Մեծ անկման պատճառներ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Մեծ անկման հիմնական պատճառները

Մեծ անկման պատճառներ (անգլ.՝ Causes of the Great Recession), 2008 թվականին ԱՄՆ հիփոթեքային վարկային ճգնաժամով պայմանավորված Մեծ անկաման պատճառ հանդիսացած բազմաթիվ ուղղակի կամ անուղղակի գործոններ։ Հիփոթեքային վարկերի սկզբնական ճգնաժամի և դրան հաջորդած անկման հիմնական պատճառներն են՝ վարկավորման թույլ ստանդարտները, որոնք անշարժ գույքի շուկայում առաջացրեցին «պղպջակներ», որոնք էլ պայթեցին հետո, ԱՄՆ կառավարության վարած բնակարանային քաղաքականությունը, ոչ դեպոզիտար ֆինանսական հաստատությունների սահմանափակ կարգավորումը։ Ռեցեսիան սկսվելուն պես տարբեր միջոցներ ձեռնարկվեցին՝ արձանագրելով տարբեր աստիճանի հաջողություններ։ Դրանք ներառում են կառավարությունների հարկաբյուջետային քաղաքականությունը, կենտրոնական բանկերի դրամավարկային քաղաքականությունը, միջոցառումներ՝ օգնելու պարտք ունեցող սպառողներին վերաֆինանսավորել իրենց հիփոթեքային վարկը, իշխանությունների ցուցաբերած անհետևողական մոտեցումները՝ խնդրահարույց բանկային ոլորտներին և մասնավոր պարտատոմսերի սեփականատերերին օգնելու համար՝ ստանձնելով մասնավոր պարտքի բեռը կամ սոցիալականացնելով կորուստները։

Ակնարկ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բնակարանների գների բարձրացումը նշված երկրներում 2002-2008 թվականներին։

2008 թվականի ճգնաժամի անմիջական կամ հավանական պատճառը համաշխարհային խոշոր ֆինանսական հաստատությունների ձախողումն էր, կամ ձախողման վտանգը՝ սկսած 2008 թվականի մարտին Bear Stearns ներդրումայանի բանկի փրկությունից և 2008 թվականի սեպտեմբերին Lehman Brothers բանկի ձախողումից։ Այս հաստատություններից շատերը ներդրումներ էին կատարել ռիսկային արժեթղթերում և երբ 2007-2009 թվականների ընթացքում ԱՄՆ-ի և Եվրոպայի բնակարանային շուկայում «պղպջակները» սկսեցին պայթել՝ արժեթղթերը կորցրեցին իրենց արժեքը ամբողջությամբ կամ դրա զգալի մասը։ Ավելին՝ շատ հաստատություններ կախվածության մեջ հայտնվեցին կարճաժամկետ (մեկ գիշերվա) ֆինանսավորման շուկաներից, որոնք ենթակա էին խափանումների[1][2]։

Շատ հաստատություններ իջեցրեցին վարկավորման ստանդարտները՝ շարունակելով ապահովել հիփոթեքային արժեթղթերի համաշխարհային պահանջարկը՝ ստանալով հսկայական շահույթներ, որոնք բաժանվում էր ներդնողների միջև։ Նրանք կիսում էին նաև ռիսկը։ Երբ «պղպջակները» էլ ավելի մեծացան, տնային տնտեսությունների պարտքի մակարդակը 2000 թվականից հետո ամբողջ աշխարհում կտրուկ աճեց։ Տնային տնտեսությունները դարձան կախյալ իրենց հիփոթեքային վարկերը վերաֆինանսավորողներից։ Ավելին՝ ԱՄՆ տնային տնտեսությունների հիփոթեքային վարկերը հաճախ լողացող տոկոսադրույքով էին և ունեին նախնական ցածր տոկոսադրույք ու վճարումներ, որոնք հետագայում բարձրացան։ Երբ 2007-2008 թվականներին միջազգային վարկային շուկաները ըստ էության դադարեցրին հիփոթեքի հետ կապված ֆինանսավորումը, ԱՄՆ-ում տների սեփականատերերն այլևս չէին կարողանում վերաֆինանսավորվել և ռեկորդային թվով դեֆոլտ էին հայտարարում՝ հանգեցնելով հիփոթեքով ապահովված արժեթղթերի փլուզմանը, որոնցով այժմ էլ լցված է համակարգը[3][4]:

ԱՄՆ տնային տնտեսությունները և ֆինանսական ընկերությունները զգալիորեն ավելացրել են փոխառությունները ճգնաժամին նախորդած տարիներին։

2007 և 2008 թվականների ընթացքում ակտիվների գների անկումը (օրինակ՝ հիփոթեքով ապահովված արժեթղթեր) ԱՄՆ-ում հանգեցրեց համարժեք բանկային խուճապի՝ ներառելով ներդրումային բանկեր և այլ ոչ դեպոզիտար ֆինանսական կազմակերպություններ։ Այս համակարգը հասավ այն մակարդակին, որ մրցակցում էր դեպոզիտար համակարգի հետ, սակայն դեռ ենթակա չէր նույն կարգավորող երաշխիքներին[5]։ ԱՄՆ-ում և Եվրոպայում այս ամենին դիմադրող բանկերը կրճատեցին վարկավորումը՝ պատճառելով վարկային ճգնաժամ։ Սպառողներն ու որոշ կառավարություններ այլևս չէին կարողանում վարկ վերցնել և ծախսել նախաճգնաժամային պայմաններում։ Ձեռնարկությունները նաև կրճատեցին իրենց ներդրումները, քանի որ պահանջարկը թուլացել էր, աշխատուժը էլ կրճատվել։ Ռեցեսիայի պատճառով առաջացած բարձր գործազրկությունը սպառողների և երկրների համար էլ ավելի դժվարացրեց իրենց պարտավորությունների կատարումը։ Սա հանգեցրեց ֆինանսական հաստատությունների կորուստների աճին, խորացնելով վարկային ճգնաժամը, դրանով իսկ ստեղծելով բացասական հետադարձ կապ (արձագանք)[6]։

Դաշնային պահուստային համակարգի նախագահ Բեն Բերնանկեն 2010 թվականի սեպտեմբերին ցուցմունք է տալիս ճգնաժամի պատճառների վերաբերյալ։ Նա գրել է, որ եղել են շոկեր կամ խթանիչներ (այսինքն՝ որոշակի իրադարձություններ, որոնք ազդել են ճգնաժամի վրա) և խոցելիություններ (այսինքն՝ ֆինանսական համակարգի կարգավորման և վերահսկողության թույլ կողմեր), որոնք ուժեղացրել են ցնցումները։ խթանիչներր ներառում էին՝ 2007 թվականին սկսված հիփոթեքային արժեթղթերի կորուստները և 2007 թվականի կեսերին սկսված խուճապը ստվերային բանկային համակարգում, ինչը բացասաբար ազդեց դրամական շուկաների գործառույթների վրա։ Մասնավոր հատվածի խոցելիության օրինակները ներառում էին՝ ֆինանսական հաստատությունների կախվածությունը կարճաժամկետ ֆինանսավորման անկայուն աղբյուրներից, ինչպիսիք են հետգնման համաձայնագրերը (ռեպո), կորպորատիվ ռիսկերի կառավարման թերություններ՝ լծակների չափից ավելի օգտագործում (փոխառություն ներդրումներ կատարելու համար), և ավելի մեծ ռիսկի դիմելու համար ածանցյալ գործիքների ոչ պատշաճ օգտագործումը։ Հանրային հատվածի խոցելիության օրինակները ներառում էին՝ կանոնադրական բացեր և հակասություններ կանոնակարգող մարմինների միջև, կանոնակարգող լիազորությունների անարդյունավետ օգտագործում, և ճգնաժամային կառավարման անարդյունավետ հնարավորություններ։ Բերնանկեն նաև քննարկել է «Չափազանց մեծ ձախողման համար» ինստիտուտները, դրամավարկային քաղաքականությունը և առևտրային դեֆիցիտները[7]։

