմանավորված են կոգնիտիվ ֆունկցիաների թուլացմամբ։ Մահվան ամենահաճախակի պատճառներից է թոքաբորբը, որից մահանում են Հանտինգտոնի հիվանդությամբ տառապողների 1/3-ը։ Քանի որ մկանների կոորդինացված և սինխրոն շարժումները տուժում են՝ այս հիվանդության ժամանակ սննունդով կամ հեղուկով ասպիրացիայի մեծ վտանգ է առաջանում, որն էլ պատճառ է դառնում թոքաբորբի զարգացման։ Երկրորդ մեծ վտանգը դա սրտի ախտահարումն է, որի պատճառով մահանում են Հանտինգտոնի հիվանդություն ունեցողների 1/4-ը[12]։ Ինքնասպանությունը գրավում է երրորդ տեղը։ ՀՀ ունեցողների 7,3 %-ը գործում է ինքնասպանություն, իսկ 27 % -ը կատարում է ինքնասպանության փորձ։ Ինքնասպանության դրդող մտքերի բովանդակությունը վերջնական պարզ չէ, բայց դա ամենայն հավանականությամբ կախված է ՀՀ ունեցողի ձգտումով խուսափել հիվանդության էլ ավելի առաջընթացից և էլ ավելի ծանր դրսևորումներից[53][54][55]։ Այլ ռիսկի գործոններից են խեղդվելը, մեխանիկական վնասվածքը վայր ընկնելուց և թերսնուցումը[12]

Համաճարակաբանություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հենտինգտանի հիվանդությունը սկսվում է ուշ տարիքում, ինչը նշանակում է, որ այն չի ազդում վերարտադրության վրա[12]։ Ամբողջ աշխարհում այն գրանցվում է 5-10 դեպք 100,000 մարդու հաշվարկով[56][57], բայց հաճախականությունը տարբերվում է կախված աշխարհամասից, որը պատճառներն են՝ էթնիկ պատկանելիությունը, միգրացիաները[12]։ Կանանց և տղամարդկանց մոտ հանդիպման հաճախականությունը հավասար է։ Ամենաշատը հանդիպում է ծագումով Արևմտյան Եվրոպայից մարդկանց մոտ, որոնց մոտ հաճախականությունը 7 դեպք է 100,000 մարդու հաշվարկով, իսկ մնացած աշխարհամասերում ցածր է, օրինակ՝ Ասիայում և Աֆրիկայում հաճախականությունը 1 դեպք է 100,000 մարդու հաշվարկով։ 2013 թվականին կատարված համաճարակաբանական հետազոտությունը ցույց տվեց, որ Մեծ Բրիտանիայում 1990 թվականից մինչև 2010 թվականը հաճախականությունը եղել է 12,3 դեպք 100,000 մարդու հաշվարկով[12][58]։ Բացի այդ, որոշ վայրերում տարածվածությունը միջինից շատ ավելի մեծ է[12]։ Վենեսուելայի Մարակաիբո լճի տարածքում բնակվող մարդկանց մոտ հաճախականությունը 700 դեպք է 100,000 մարդու հաշվարկով[12][59]։ Այլ մեծ տարածվածությունով վայրեր են հայտնաբերվել Տասմանիայում և Շոտլանդիայի, Ուելսի, Շվեդիայի որոշ տարածաշրջաններում[55]։ Հաճախականության մեծացումը որոշ դեպքերում լինում է այն պատճառով, որ հիվանդությունը կրողները կատարում են միգրացիա դեպի աշխարհագրորեն իզոլացված վայրեր[55][60]։ Այդ կրողներին հետևել են գենեալոգիական մեթոդի շնորհիվ[55]։ Ժառանգական հապլոտիպերը նույնպես կարող են տեղեկություն տալ հիվանդության տարածվածության մասին[55][61]։ Իսլանդիան ունի ցածր տարածվածություն (1 դեպք 100,000 մարդու հաշվարկով), չնայած նրա, որ Իսլանդացիների ծագումով Սկանդինավիայի գերմանական ցեղերից են, որոնցից առաջացել են նաև շվեդները։ Բոլոր դեպքերը, բացի երկու հարյուրամյակ առաջ եղած դեպքից, եկել են 1 զույգի սերունդից, որոնք ապրել են 19-րդ դարում[62]։ Ֆինլանդիայում նույնպես ցածր է հաճախականությունը՝ 2,2 դեպք 100,000 մարդու հաշվարկով[63]։