Չիկագոյի համալսարանի կողմից արված հարցումներով տնտեսագետները ըստ կարևորության գնահատել են ճգնաժամի պատճառ դարձած գործոնները։ Ըստ արդյունքների՝ 1) Ֆինանսական հատվածի թերի կարգավորումն ու վերահսկողություն, 2) ֆինանսական տեխնոլոգիաների մեջ ռիսկերի թերի գնահատում (օրինակ՝ գրավով ապահովված պարտքային պարտավորություն), 3) հիփոթեքային խարդախություն և վատ խթաններ, 4) կարճաժամկետ ֆինանսավորման որոշումներ և ըստ այդմ խուճապ այդ շուկաներում (օրինակ՝ ռեպո), 5) վարկային վարկանիշային գործակալությանի ձախողումներ[8]։

Պատմություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ԱՄՆ-ի բնակելի և ոչ բնակելի տարածքներում ներդրումները ՀՆԱ-ի նկատմամբ ճգնաժամի ժամանակ նվազել են։

Կան մի քանի «պատմություններ», որոնք փորձում են ճգնաժամի պատճառները տեղավորել համանման՝ համընկնող տարրերի համատեքստում։ Այդպիսի պատմություններից հինգն են.

  1. Բանկային խուճապին համարժեք երևույթի առկայությունը ստվերային բանկային համակարգում՝ ներառելով ներդրումային բանկեր և այլ ոչ դեպոզիտար ֆինանսական կազմակերպություններ։ Այս համակարգը հասավ այն մակարդակին, որ մրցակցում էր դեպոզիտար համակարգի հետ, սակայն դեռ ենթակա չէր նույն կարգավորող երաշխիքներին[5]։
  2. Տնտեսությունն առաջ էր գնում բնակարանային շուկայում առաջացած «պղպջակներով», և երբ դրանք պայթեցին մասնավոր բնակելի ներդրումները (այսինքն՝ բնակարանաշինությունը) նվազեցին 4%-ով։ ՀՆԱ-ն և սպառումը՝ «պղպջակների» արդյունքում առաջացած բնակարանային հարստության շնորհիվ նույնպես նվազեցին։ Այս ամենն առաջացրեց տարեկան պահանջարկի բաց՝ մոտ 1 տրիլիոն դոլարի։ Կառավարությունը չցանկացավ փոխհատուցել մասնավոր հատվածի այս դեֆիցիտը[9][10]։
  3. Ճգնաժամին նախորդող տասնամյակներում տնային տնտեսությունների կուտակած պարտքի ռեկորդային մակարդակը հանգեցրեց «հաշվեկշռային անկման», երբ 2006 թվականին բնակարանների գները սկսեցին նվազել։ Սպառողները սկսեցին մարել իրենց պարտքերը, ինչը կրճատեց սպառումը և երկարաժամկետ մակարդակով դանդաղեցրեց տնտեսությունը, իսկ պարտքի մակարդակը նվազում էր[5][11]
  4. Կառավարության այն քաղաքականությունը, որը խրախուսում էր թույլ վարկավորման ստանդարտներով տների սեփականության իրավունքի տիրապետումը նույնիսկ նրանց համար, ովքեր ի վիճակի չէին իրենց դա թույլ տալ՝ նպաստեց բնակարանների գների և հետևաբար պարտքերի անկայուն աճին[12]։
  5. Ֆինանսական ցնցումները նպաստեցին փողի պահանջարկի աճին (խնայողական կուտակում)։ Փողի պահանջարկի այս աճը հանգեցրեց ապրանքների պահանջարկի համապատասխան անկման[13]։

Ճգնաժամի պատճառները նկարագրող մի պատմություն էլ սկսվում է 2000-2007 թվականներին ներդրումների համար առկա խնայողությունների զանգվածային աճով, երբ ֆիքսված եկամտով արժեթղթերի համաշխարհային ֆոնդը 2000 թվականին 36 տրիլիոն դոլարից ավելացավ մինչև 80 տրիլիոն դոլար մինչև 2007 թվականը։ Ճգնաժամի պատճառները նկարագրող պատմություններից մեկը սկսվում է 2000-ից 2007 թվականներին ներդրումների համար հասանելի խնայողությունների զանգվածային աճով, երբ ֆիքսված եկամտով արժեթղթերի համաշխարհային ֆոնդը 2000 թվականին մոտավորապես 36 տրիլիոն դոլարից հասավ մինչև 80 տրիլիոն դոլար 2007 թվականին։ Այս «Փողի հսկա լողավազանը» այսքան աճեց, քանի որ քանի որ արագ զարգացող երկրների խնայողությունները մտան կապիտալի համաշխարհային շուկաներ։ Ներդրողները, ովքեր փնտրում էին ավելի բարձր եկամտաբերություն, քան ԱՄՆ գանձապետական պարտատոմսերով առաջարկվողները, այլընտրանքներ էին փնտրում ամբողջ աշխարհում[14]։

Պատրաստի առկա խնայողություններով գայթակղությունը ծանրաբեռնեց քաղաքականության և կարգավորող վերահսկողության մեխանիզմները՝ երկիրը երկրի հետևից, քանի որ վարկատուներն ու փոխառուները օգտագործում էին այդ խնայողությունները՝ առաջացնելով պղպջակներ պղպջակների ետևից ամբողջ աշխարհում։

Երբ այս պղպջակները պայթեցին՝ պատճառ դառնալով ակտիվների գների (օրինակ՝ բնակարանների և առևտրային անշարժ գույքի) նվազմանը, համաշխարհային ներդրողների նկատմամբ պարտավորությունները մնացին անփոփոխ՝ բարձր գնով, ինչը խնդիրներ առաջացրեց կապված սպառողների, կառավարությունների և բանկային համակարգերի վճարունակության հետ[15]։ Այս պարտքի «ավելցուկն» ազդեց սպառման, և հետևաբար տնտեսական աճի դանդաղման վրա և նշվում է որպես «հաշվեկշռային անկում» կամ պարտքի գնանկում[5]։

Բնակարանային շուկա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ԱՄՆ բնակարանային շուկայի «պղպջակներ» և բռնագանձումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ԱՄՆ բնակելի անշարժ գույքի թիվը, որոնք ենթակա էին բռնագրավման գործողությունների՝ ըստ եռամսյակների (2007-2009 թվականներին):

1997-2006 թվականներին տիպիկ ամերիկյան տան գինն աճել է 124%-ով[16]։ 2001 թվականին նախորդած երկու տասնամյակների ընթացքում ազգային միջին վիճակագրական տան գինը գրեթե 3 անգամ գերազանցում էր միջին վիճակագրական ընտանիքի եկամուտները։ Այս հարաբերակցությունը 2004 թվականին հասավ 4-ի, իսկ 2006 թվականին արդեն 4,6-ի[17]։ Բնակարանային այս փուչիկը հանգեցրեց նրան, որ բավականին շատ տների սեփականատերեր վերավարկավորեցին իրենց տները ավելի ցածր՝ շահեկան տոկոսադրույքներով կամ վերցրեցին երկրորդ հիփոթեքային վարկը, որն ապահովված էր գների բարձրացումից։

Մինչև 2008 թվականի սեպտեմբեր ԱՄՆ-ի բնակարանների միջին գները նվազել էին ավելի քան 20%-ով՝ համեմատած 2006 թվականի կեսերի պիկի հետ[18][19]։ Վարկավորման մատչելի ու հասանելի պայմանները և այն համոզմունքը, որ բնակարանների գները կշարունակեն բարձրանալ, ստիպեց շատ ռիսկային վարկառուների ձեռք բերել լողացող տոկոսադրույքով հիփոթեքային վարկեր։ Այս հիփոթեքային վարկերը գրավեցին վարկառուներին շուկայականից ցածր տոկոսադրույքով՝ որոշ նախնական ժամանակահատվածի համար, որից հետո այն կհաշվարկվեր շուկայական տոկոսադրույքներով՝ հիփոթեքի մնացած ժամկետի համար։ Այն վարկառուները, ովքեր՝ նախնական արտոնյալ ժամկետի ավարտից հետո չէին կարողանա կատարել միանգամից ավելի բարձր վճարումներ, կարող էրն վերավարկավորել իրենց հիփոթեքը։ Վերավարկավորումն ավելի դժվարացավ, երբ ԱՄՆ-ի շատ մասերում բնակարանների գները սկսեցին նվազել։ Վարկառուները, ովքեր չկարողացան խուսափել ավելի բարձր ամսական վճարումներից նույնիսկ վերաֆինանսավորման միջոցով՝ սկսեցին ենթարկվել դեֆոլտի։ 2007 թվականի ընթացքում վարկատուները սկսեցին բռնագրավման հայցեր ներկայացնել գրեթե 1,3 միլիոն անշարժ գույքի նկատմամբ՝ 79 %-ով գերազանցելով 2006 թվականի ցուցանիշը[20], իսկ 2008 թվականին այս ցուցանիշը հասավ 2,3 միլիոնի՝ 81%-ով գերազանցելով նախորդ տարվա ցուցանիշը[21]։ Այսպիսով՝ 2008 թվականի օգոստոսի դրությամբ բոլոր չմարված հիփոթեքային վարկերի 9.2%-ը կամ ժամկետանց էր, կամ բռնագրավման ենթակա[22]։

The Economist շաբաթաթերթն այս խնդիրը նկարագրել է այսպես. «Ֆինանսական ճգնաժամի ոչ մի դրվագ այսքան մեծ ուշադրության չի արժանացել, որքան տների առգրավման այս ալիքը, որը տարածվեց Ամերիկայով մեկ։ Կառավարության ծրագրերն անարդյունավետ էին, իսկ մասնավոր հատվածի ջանքերն այդքան էլ հաջող չէին»։ 2009-2011 թվականների ընթացքում գրեթե 9 միլիոն տուն բռնագրավման վտանգի տակ էր՝ սովորական տարվա մեկ միլիոնի դիմաց[23]։ Համաձայն Չիկագոյի Դաշնային պահուստային բանկի 2006 թվականի ուսումնասիրության՝ յուրաքանչյուր բռնագրավման հայտ մոտավորապես 50,000 ԱՄՆ դոլարի սահամններում էր, այսինքն 9 միլիոն բռնագրավման հայտերը միասին կազմում էին 450 միլիարդ դոլարի վնաս[24]։

Բարձր ռիսկային վարկավորում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ԱՄՆ-ի բարձր ռիսկ պարունակող հիփոթեքային վարկերի կտրուկ աճը 2004-2006 թվականներին:

Ի լրումն վարկավորման մատչելի պայմանների, կան ապացույցներ, որ ճգնաժամին նախորդող տարիներին և՛ մրցակցային ճնշումները, և՛ կառավարության որոշ կարգավորումներ նպաստել են բարձր ռիսկային վարկերի ծավալների ավելացմանը։ ԱՄՆ խոշոր ներդրումային բանկերը և կառավարության կողմից հովանավորվող առևտրային ձեռնարկությունները, ինչպիսին Fannie Mae-ն է, կարևոր դեր են խաղացել բարձր ռիսկային վարկավորման ընդլայնման գործում[25][26][27]։

Բարձր ռիսկային տերմինը վերաբերում է որոշ վարկառուների վարկային որակին, որոնք ունեն թույլ վարկային պատմություն և ավելի բարձր ռիսկ՝ ենթարկվելու վարկային դեֆոլտի, քան մնացած, վստահելի վարկառուները[28]։ 2007 թվականի մարտի դրությամբ ԱՄՆ-ում բարձր ռիսկային հիփոթեքային վարկերի արժեքը գնահատվում էր 1,3 տրիլիոն դոլար, ընդ որում` ավելի քան 7,5 միլիոնը առաջին գրավադրման ենթակա հիփոթեքային վարկեր էին[29]։

Մինչև 2004 թվականի դրությամբ բարձր ռիսկ պարունակող հիփոթեքային վարկերը 10%-ից պակաս էին կազմում ամբողջ հիփոթեքային վարկերի մեջ, իսկ 2005-2006 թվականներին,երբ ԱՄՆ հիփոթեքային շուկայի «պղպջակները» հասել էին պիկին, դրանք կազմում էին գրեթե 20%[30]։ Այս իրադրության անմիջական պատճառներից մեկն 2004 թվականի ապրիլին ԱՄՆ արժեթղթերի և բորսաների հանձնաժողովի կողմից կայացրած որոշումն էր, որը դրդեց, որ խոշորագույն հինգ ներդրումային բանկեր կտրուկ ավելացրեցին իրենց ֆինանսական լծակները և ագրեսիվ ձևով ընդլայնեցին հիփոթեքով ապահովված արժեթղթերի թողարկումը[26]։ Բարձր ռիսկային հիփոթեքային վարկերի վճարումների ուշացումների ցուցանիշը 1998-2006 թվականներին կազմում էր 10-15%[31], հետո այն սկսեց կտրուկ աճել՝ 2008 թվականին հասնելով 25%-ի[32][33]։

Ըստ GAO-ի ներկայացրած տվյալների։

Հիփոթեքային վարկերի տեղաբաշխում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վարկառուների բարձր վարկային ռիսկայննությունը հաշվի առնելուց բացի, վարկատուներն առաջարկեցին ավելի ու ավելի վարկավորման ռիսկային տարբերակներ՝ փոխառություններ համար։ Հիփոթեքային վարկերի երաշխիքային ստանդարտները աստիճանաբար նվազեցին բումի շրջանում, մասնավորապես 2004-2007 թվականներին[34]։ Վարկերի ավտոմատացված տրամադրումը թույլ էր տալիս հաստատել դրանք առանց համապատասխան վերանայման և փաստաթղթրով հիմնավորման[35]։ 2007 թվականին բոլոր այս բարձր ռիսկային վարկերի 40% -ը հենց ավտոմատ տեղաբաշխման արդյունքն էր[36][37]։ Հիփոթեքային բանկիրների ասոցիացիայի նախագահը պնդում էր, որ հիփոթեքային բրոքերները՝ վարկային բումից շահույթ ստանալիս, վարկառուների վարկունակությունը բավարար չափով չեն գնահատել[38]։ Վարկատուների և վարկառուների հիփոթեքային խարդախությունները հսկայական աճեցին[39]։ Թույլ կամ առանց փաստաթղթային հիմնավորմամբ վարկավորման անհաջող ընտրությունը կարող էր հանգեցնել հետագա (2007-2012 թվականներին)՝ բռնագրավման հաշվարկների մեջ զգալի կորուստների[40]։