Մինչ գենետիկ թեստի հայտնագործումը, վիճակագրության տվյալները ներառում էին միայն կլինիկական ախտորոշումը, որը հիմնվում էր ֆիզիկալ նշանների վրա և հիվանդության ընտանեկան պատմությունը, բացառությամբ նրանց, ովքեր մահացել էին այլ հիվանդությունից մինչև Հենտինգտոնի հիվանդություն ախտորոշվելը[55][64]։

Պատմություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
On the right is a young man, dressed in suit and tie, sporting a moustache and tuft of hair on the chin; on the left is the top half of a medical journal titled 'Medical and Surgical Reporter'
1872 թվականին Ջորջ Հենտինգտոնը նկարագրեց հիվանդությունը իր առաջին աշխատանքի մեջ "On Chorea" 22 տարեկանում[65]:

Չնայած նրա, որ հենտինգտոնի հիվանդությունը հայտնի է եղել դեռ միջին դարերում, բայց պատճառը մինչ վերջերս անհայտ է եղել։ Հիվանդության մասին պատկերացումների փոխվելու հետ մեկտեղ նրա անվանումը նույնպես փոփոխվել է պատմության ընթացքում։ Այս հիվանդությանը անվանում էին ուղղակիորեն "խորեա" ՝ հիվանդության ժամանակ դիտվող պարելուն նմանակող շարժումների պատճառով։ Այն նաև անվանել են "ծերունական խորեա" և քրոնիկ պրոգրեսիվող "խորեա"[66]։ Առաջին անգամ հենտինգտոնի հիվանդությունը հիշատակվել է Չարլզ Օսկար Ուոթերսի կողմից՝ Ռոբլի Դենգլիսոնի Բժշկական պրակտիկա աշխատության առաջին հրատարակչությունում՝ 1842 թվականին։ Ուոթերսը նկարագրել էր խորեայի տեսակ, որը կոչել էր անգլ.՝ magrums և նկարագրել է այդ խորեայի մանրամասները, ընթացքը, հիվանդության ժառանգվող բնույթը[67]։ 1846 թվականին Չարլզ Գորմանը ցույց տվեց, որ որոշ տարածաշրջաններում այս հիվանդությունը ավելի շատ է տարածված[67]։ Գորմանից և Ուոթերսից անկախ, որոնք երկուսն էլ Դէնգլիսոնի ուսանողներն էին և սովորում էին Ֆիլադելֆիայում[68] գտնվող Ջեֆերսոնի բժշկական քոլեջում, Յոհան Քրիստիան Լունդը նույնպես տվեց հիվանդության նկարագիրը 1860 թվականին[67]։ Նա հատկապես նկատել էր, որ Նորվեգիայուն գտնվող Սետեսդալեն լեռնային գյուղում բավականին մեծ հաճախականությամբ դիտվում է քաոսային շարժումներով ուղեկցվող դեմենցիա[69]։

Առաջին մանրամասն բնութագիրը տրվել է Ջորջ Հենտինգտոնի կողմից 1872 թվականին։ Ուսումնասիրելով այդ հիվանդությունը կրող մարդկանց մի քանի սերնդի հիվանդության պատմությունները, նա նկատեց, որ նրանց մոտ դիտված ախտանիշները կարող են իրար հետ կապ ունենալ։ Նա ներկայացրեց հիվանդության մասին մանրամասն նկարագիրը իր աշխատանքի մեջ։ Հենտինգտոնը կոնկրետ նկարագրել էր հիվանդության աուտոսոմ-դոմինանտ ժառանգվող բնույթը

"Of its hereditary nature. When either or both the parents have shown manifestations of the disease ..., one or more of the offspring almost invariably suffer from the disease ... But if by any chance these children go through life without it, the thread is broken and the grandchildren and great-grandchildren of the original shakers may rest assured that they are free from the disease.".[65][70]