Ըստ Քլիվլենդի դաշնային պահուստային բանկի վերլուծաբանների հետազոտության պարզվել է, որ բարձր ռիսկային և սովորական հիփոթեքային վարկերի տոկոսադրույքների միջև տարբերությունը էականորեն նվազել է 2001-2007 թվականների ընթացքում։ Այդ ժամանակաշրջանում աստիճանաբար վատացել է նաև ստացված վարկերի որակը։ Նվազող ռիսկի և վարկային ստանդարտների համադրությունը սովորական է վերելքի և անկման վարկային ցիկլերի համար։ Հեղինակները պնդում են նաև, որ երաշխիքային ստանդարտների նշաձողի իջեցումը ճգնաժամի առաջացման անմիջական պատճառ չեն հանդիսացել, քանի որ ստանդարտների աստիճանական փոփոխությունները վիճակագրորեն չեն բացատրում 2001-2005 թվականներին տրված բարձր ռիսկային հիփոթեքային վարկերի և դեֆոլտի տոկոսադրույքների միջև եղած մեծ տարբերությունը։ Այլ կերպ ասած, ստանդարտները աստիճանաբար իջել են, բայց դեֆոլտները հանկարծակի աճել։ Ավելին, հեղինակները պնդում էին, որ վարկերի որակի վատթարացման միտումն ավելի դժվար է նկատել բնակարանների գների աճով, քանի որ վերաֆինանսավորման շատ տարբերակներ են հասանելի եղել՝ դեֆոլտի տոկոսադրույքը պահելով ավելի ցածր[41][42]։

Հիփոթեքային խարդախություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2004 թվականին Հետաքննությունների դաշնային բյուրոն նախազգուշացրեց հիփոթեքային խարդախության «համաճարակի» մասին, որը կարևոր վարկային ռիսկ էր ոչ հիմնական հիփոթեքային վարկավորման համար, և նրանց խոսքով այն կարող էր հանգեցնել «մի խնդրի, որը կարող էր ունենալ նույնքան ազդեցություն, որքան S&L ճգնաժամը»[43][44][45][46]։

Կանխավճարներ և բացասական սեփական կապիտալ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կանխավճարը՝ տան համար վարկատուին վճարված սկզբնական գումարն է և հանդիսանում է տան սեփականատերերի սկզբնական սեփական կապիտալը կամ տան համար ցուցաբերած ֆինանսական հետաքրքրությունը։ Ցածր կանխավճարը ենթադրում է, որ տան սեփականատիրոջից չի պանջվում բարձր ներդրումային լծակներ՝ ավելի փոքր սեփական կապիտալ/փոխառու միջոցներ հարաբերությամբ։ Նման հանգամանքներում տան արժեքի նույնիսկ փոքր անկումները հանգեցնում են բացասական սեփական կապիտալի, մի իրավիճակ, երբ տան արժեքը վերցրած հիփոթեքային վարկի գումարից պակաս է։ 2005 թվականին առաջին անգամ տուն գնողների համար միջին կանխավճարը 2% էր, ընդ որում այդ գնորդների 43%-ը որևէ կանխավճար չի կատարել[47]։ Համեմատության համար՝ Չինաստանն ուներ կանխավճարի պահանջներ, որոնք գերազանցում էին 20%-ը, իսկ ոչ ռեզիդենտ բնակչության համար այն ավելի բարձր էր[48]։

Տնտեսագետ Նուրիել Ռուբինին 2009 թվականի հուլիսին Forbes-ում գրել է, որ «Բնակարանների գներն արդեն ընկել են իրենց առավելագույն արժեքից մոտ 30%-ով։ Ելնելով իմ վերլուծություններից՝ դրանք կշարունակեն նվազել մինչև 40%՝ իրենց առավելագույնից արժեքից և հավանական է, որ ստորին մակարդակում դրանք կհասնեն մինչև 45%-ի։ Դրանք դեռևս նվազում են տարեկան ավելի քան 18%-ով։ ԵՎ այս ամենը՝ բնակարանների գների առնվազն 40%-45% տոկոսի անկումն իրենց առավելագույն արժեքից կնշանակի, որ հիփոթեք ունեցող բոլոր տնային տնտեսությունների մոտ կեսը` 51 միլիոնից մոտ 25 միլիոնը, որոնք ունեն հիփոթեքային վարկ, կհայտնվեն «ջրի տակ»՝ ունենալով բացասական սեփական կապիտալ, և դա էական պատճառ կլինի, որ նրանք հեռանան իրենց տներից[49]՞

Տնտեսագետ Սթեն Լեյբովիցը The Wall Street Journal-ում պնդում էր, որ տան կապիտալի չափն է բռնագանձման հիմնական գործոն, այլ ոչ թե վարկի տեսակը, վարկառուի վարկային պատմությունը կամ վարկունակությունը։ Չնայած տների միայն 12%-ն ուներ բացասական սեփական կապիտալ (այսինքն՝ գույքն ավելի քիչ արժեր, քան հիփոթեքային պարտավորությունը), այդուհանդերձ դրանք կազմում էին 2008 թվականի երկրորդ կիսամյակի ընթացքում բռնագրավումների 47%-ը[50]։

L.A. Times-ը հայտնել է մի ուսումնասիրության արդյունքների մասին, որը պարզել է, որ հիփոթեքային վարկ ձևակերպելու պահին բարձր վարկային վարկանիշ ունեցող տների սեփականատերեի՝ «ռազմավարական դեֆոլտ» (կտրուկ և նպատակային ձեռքերը լվանալ՝ հրաժարվելով հիփոթեքից) հայտարարելու հավանականությունը 50%-ով ավելի էր համեմատած ցածր վարկային վարկանիշ ունեցող վարկառուների հետ։ Նման ռազմավարական դեֆոլտները հիմնականում կենտրոնացած էին շուկաներում, որտեղ գների ամենաբարձր անկումն էր լինում։ Մոտավորապես 588,000 ռազմավարական դեֆոլտ է տեղի ունեցել 2008 թվականին ամբողջ երկրում, ինչը կրկնակի գերազանցում է 2007 թվականի ցուցանիշը։ Սրանք կազմում էին 2008 թվականի չորրորդ եռամսյակում՝ 60 օրից ավելի երկարաձգված բոլոր լուրջ իրավախախտումների 18%-ը[51]։

Գիշատիչ վարկավորում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գիշատիչ վարկավորումը անբարեխիղճ վարկատուների՝ ոչ պատշաճ պայմաններով, «անապահով» կամ «անվտանգ» գրավով վարկեր կնքելու պրակտիկան է[52]։ Օրինակ՝ Countrywide-ի կողմից կիրառված «խայծ և ծուղակ» դասական մեթոդը՝, որով գովազդվում էր տների վերաֆինանսավորման ցածր տոկոսադրույքները։ Այսպիսի հայտարարություններում գրվում էին պայմանագրերի գայթակղող մանրամասներ, այնուհետև առաջարկվում էր ավելի թանկ պրոդուկտներ։ Գովազդում կարող էր նշված լիներ, որ 1% կամ 1,5% տոկոսադրույքով է գանձվելու, մինչդեռ սպառողի հիփոթեքը լիներ լողացող տոկոսադրույքով (ARM), որի դեպքում գանձվող տոկոսը ավելի մեծ է լինելու, քան վճարվելիք տոկոսների չափը։ Սա բացասական ամորտիզացիա առաջացրեց, որը վարկը սպառողը կարող էր չնկատել մինչև վարկային գործարքի ավարտից շատ ժամանակ անց։