։ Վիլիամ Օսլերը հետաքրքրված էր այդ հիվանդությամբ և շատ էր տպավորվել Ջորջ Հենտինգտոնի աշխատանքով։ Նա ասել էր՝ "բժշկության պատմության ընթացքում շատ քիչ դեպքեր են եղել, որ հիվանդությունը այսպես մանրամասն նկարագրվի"[67][71]։ Օսլերը ուներ մեծ ազդեցություն բժշկական ոլորտում և օգնեց, որ այս հիվանդության մասին տեղեկությունը տարածվի ամբողջ աշխարհով մեկ[67]։ Մեծ հետաքրքրություն ցույց տվեցին Եվրոպայի գիտնականները և մինչև դարի վերջը կատարեցին մեծ քանակի հետազոտություններ այս հիվանդության վերաբերյալ[67]։ Մինչ 19-րդ դարի վերջը եղան շատ հետազոտություններ տարբեր երկրներում և այս հիվանդությունը միջազգայնորեն ճանաչվեց[67]։

20-րդ դարում Մենդելյան ժառանգման վերահայտնաբերման ընթացքում այս հիվանդությունը օգտագործվել է որպես աուտոսոմ-դոմինանտ ժառանգման օրինակ[67]։

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ Huntington G. On Chorea — 1872. — P. 317–321.
  2. ↑ Ferri, Fred F. (2010). Ferri's differential diagnosis : a practical guide to the differential diagnosis of symptoms, signs, and clinical disorders (2nd ed.). Philadelphia, PA: Elsevier/Mosby. էջ Chapter H. ISBN 0323076998.
  3. ↑ 3,00 3,01 3,02 3,03 3,04 3,05 3,06 3,07 3,08 3,09 3,10 Frank, S (2014 թ․ հունվար). «Treatment of Huntington's disease». Neurotherapeutics : the journal of the American Society for Experimental NeuroTherapeutics. 11 (1): 153–60. doi:10.1007/s13311-013-0244-z. PMC 3899480. PMID 24366610.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 4,6 4,7 4,8 Dayalu, P; Albin, RL (2015 թ․ փետրվար). «Huntington disease: pathogenesis and treatment». Neurologic Clinics. 33 (1): 101–14. doi:10.1016/j.ncl.2014.09.003. PMID 25432725.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 5,6 5,7 «Huntington's Disease Information Page: National Institute of Neurological Disorders and Stroke (NINDS)». NINDS. 2016 թ․ հունվարի 28. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ հուլիսի 27-ին. Վերցված է 2016 թ․ հուլիսի 19-ին.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 Warby, SC; Graham, RK; Hayden, MR; Pagon, RA; Adam, MP; Ardinger, HH; Wallace, SE; Amemiya, A; Bean, LJH; Bird, TD; Fong, CT; Mefford, HC; Smith, RJH; Stephens, K (2014). «Huntington Disease». PMID 20301482. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  7. ↑ 7,0 7,1 Vale TC, Cardoso F (2015). «Chorea: A Journey through History». Tremor and Other Hyperkinetic Movements. 5. doi:10.7916/D8WM1C98. PMC 4454991. PMID 26056609.
  8. ↑ 8,0 8,1 «Learning About Huntington's Disease». www.genome.gov. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ հուլիսի 4-ին. Վերցված է 2016 թ․ հուլիսի 19-ին.