Կալիֆոռնիայի գլխավոր դատախազ Ջերի Բրաունը դատի է տվել Countrywide-ին «Անբարեխիղճ բիզնես գործունեության» և «կեղծ գովազդի» համար, որը բարձր գնով հիփոթեք էր տալիս «թույլ վարկային պատմություն ունեցող տների սեփականատերերին, և և լողացող տոկոսադրույքով հիփոթեքային վարկեր (ARMs), որոնք թույլ էին տալիս տների սեփականատերերին միայն տոկոսներով վճարումներ կատարել»[53]։ Երբ բնակարանների գները նվազեցին, լողացող տոկոսադրույքով հիփոթեք ունեցող տների սեփականատերը քիչ դրդապատճառ ունեին վճարելու իրենց ամենամսյա վճարումները, քանի որ նրանց սեփական կապիտալն արժեզրկվել էր։ Սա հանգեցրեց Countrywide-ի ֆինանսական վիճակի վատթարացմանը, ինչի արդյունքում, ի վերջո, Տնտեսական վերահսկողության գրասենյակը որոշեց բռնագրավել այն։

Countrywide-ը, օրենսդիրների կարծիքով ինքն իրեն խճճեց՝ քաղաքական հովանավորչություն ձեռք բերելու նպատակով քաղաքական գործիչներին էժան վարկեր տրամադրելով[54]։ Ameriquest-ի նախկին աշխատակիցները, որոնք Միացյալ Նահանգների առաջատար մեծածախ վարկատուներն էին[55], նկարագրեցին մի համակարգ, որով նրանց մղում էին կեղծել հիփոթեքային փաստաթղթերը, իսկ հետո հիփոթեքը վաճառել Ուոլ Սթրիթի (երկար փողոց) բանկերին, որոնք ցանկանում էին արագ շահույթ ստանալ։ Աճող ապացույցներ կան, որ այսպիսի հիփոթեքային վարկավորման խարդախությունները կարող են լինել ճգնաժամի մեծ պատճառ[55]։

Մյուսները մատնանշել են 106-րդ Կոնգրեսի կողմից Gramm–Leach–Bliley ակտի ընդունումը, ինչպես նաև բանկերի և ներդրողների կողմից լծակների կիրառումմը՝ կապիտալի բարձր եկամտաբերության հասնելու համար։

Ռիսկային վարքագիծ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2009 թվականի հունիսին իր ելույթում ԱՄՆ նախագահ Բարաք Օբաման պնդում էր, որ «անպատասխանատվության մշակույթը»[56] ճգնաժամի կարևոր պատճառն է։ Նա քննադատեց գործադիրի փոխհատուցումը, որը «պարգևատրում է անհեռատեսությունը, քան պատասխանատվությունը» և ամերիկացիներին, ովքեր գնել են տներ «առանց պարտավորություննրեը ստանձնելու»։ Նա շարունակեց, ասելով, որ համակարգում «չափազանց մեծ պարտք կար և չկար բավարար կապիտալ։ Եվ աճող տնտեսությունը ծնեց ինքնագոհունակություն[57]։ Սպառողների բնակարանների չափազանց մեծ պարտքն իր հերթին առաջացել է հիփոթեքով ապահովված արժեթղթերի, վարկային դեֆոլտի փոխանակման (սվոփ) և գրավադրված պարտքային պարտավորությունների ֆինանսական ոլորտի ենթաճյուղերով, որոնք առաջարկում էին իռացիոնալ ցածր տոկոսադրույքներ և իռացիոնալ բարձր մակարդակի հիփոթեքային վարկեր բարձր ռիսկային սպառողներին։ Համախառն ռիսկի հաշվարկման բանաձևերը հիմնված էին գաուսյան զուգակցման (gaussian copula) վրա, որը սխալմամբ ենթադրում էր, որ հիփոթեքի առանձին բաղադրիչներն անկախ են իրարից։ Իրականում, գրեթե յուրաքանչյուր նոր ենթապայմանային հիփոթեքի վարկունակությունը մեծապես փոխկապակցված էր ցանկացած այլ վարկի հետ՝ կապված սպառողական ծախսերի մակարդակների հետ, որոնք կտրուկ ընկան, երբ գույքերի արժեքները սկսեց ընկնել հիփոթեքային պարտքերի սկզբնական ալիքի ընթացքում[58][59]։ Պարտքի սպառողները գործում էին իրենց ռացիոնալ սեփական շահերից ելնելով, քանի որ նրանք ի վիճակի չէին աուդիտի ենթարկել ֆինանսական ոլորտի ռիսկերի գնագոյացման ոչ թափանցիկ, սխալ մեթոդաբանությունը[60]։

Ճգնաժամի հիմնական առարկան այն է, որ շատ խոշոր ֆինանսական հաստատություններ չունեին բավարար ֆինանսական միջոցներ՝ իրենց կրած կորուստները ծածկելու կամ ուրիշների հանդեպ ստանձնած պարտավորություններին աջակցելու համար։ Տեխնիկական պայմանների կիրառմամբ՝ այս ընկերությունները ունեին բարձր մակարդակի փոխառություններ (այսինքն՝ նրանք պահպանում էին պարտքի և սեփական կապիտալի բարձր հարաբերակցությունը) կամ ունեին անբավարար կապիտալ՝ որպես կողմնակի ապահովություն փոխառությունների համար։ Գախտնիքը՝ կայուն ֆինանսական համակարգի այն է, որ ընկերությունները ունենան ֆինանսական հնարավորություններ իրենց պարտավորությունները կատարելու համար[61]։ Մայքլ Լյուիսը և Դեյվիդ Էյնհորնը պնդում էին. «Կարգավորման համար ամենակարևոր դերակատարը վստահ լինելն է, որ ռիսկ վաճառողները (պատասխանատվություն վերցնողները) ունեն բավարար կապիտալ իրենց պարտքերը մարելու համար[62]։

Տնային տնտեսությունների սպառողական փոխառություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ճգնաժամին նախորդող տարիներին ԱՄՆ տնային տնտեսությունները և ֆինանսական հաստատությունները գնալով ավելի ու ավելի դարձան պարտքերի տակ ընկած կամ պարտքերով գերծանրաբեռնված։ Սա մեծացրեց նրանց խոցելիությունը բնակարանային փուչիկների փլուզման նկատմամբ և ավելի վատթարացավ դրան հաջորդած տնտեսական անկման ընթացքում։

  1. ԱՄՆ-ում տնային տնտեսությունների պարտքը տարեկան անձնական եկամտի նկատմամբ 2007 թվականի վերջի դրությամբ կազմում էր 127% համեմատած 1990 թվականի 77%-ի հետ[63]։
  2. ԱՄՆ-ի տնային հիփոթեքային պարտքը համախառն ներքին արդյունքի (ՀՆԱ) նկատմամբ 1990-ական թվականներին միջինը կազմում էր 46% համեմատած 2008 թվականի 73%-ի հետ՝ հասնելով 10,5 տրիլիոն դոլարի[64]։
  3. ԱՄՆ-ի մասնավոր պարտքը ՀՆԱ-ի նկատմամբ 1981 թվականի դրությամբ 123% էր, իսկ 2008 թվականի երրորդ եռամսյակին այն կազմել է 290%[65]։

Մի քանի տնտեսագետներ և վերլուծական կենտրոններ պնդում էին, որ եկամուտների անհավասարությունն էր այս գերլծավորման պատճառներից մեկը։ Ռագուրամ Ռաջանի կատարած հետազոտությունը ցույց է տվել, որ. «1970-ական թվականների սկզբից զարգացած տնտեսություններին ավելի ու ավելի դժվար էր դառնում առաջ գնալը...հաջորդեց անհեռատես քաղաքական արձագանք և անհանգստություն՝ նրանք, ովքեր հետ էին մնում, պետք է հեշտացնեին վարկ ստանալու հասանելիությունը։ Բանկերը, բախվելով փոքր նորմատիվ կարգավորումներ հետ՝ ստացան ռիսկային վարկերի չափից մեծ դոզա[66]։

Մասնավոր պարտքի չափազանց մեծ մակարդակ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ԱՄՆ տնային տնտեսությունների պարտքը՝ տնօրինվող եկամտի և ՀՆԱ-ի համեմատ:

2000 թվականի ֆոնդային շուկայի անկմանը և դրան հաջորդած տնտեսական դանդաղմանը դիմակայելու համար Դաշնային պահուստը մեղմացրեց վարկերի հասանելիությունը և նվազեցրեց տոկոսադրույքները մինչև այն ցածր մակարդակի, որը շատ տասնամյակներ շարունակ չէր եղել։ Այս ցածր տոկոսադրույքները նպաստեցին պարտքի աճին տնտեսության բոլոր մակարդակներում, դրանցից գլխավորը մասնավորի պարտքն էր՝ ավելի թանկարժեք բնակարան ձեռք բերելու համար։ Պարտքի բարձր մակարդակը վաղուց ճանաչվել է որպես ռեցեսիայի (անկման) պատճառական գործոն[67]։ Ցանկացած պարտքի դեֆոլտն ունի հնարավորություն դառնալու նաև վարկատուի դեֆոլտի պատճառ, եթե վարկատուն ինքնին արդեն թույլ ֆինանսական վիճակում է և ունի չափից առավել պարտքեր։ Այս երկրորդ դեֆոլտն իր հերթին կարող է հանգեցնել հետագա դեֆոլտների՝ դոմինոյի սկզբունքով։ Այդ հետագա դեֆոլտների հավանականությունը մեծանում է պարտքի բարձր մակարդակի պայմաններում։ Այս դոմինոյի էֆեկտը կանխելու փորձերը՝ փրկելով Ուոլ Սթրիթի վարկատուներին, ինչպիսիք են AIG-ը, Fannie Mae-ն և Freddie Mac-ը, ունեցել են տարբեր հաջողություններ։ Դոմինոյի էֆեկտը կանգնեցնելու փորձերի մեկ այլ օրինակ է ձեռքբերումը (օրինակ՝ մեկ այլ ընկերության բաժնետոմներ գնելով կառավարման իրավունքի ձեռքբերում)։ Դաշնային պահուստային համակարգի վերջին միջամտության մեջ իսկական հեգնանք կար՝ ապահովելու այն գումարը, որը հնարավորության տվեց JPMorgan Chase ֆիրմային՝ գնելու Bear Stearns-ը, մինչ վերջինիս սնանկանալը։ Նպատակն այն էր, որ փորձում էին կանխել դոմինոյի էֆեկտի առաջացման խուճապը ֆինանսական շուկաներում, որը կարող էր հանգեցնել տնտեսության անկմանը։

Սպառողների բնակարանների չափազանց մեծ պարտքն իր հերթին առաջացել է հիփոթեքով ապահովված արժեթղթերի, վարկային դեֆոլտի փոխանակման (սվոփ) և գրավադրված պարտքային պարտավորությունների ֆինանսական ոլորտի ենթաճյուղերով, որոնք առաջարկում էին իռացիոնալ ցածր տոկոսադրույքներ և իռացիոնալ բարձր մակարդակի հիփոթեքային վարկեր բարձր ռիսկային սպառողներին, քանի որ նրանք հաշվարկում էին համախառն ռիսկը՝ օգտագործելով գաուսյան զուգակցման (gaussian copula) բանաձևերը, որոնք սխալմամբ ենթադրում էին, որ հիփոթեքի առանձին բաղադրիչներն անկախ են իրարից, մինչդեռ իրականում գրեթե յուրաքանչյուր նոր ենթապայմանային հիփոթեքի վարկունակությունը մեծապես փոխկապակցված էր ցանկացած այլ վարկի հետ՝ կապված սպառողական ծախսերի մակարդակների հետ, որոնք կտրուկ ընկան, երբ գույքերի արժեքները սկսեց ընկնել հիփոթեքային պարտքերի սկզբնական ալիքի ընթացքում[58][68]։ Պարտքի սպառողները գործում էին իրենց ռացիոնալ սեփական շահերից ելնելով, քանի որ նրանք ի վիճակի չէին աուդիտի ենթարկել ֆինանսական ոլորտի ռիսկերի գնագոյացման ոչ թափանցիկ, սխալ մեթոդաբանությունը[69]։

Մարիներ Էքլսը Դաշնային պահուստների համակարգի նախագահ էր նշանակվել Ֆրանկլին Դ. Ռուզվելտի կողմից և այդ պաշտոնը զբաղեցրել էր մինչև 1948 թվականը, ըստ նրա պարտքի չափազանց մեծ մակարդակը Մեծ դեպրեսիայի սկզբնական պատճառը չէր։ Պարտքի մակարդակի աճը պայմանավորված էր 1920-ական թվականներին հարստության կենտրոնացմամբ, ինչը պատճառ դարձավ, որ միջին և աղքատ խավերը, որոնք տեսան հարաբերական և/կամ փաստացի հարստության նվազում, գնալով ավելի ու ավելի մեծ պարտքերի մեջ ընկան՝ փորձելով պահպանել կամ բարելավել իրենց ապրելու կենսամակարդակը։ Ըստ Էքլսի՝ այս հարստության համակենտրոնացումն էլ հանդիսացավ Մեծ դեպրեսիայի սկզբնաղբյուր։ Պարտքի անընդհատ աճող մակարդակը, ի վերջո, դարձավ չվճարվող և, հետևաբար, անկայուն՝ հանգեցնելով պարտքերի դեֆոլտի և 1930-ականների նման ֆինանսական խուճապի։ Ժամանակակից դարաշրջանում հարստության կենտրոնացումը զուգահեռվում է 1920-ականների և ունեցած նմանատիպ ազդեցություններ հետ[70]։ Ժամանակակից դարաշրջանում հարստության կենտրոնացման որոշ պատճառներ հարուստների համար ցածր հարկային դրույքաչափերն են, օրինակ՝ Ուորեն Բաֆեթիը հարկերը վճարում էր ավելի ցածր դրույքաչափով, քան իր մոտ աշխատող մարդիկ[71], այնպիսի քաղաքականություններ, ինչպիսիք են ֆոնդային շուկային աջակցելը, որն ավելի շատ օգուտ է բերում հարուստներին, քան միջին կամ աղքատ խավերին, որոնք չունեն կամ ունեն քիչ բաժնետոմսեր, և այն պետական ծրագրերը, որով միջին խավից հավաքագրած հարկային գումարները ուղղվում են՝ աջակցելու խոշոր կորպորացիաներին, որոնք հիմնականում պատկանում են հարուստներին։