  9. ↑ 9,0 9,1 «History of the HDF». Hereditary Disease Foundation. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ նոյեմբերի 19-ին. Վերցված է 2015 թ․ նոյեմբերի 18-ին.
  10. ↑ «Huntington's Disease Society of America – Our History». Huntington's Disease Society of America. 2008. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ ապրիլի 9-ին. Վերցված է 2009 թ․ մարտի 17-ին.
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 van Duijn E, Kingma EM, van der Mast RC (2007). «Psychopathology in verified Huntington's disease gene carriers». The Journal of Neuropsychiatry and Clinical Neurosciences. 19 (4): 441–8. doi:10.1176/appi.neuropsych.19.4.441. PMID 18070848.
  12. ↑ 12,00 12,01 12,02 12,03 12,04 12,05 12,06 12,07 12,08 12,09 12,10 12,11 12,12 12,13 12,14 12,15 12,16 12,17 Walker FO (2007). «Huntington's disease». Lancet. 369 (9557): 218–28. doi:10.1016/S0140-6736(07)60111-1. PMID 17240289.
  13. ↑ «Huntington Disease». genereviews bookshelf. University of Washington. 2007 թ․ հուլիսի 19. Արխիվացված օրիգինալից 2009 թ․ փետրվարի 10-ին. Վերցված է 2009 թ․ մարտի 12-ին.
  14. ↑ Hammond K, Tatum B (2010 թ․ հունիսի 26). «The Behavioral Symptoms of Huntington's Disease». Huntington's Outreach Project for Education, at Stanford. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ օգոստոսի 8-ին. Վերցված է 2014 թ․ օգոստոսի 4-ին.
  15. ↑ 15,0 15,1 Kremer B (2002). «Clinical neurology of Huntington's disease». In Bates G, Harper P, Jones L (eds.). Huntington's Disease – Third Edition. Oxford: Oxford University Press. էջեր 28–53. ISBN 0-19-851060-8.
  16. ↑ Wagle AC, Wagle SA, Marková IS, Berrios GE (2000). «Psychiatric Morbidity in Huntington's disease». Neurology, Psychiatry and Brain Research (8): 5–16.
  17. ↑ 17,0 17,1 Walker FO (2007). «Huntington's disease». Lancet. 369 (9557): 218–28 [219]. doi:10.1016/S0140-6736(07)60111-1. PMID 17240289.
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 18,3 18,4 18,5 18,6 18,7 Montoya A, Price BH, Menear M, Lepage M (2006). «Brain imaging and cognitive dysfunctions in Huntington's disease» (PDF). J Psychiatry Neurosci. 31 (1): 21–9. PMC 1325063. PMID 16496032. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2016 թ․ մարտի 23-ին. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 1-ին.
  19. ↑ Aziz NA, van der Marck MA, Pijl H, Olde Rikkert MG, Bloem BR, Roos RA (2008). «Weight loss in neurodegenerative disorders». J. Neurol. 255 (12): 1872–80. doi:10.1007/s00415-009-0062-8. PMID 19165531.
  20. ↑ «Booklet by the Huntington Society of Canada» (PDF). Caregiver's Handbook for Advanced-Stage Huntington Disease. HD Society of Canada. 2007 թ․ ապրիլի 11. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2008 թ․ հունիսի 25-ին. Վերցված է 2008 թ․ օգոստոսի 10-ին.
  21. ↑ Gagnon JF, Petit D, Latreille V, Montplaisir J (2008). «Neurobiology of sleep disturbances in neurodegenerative disorders». Curr. Pharm. Des. 14 (32): 3430–45. doi:10.2174/138161208786549353. PMID 19075719.
  22. ↑ Murray ED, Buttner N, Price BH (2012). «Depression and Psychosis in Neurological Practice». In Bradley WG, Daroff RB, Fenichel GM, Jankovic J (eds.). Bradley's neurology in clinical practice (6th ed.). Philadelphia, PA: Elsevier/Saunders. էջ 108. ISBN 1-4377-0434-4.