Արժույթի միջազգային հիմնադրամը (ԱՄՀ) 2012 թվականի ապրիլին զեկուցել է. «Տնային տնտեսությունների պարտքն աճել է Մեծ անկմանը նախորդող տարիներին։ Զարգացած տնտեսություն ունեցող երկրներում 2007 թվականին նախորդող հինգ տարիների ընթացքում տնային տնտեսությունների պարտքի և եկամտի հարաբերակցությունն աճել է միջինը 39%-ային կետով՝ հասնելով 138%-ի։ Դանիայում, Իսլանդիայում, Իռլանդիայում, Նիդեռլանդներում և Նորվեգիայում պարտքը հասել էր գագաթնակետին՝ կազմելով տնային տնտեսությունների եկամտի ավելի քան 200%-ը։ Տնային տնտեսությունների պարտքի աճի պատմական առավելագույն ցուցանիշներ տեղի ունեցան նաև զարգացող տնտեսություններում, ինչպիսիք են Էստոնիան, Հունգարիան, Լատվիան և Լիտվան։ Թե՛ տների գների և թե՛ ֆոնդային շուկայի միաժամանակյա բումը նշանակում էր, որ տնային տնտեսությունների պարտքը ակտիվների նկատմամբ մնում էր ընդհանուր առմամբ անփոփոխ, ինչը քողարկում էր ակտիվների գների կտրուկ անկման նկատմամբ տնային տնտեսությունների աճող ազդեցությունը։ Երբ տների գներն ընկան՝ սկիզբ դնելով համաշխարհային ֆինանսական ճգնաժամին, շատ տնային տնտեսություններ տեսան, որ իրենց հարստությունը նվազում է իրենց պարտքի համեմատ, եկամուտը կրճատվում է, գործազրկությունը աճում՝ դժվարացնելով կատարել հիփոթեքային վճարումները։ 2011 թվականի վերջի դրությամբ բնակարանների գները իրենց առավելագույն գնից իջել էին՝ Իռլանդիայում մոտ 41%-ով, Իսլանդիայում մոտ 29%-ով, Իսպանիայում և ԱՄՆ-ում մոտ 23%-ով, Դանիայում մոտ 21%-ով։ Սպառողական պարտքերը, ջրի տակն անցած հիփոթեքային վարկերը (որտեղ վարկի մնացորդը գերազանցում է տան արժեքը), բռնագրավումները և էժան վաճառքներն այժմ տիպիկ են մի շարք տնտեսություններին։ Որոշ երկրներում սկսվել է տնային տնտեսությունների պարտքերի նվազեցումը սեփական կապիտալի նկատմամբ՝ պարտքերը մարելով կամ դեֆոլտ անելով։ Դա առավել ցայտուն դրսևորվեց Միացյալ Նահանգներում, որտեղ պարտքի կրճատման շուրջ երկու երրորդը բաժին է ընկել դեֆոլտերին»[72][73]։

Սեփական կապիտալի դուրսբերում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սա վերաբերում է տան սեփականատերերին, ովքեր պարտք են վերցնում և ծախսում իրենց տների արժեքի դիմաց՝ սովորաբար սեփական կապիտալի փոխառության միջոցով կամ տունը վաճառելով։ Սպառողների կողմից սեփական կապիտալի դուրսբերմամբ օգտագործվող կանխիկ գումարները կրկնապատկվեցին՝ 2001 թվականինի 627 մլրդ դոլարից հասնելով 1428 մլրդ դոլարի 2005 թվականին, քանի որ ծնվել էր բնակարանային փուչիկը, ընդհանուր առմամբ հասնելով մոտ 5 տրիլիոն դոլար տվյալ ժամանակահատվածում՝ նպաստելով տնտեսական աճին ամբողջ աշխարհում[74][75][76]։ ԱՄՆ-ում հիփոթեքային պարտքը ՀՆԱ-ի նկատմամբ 1990-ական թվականների միջինը 46%-ից աճեց մինչև 73% 2008 թվականին՝ հասնելով 10,5 տրիլիոն դոլարի[64]։

Տնտեսագետ Թայլեր Քոուենը բացատրեց, որ տնտեսությունը մեծապես կախված էր սեփական կապիտալի այս դուրսբերմամբ. «1993-1997 թվականներին տների սեփականատերերն իրենց տներից դուրսբերել են ՀՆԱ-ի 2,3%-3,8%-ին համարժեք սեփական կապիտալ։ 2005 թվականին այս ցուցանիշը արդեն հասել էր ՀՆԱ-ի 11,5%-ին»[77]։

Հիփոթեքային ռիսկերը թերագնահատվել են շղթայի յուրաքանչյուր ձեռնարկության կողմից՝ սկզբնավորողից մինչև ներդրող․ թերագնահատվել է բնակարանների գների անկման հնարավորությունը՝ հաշվի չառնելով գների աճի պատմական միտումները[78][79]։ Նորարարության նկատմամբ անտեղի վստահությունը և չափից դուրս լավատեսությունը հանգեցրել են սխալ հաշվարկների ինչպես պետական, այնպես էլ մասնավոր հաստատությունների կողմից։

Բնակարանային սպեկուլյացիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բնակելի անշարժ գույքի սպեկուլյատիվ փոխառությունները նշվում էին, որպես հիփոթեքային վարկային ճգնաժամին նպաստող գործոն[80]։ 2006 թվականի ընթացքում ձեռք բերված տների 22%-ը (1,65 մլն միասին) եղել են ներդրումային նպատակներով, իսկ ևս 14%-ը (1,07 մլն միասին)՝ որպես հանգստյան տներ։ 2005 թվականի ընթացքում այս ցուցանիշները կազմել են համապատասխանաբար 28% և 12%։ Այլ կերպ ասած, տների գնումների այս ռեկորդային մակարդակը՝ մոտ 40%-ը, նախատեսված չի եղել որպես հիմնական բնակարանային։ Ամերիկայի ռիելթորների ազգային ասոցիացիայի այն ժամանակվա գլխավոր տնտեսագետ Դեյվիդ Լերին հայտարարեց, որ 2006 թվականին ներդրումների գնման անկումը սպասելի էր. «2006 թվականին սպեկուլյանտները լքեցին շուկան, ինչը հանգեցրեց, որ ներդրումային վաճառքները ընկան շատ ավելի արագ, քան առաջնային շուկան»[81]։

Բնակարանների գները գրեթե կրկնապատկվեցին 2000-2006 թվականների ընթացքում, ինչը զգալիորեն տարբերվող տենդենց էր գնաճի պատմականորեն ընդունված առավելագույնից։ Չնայած նրան, որ տները ավանդաբար չեն դիտարկվել որպես սպեկուլյացիոն ներդրումների առարկա, բնակարանային բումի ժամանակ այս վարքագիծը փոխվեց։ Լրատվամիջոցները լայնորեն հայտնում էին, որ բազմաբնակարան շենքերի բնակարանները գնվել են դեռ դրանց շինարարության փուլում, այնուհետև «շեղվել են ուղղությունից» (վաճառվել են) շահույթ ստանալու նպատակով՝ առանց վաճառողի երբևէ դրանցում բնակվելու[82]։ Որոշ հիփոթեքային ընկերություններ բացահայտել են այս գործունեությանը բնորոշ ռիսկերը դեռևս 2005 թվականին, երբ հայտնաբերել են ներդրողների, ովքեր իրենց բարձր լծակ ունեցող դիրքերն օգտագործելով՝ բազմաթիվ գույքերի սեփականության իրավունքներ են ստանձնել[83]։