  23. ↑ van der Burg JM, Björkqvist M, Brundin P (2009). «Beyond the brain: widespread pathology in Huntington's disease». Lancet Neurol. 8 (8): 765–74. doi:10.1016/S1474-4422(09)70178-4. PMID 19608102.
  24. ↑ 24,0 24,1 24,2 24,3 24,4 Walker FO (2007). «Huntington's disease». Lancet. 369 (9557): 218–28 [221]. doi:10.1016/S0140-6736(07)60111-1. PMID 17240289.
  25. ↑ 25,00 25,01 25,02 25,03 25,04 25,05 25,06 25,07 25,08 25,09 25,10 Walker FO (2007). «Huntington's disease». Lancet. 369 (9557): 218–28 [220]. doi:10.1016/S0140-6736(07)60111-1. PMID 17240289.
  26. ↑ Katsuno M, Banno H, Suzuki K, և այլք: (2008). «Molecular genetics and biomarkers of polyglutamine diseases». Curr. Mol. Med. 8 (3): 221–34. doi:10.2174/156652408784221298. PMID 18473821. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ հուլիսի 9-ին.
  27. ↑ 27,0 27,1 Walker FO (2007). «Huntington's disease». Lancet. 369 (9557): 218–28 [222]. doi:10.1016/S0140-6736(07)60111-1. PMID 17240289.
  28. ↑ Nance MA, Myers RH (2001). «Juvenile onset Huntington's disease—clinical and research perspectives». Ment Retard Dev Disabil Res Rev. 7 (3): 153–7. doi:10.1002/mrdd.1022. PMID 11553930.
  29. ↑ Ridley RM, Frith CD, Crow TJ, Conneally PM (1988). «Anticipation in Huntington's disease is inherited through the male line but may originate in the female». Journal of Medical Genetics. 25 (9): 589–595. doi:10.1136/jmg.25.9.589. PMC 1051535. PMID 2972838. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հուլիսի 14-ին.
  30. ↑ Wexler NS, Young AB, Tanzi RE, Travers H, Starosta-Rubinstein S, Penney JB, Snodgrass SR, Shoulson I, Gomez F, Ramos Arroyo MA (1987). «Homozygotes for Huntington's disease». Nature. 326 (6109): 194–197. doi:10.1038/326194a0. PMID 2881213.
  31. ↑ Squitieri F, Gellera C, Cannella M, և այլք: (2003). «Homozygosity for CAG mutation in Huntington disease is associated with a more severe clinical course». Brain. 126 (Pt 4): 946–55. doi:10.1093/brain/awg077. PMID 12615650.
  32. ↑ Goehler H, Lalowski M, Stelzl U, և այլք: (2004). «A protein interaction network links GIT1, an enhancer of Huntingtin aggregation, to Huntington's disease». Mol. Cell. 15 (6): 853–65. doi:10.1016/j.molcel.2004.09.016. PMID 15383276.
  33. ↑ Glajch, KE; Sadri-Vakili, G (2015). «Epigenetic Mechanisms Involved in Huntington's Disease Pathogenesis». Journal of Huntington's disease. 4 (1): 1–15. doi:10.3233/JHD-159001. PMID 25813218.
  34. ↑ Harjes P, Wanker EE (2003). «The hunt for huntingtin function: interaction partners tell many different stories». Trends Biochem. Sci. 28 (8): 425–33. doi:10.1016/S0968-0004(03)00168-3. PMID 12932731. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 27-ին.
  35. ↑ 35,0 35,1 35,2 Cattaneo E, Zuccato C, Tartari M (2005). «Normal huntingtin function: an alternative approach to Huntington's disease». Nat. Rev. Neurosci. 6 (12): 919–30. doi:10.1038/nrn1806. PMID 16288298.
  36. ↑ 36,0 36,1 36,2 36,3 36,4 Rubinsztein DC, Carmichael J (2003). «Huntington's disease: Molecular basis of neurodegeneration». Expert Rev Mol Med. 5 (20): 1–21. doi:10.1017/S1462399403006549. PMID 14585171.
  37. ↑ Bloch M, Hayden MR (1990). «Opinion: predictive testing for Huntington disease in childhood: challenges and implications». Am. J. Hum. Genet. 46 (1): 1–4. PMC 1683548. PMID 2136787.
  38. ↑ 38,0 38,1 38,2 38,3 Bates GP, Dorsey R, Gusella JF, Hayden MR, Kay C, Leavitt BR, Nance M, Ross CA, Scahill RI, Wetzel R, Wild EJ, Tabrizi SJ (2015 թ․ ապրիլ). «Huntington disease». Nature Reviews. Disease Primers. 1: 15005. doi:10.1038/nrdp.2015.5. PMID 27188817.
  39. ↑ 39,0 39,1 39,2 Sadri-Vakili G, Cha JH (2006 թ․ հունիս). «Mechanisms of disease: Histone modifications in Huntington's disease». Nature Clinical Practice. Neurology. 2 (6): 330–8. doi:10.1038/ncpneuro0199. PMID 16932577. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ նոյեմբերի 26-ին.
  40. ↑ Liu Z, Zhou T, Ziegler AC, Dimitrion P, Zuo L (2017). «Oxidative Stress in Neurodegenerative Diseases: From Molecular Mechanisms to Clinical Applications». Oxidative Medicine and Cellular Longevity. 2017: 2525967. doi:10.1155/2017/2525967. PMC 5529664. PMID 28785371.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  41. ↑ Kumar A, Ratan RR (2016 թ․ հոկտեմբեր). «Oxidative Stress and Huntington's Disease: The Good, The Bad, and The Ugly». Journal of Huntington's Disease. 5 (3): 217–237. doi:10.3233/JHD-160205. PMC 5310831. PMID 27662334.
  42. ↑ Purves D, Augustine GA, Fitzpatrick D, Hall W, LaMantia AS, McNamara JO, Williams SM (2001). «Modulation of Movement by the Basal Ganglia – Circuits within the Basal Ganglia System». In Purves D (ed.). Neuroscience (2nd ed.). Sunderland, MA: Sinauer Associates. ISBN 0-87893-742-0. Արխիվացված օրիգինալից 2009 թ․ փետրվարի 18-ին. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 1-ին.
  43. ↑ Lobsiger CS, Cleveland DW (2007 թ․ նոյեմբեր). «Glial cells as intrinsic components of non-cell-autonomous neurodegenerative disease». Nature Neuroscience. 10 (11): 1355–60. doi:10.1038/nn1988. PMC 3110080. PMID 17965655.
  44. ↑ 44,0 44,1 Crossman AR (2000 թ․ մայիս). «Functional anatomy of movement disorders» (PDF). Journal of Anatomy. 196 ( Pt 4) (4): 519–25. doi:10.1046/j.1469-7580.2000.19640519.x. PMC 1468094. PMID 10923984.(չաշխատող հղում)
  45. ↑ Duffy, Joseph (2013). Motor Speech Disorders: Substrates, Differential Diagnosis, and Management, 3rd Ed. St. Louis, Missouri: Elsevier. էջեր 196–7.
  46. ↑ 46,0 46,1 «Analysis of Strand Slippage in DNA Polymerase Expansions of CAG/CTG Triplet Repeats Associated with Neurodegenerative Disease – JBC». Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ սեպտեմբերի 8-ին.
  47. ↑ Steffan JS, Bodai L, Pallos J, Poelman M, McCampbell A, Apostol BL, Kazantsev A, Schmidt E, Zhu YZ, Greenwald M, Kurokawa R, Housman DE, Jackson GR, Marsh JL, Thompson LM (2001 թ․ հոկտեմբեր). «Histone deacetylase inhibitors arrest polyglutamine-dependent neurodegeneration in Drosophila». Nature. 413 (6857): 739–43. doi:10.1038/35099568. PMID 11607033.
  48. ↑ Gaillard F (2007 թ․ մայիսի 1). «Huntington's disease». Radiology picture of the day. www.radpod.org. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ հոկտեմբերի 22-ին. Վերցված է 2009 թ․ հուլիսի 24-ին.
  49. ↑ Rao AK, Muratori L, Louis ED, Moskowitz CB, Marder KS (2009 թ․ ապրիլ). «Clinical measurement of mobility and balance impairments in Huntington's disease: validity and responsiveness». Gait & Posture. 29 (3): 433–6. doi:10.1016/j.gaitpost.2008.11.002. PMID 19111470.
  50. ↑ «Unified Huntington's Disease Rating Scale (UHDRS)». UHDRS and Database. HSG. 2009 թ․ փետրվարի 1. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ օգոստոսի 11-ին. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 14-ին.
  51. ↑ Harper PS (1999 թ․ հունիս). «Huntington's disease: a clinical, genetic and molecular model for polyglutamine repeat disorders». Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B, Biological Sciences. 354 (1386): 957–61. doi:10.1098/rstb.1999.0446. PMC 1692597. PMID 10434293.
  52. ↑ Andrew SE, Goldberg YP, Kremer B, Telenius H, Theilmann J, Adam S, Starr E, Squitieri F, Lin B, Kalchman MA (1993 թ․ օգոստոս). «The relationship between trinucleotide (CAG) repeat length and clinical features of Huntington's disease». Nature Genetics. 4 (4): 398–403. doi:10.1038/ng0893-398. PMID 8401589.
  53. ↑ Crauford D, Snowden J (2002). «Neuropyschological and neuropsychiatric aspects of Huntington's disease». In Bates G, Harper P, Jones L (eds.). Huntington's Disease – Third Edition. Oxford: Oxford University Press. էջեր 62–87. ISBN 978-0-19-851060-4.
  54. ↑ Di Maio L, Squitieri F, Napolitano G, Campanella G, Trofatter JA, Conneally PM (1993 թ․ ապրիլ). «Suicide risk in Huntington's disease». Journal of Medical Genetics. 30 (4): 293–5. doi:10.1136/jmg.30.4.293. PMC 1016335. PMID 8487273.
  55. ↑ 55,0 55,1 55,2 55,3 55,4 55,5 Harper P (2002). «The epidemiology of Huntington's disease». In Bates G, Harper P, Jones L (eds.). Huntington's Disease – Third Edition. Oxford: Oxford University Press. էջեր 159–189. ISBN 978-0-19-851060-4.
  56. ↑ Sharon I, Sharon R, Wilkens JP, Ersan T (2010). «Huntington Disease Dementia». emedicine, WebMD. Medscape. Արխիվացված օրիգինալից 2010 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2010 թ․ մայիսի 16-ին.
  57. ↑ Driver-Dunckley E, Caviness JN (2007). «Huntington's disease». In Schapira AHV (ed.). Neurology and Clinical Neuroscience. Mosby Elsevier. էջեր 879–885. ISBN 978-0-323-03354-1.
  58. ↑ Evans SJ, Douglas I, Rawlins MD, Wexler NS, Tabrizi SJ, Smeeth L (2013 թ․ հոկտեմբեր). «Prevalence of adult Huntington's disease in the UK based on diagnoses recorded in general practice records». Journal of Neurology, Neurosurgery, and Psychiatry. 84 (10): 1156–60. doi:10.1136/jnnp-2012-304636. PMC 3786631. PMID 23482661.
  59. ↑ Avila-Giróo R (1973). «Medical and Social Aspects of Huntington's chorea in the state of Zulia, Venezuela». Advances in Neurology. 1: 261–6. ISSN 0091-3952. NAID 10021247802.
  60. ↑ Gusella JF, Wexler NS, Conneally PM, Naylor SL, Anderson MA, Tanzi RE, Watkins PC, Ottina K, Wallace MR, Sakaguchi AY (1983). «A polymorphic DNA marker genetically linked to Huntington's disease». Nature. 306 (5940): 234–8. Bibcode:1983Natur.306..234G. doi:10.1038/306234a0. PMID 6316146.
  61. ↑ Squitieri F, Andrew SE, Goldberg YP, Kremer B, Spence N, Zeisler J, Nichol K, Theilmann J, Greenberg J, Goto J (1994 թ․ դեկտեմբեր). «DNA haplotype analysis of Huntington disease reveals clues to the origins and mechanisms of CAG expansion and reasons for geographic variations of prevalence». Human Molecular Genetics. 3 (12): 2103–14. doi:10.1093/hmg/3.12.2103. PMID 7881406.
  62. ↑ Sveinsson O, Halldórsson S, Olafsson E (2012 թ․ հուլիս). «An unusually low prevalence of Huntington's disease in Iceland». European Neurology. 68 (1): 48–51. doi:10.1159/000337680. PMID 22722209.
  63. ↑ Sipilä JO, Hietala M, Siitonen A, Päivärinta M, Majamaa K (2015 թ․ հունվար). «Epidemiology of Huntington's disease in Finland». Parkinsonism & Related Disorders. 21 (1): 46–9. doi:10.1016/j.parkreldis.2014.10.025. PMID 25466405.
  64. ↑ Almqvist EW, Elterman DS, MacLeod PM, Hayden MR (2001 թ․ սեպտեմբեր). «High incidence rate and absent family histories in one quarter of patients newly diagnosed with Huntington disease in British Columbia». Clinical Genetics. 60 (3): 198–205. doi:10.1034/j.1399-0004.2001.600305.x. PMID 11595021.
  65. ↑ 65,0 65,1 Huntington G (1872). On Chorea. Vol. 26. The Hague: Nijhoff. էջեր 317–321. ISBN 978-90-6186-011-2. Արխիվացված օրիգինալից 2009 թ․ մայիսի 31-ին. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 1-ին. {{cite book}}: |journal= ignored (օգնություն)
  66. ↑ Karen Bellenir, ed. (2004). «Huntington Disease». Genetic Disorders Sourcebook (3rd ed.). Detroit: Omnigraphics. էջեր 159–179. ISBN 978-0-7808-0742-6.
  67. ↑ 67,0 67,1 67,2 67,3 67,4 67,5 67,6 67,7 Harper P (2002). «Huntington's disease: a historical background». In Bates G, Harper P, Jones L (eds.). Huntington's Disease – Third Edition. Oxford: Oxford University Press. էջեր 3–24. ISBN 978-0-19-851060-4.
  68. ↑ Wexler A, Wexler N (2008). The Woman Who Walked Into the Sea. Huntington's and the Making of a Genetic Disease. Yale University Press. էջ 288. ISBN 978-0-300-10502-5. Վերցված է 2015 թ․ նոյեմբերի 15-ին.
  69. ↑ Lund JC (1860). «Chorea Sti Viti i Sætersdalen. Uddrag af Distriktslæge J. C. Lunds Medicinalberetning for 1860». Beretning Om Sundhedstilstanden: 137–138.
  70. ↑ Lanska DJ (2000 թ․ ապրիլ). «George Huntington (1850-1916) and hereditary chorea». Journal of the History of the Neurosciences. 9 (1): 76–89. doi:10.1076/0964-704X(200004)9:1;1-2;FT076. PMID 11232352.
  71. ↑ Brody IA, Wilkins RH (1967 թ․ սեպտեմբեր). «Huntington's chorea». Archives of Neurology. 17 (3): 331. doi:10.1001/archneur.1967.00470270109013. PMID 4228262.

Արտաքին հղումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Հենտինգտոնի հիվանդություն» հոդվածին։
 ⛭ 
  Թեմատիկ կայքեր
Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Հենտինգտոնի_հիվանդություն&oldid=10105662» էջից