Տնտեսական ազգային բյուրոյի կողմից 2017 թվականին արված մի ուսումնասիրություն պնդում էր, որ անշարժ գույքի ոլորտում ներդրողները (այսինքն՝ նրանք, ովքեր ունեն 2-ից ավել տներ) ավելի շատ էին մեղավոր ճգնաժամի համար, քան բարձր ռիսկային վարկառուները.«Ճգնաժամի ընթացքում հիփոթեքային դեֆոլտի աճը կենտրոնացած էր վարկային միավորների բաշխման վրա և հիմնականում վերագրվում էր ռեալ ունեցվածք ունեցող ներդրողներին», և որ «2001-2007 թվականներին վարկավորումների աճը կենտրոնացած էր հիմնական ցածր վարկային ռիսկ ունեցող վարկառուների հատվածում, իսկ բարձր ռիսկային վարկառուների պարտքը այս ժամանակահատվածում հիմնականում անփոփոխ էր բոլոր պարտքային կատեգորիաների մասով»։ Հեղինակները պնդում էին, որ ներդրողներին մեղադրող այս պատմությունն ավելի ճշգրիտ էր, քան ճգնաժամի մեջ մեղադրել ավելի ցածր եկամուտ ունեցող և բարձր ռիսկային վարկառուներին[84]։ Fed-ի 2011 թվականի ուսումնասիրությունը նմանատիպ եզրահանգման էր եկել. «այն նահանգներում, որտեղ եղել են բնակարանային շուկայի բումերի՝ ամենամեծ վերելքների ու անկումների, տրված հիփոթեքային վարկերի գրեթե կեսը ձեռք էին բերվել հենց ներդրողների կողմից»։ Մասամբ՝ ըստ էության սխալ զեկուցելով անշարժ գույքը զբաղեցնելու իրենց մտադրությունների մասին՝ ներդրողներն ավելի շատ լծակներ վերցրեցին՝ նպաստելով դեֆոլտի ավելի բարձր մակարդակի։

«Fed-ի ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ հիփոթեքային վարկերի տրամադրումը ներդրողներին 2000 թվականի 25%-ից աճել էին մինչև 45%՝ 2006 թվականին Արիզոնայի, Կալիֆոռնիայի, Ֆլորիդայի և ամբողջ Նևադայի համար, որտեղ բնակարանների գների աճը հիփոթեքային փուչիկի ժամանակ (և անկումը) առավել ցայտուն էին։ Այս նահանգներում ներդրողների ժամկետանց պարտքերի թիվը աճել էր՝ 2000 թվականի 15%-ի դիմաց դրանք 2007 և 2008 թվականներին հասել էին մինչև 35%-ի[85]։ Մանհեթենի ինստիտուտից Նիկոլ Ժելինասը նկարագրել է հարկային և հիփոթեքային քաղաքականությունների չվերանայման բացասական ազդեցությունը՝ պահպանվող գնաճի հեջավորումից անցումը դեպի սպեկուլյատիվ հիփոթեքային ներդրումներ[86]։ Տնտեսագետ Ռոբերտ Շիլլերը պնդում էր, որ սպեկուլյատիվ փուչիկները սնուցվում էին «վարակիչ լավատեսությամբ և թվացյալ անընկալունակ էին փաստացի իրողության նկատմամբ։ Այն իրողությունների, որոնք հաճախ տեղի են ունենում, երբ գները աճում են։ Փուչիկները հիմնականում սոցիալական երևույթներ են. մինչև մենք կհասկանանք և կանդրադառնանք նրանց սնուցող հոգեբանությանը, նրանք կշարունակեն ձևավորվել»[87]։

Հիփոթեքային ռիսկերը թերագնահատվել են համակարգի յուրաքանչյուր հաստատության կողմից՝ սկզբնավորողից մինչև ներդրող՝ թերագնահատելով բնակարանների գների անկման հնարավորությունը՝ հաշվի առնելով գների աճի պատմական միտումները[78][79]։ Նորարարության նկատմամբ անտեղի վստահությունը և չափից դուրս լավատեսությունը հանգեցրին՝ ինչպես պետական, այնպես էլ մասնավոր հաստատությունների կողմից սխալ հաշվարկների։

Պրոցիկլային մարդկային բնույթ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քեյնսյան տնտեսագետ Հայման Մինսկին նկարագրել է, թե ինչպես սպեկուլյատիվ փոխառությունները նպաստեցին պարտքի աճին և ակտիվների արժեքի վերջնական անկմանը[88]։ Տնտեսագետ Փոլ Մաքքալլին նկարագրեց, թե ինչպես է Մինսկի հիպոթեզը համեմատվում ներկայիս ճգնաժամի հետ՝ օգտագործելով Մինսկի խոսքերը. «...Ժամանակ առ ժամանակ կապիտալիստական տնտեսություններում դրսևորվում են գնաճ և պարտքի գնանկումներ, որոնք, թվում է թե կարող են դուրս գալ վերահսկողությունից։ Նման գործընթացներում տնտեսական համակարգի արձագանքները տնտեսության շարժին ուժեղացնում են շարժումից սնվող գնաճը, իսկ պարտքի գնանկումը սնվում է պարտքի գնանկումից»։ Այլ կերպ ասած՝ մարդիկ իրենց բնույթով իմպուլսային (իներցիայի տակ) ներդրողներ են, ոչ հաշվարկող ներդրողներ։ Մարդիկ ձեռնարկում են այնպիսի գործողություններ, որոնք երկարացնում են ցիկլերի վերելքներն ու անկումները։ Քաղաքականություն մշակողների և կարգավորողների համար հետևություններից մեկը հակացիկլային քաղաքականությունների իրականացումն է, ինչպիսիք են բանկերին ներկայացվող կապիտալի պահանջները, որոնք բարձրացվում են բումի ժամանակաշրջաններում և նվազեցվում անկման ժամանակ[89]։

Կորպորատիվ ռիսկեր և լծակներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ներդրումային բանկերի լծակների գործակիցները զգալիորեն աճել են 2003-2007 թվականներին։

Սիթիգրուպի (Citigroup) նախկին գործադիր տնօրեն Չարլզ Օ. Փրինսը 2007 թվականի նոյեմբերին ասել է. «քանի դեռ երաժշտությունը հնչում է, դուք պետք է վեր կենաք և պարեք»։ Այս փոխաբերությունը կայանում է նրանում, թե ինչպես ֆինանսական հաստատությունները օգտվեցին վարկավորման հեշտ պայմաններից՝ վերցնելով փոխառություններ և ներդնելով մեծ դրամական միջոցներ, մի պրակտիկա, որը կոչվում է լծակային վարկավորում[90]։ ԱՄՆ-ում Ֆինանսական հաստատությունների կողմից ստանձնած պարտքը 1997 թվականին կազմում էր համախառն ներքին արդյունքի 63,8%-ը, որը աճեց և 2007 թվականին հասավ 113,8%-ի[91]։

Զուտ կապիտալի կանոն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2004 թվականին SEC-ի որոշումը՝ կապված զուտ կապիտալի կանոնի հետ, թույլ տվեց ԱՄՆ ներդրումային բանկերին թողարկել էապես ավելի շատ պարտքային արժեթղթեր, որնք հետագայում օգտագործվեցին ֆինանսավորելու բնակարանային փուչիկը՝ հիփոթեքով ապահովված արժեթղթերի ձեռք բերման միջոցով[92]։ Կանոնակարգի փոփոխությունը կապիտալի համարժեքության պահանջը թողեց նույն մակարդակում, բայց ավելացրեց ռիսկի կշռումը, որը նվազեցրեց կապիտալի պահանջները AAA վարկանիշային պարտատոմսերի և տրանշների նկատմամբ։ Սա հանգեցրեց առաջին տրանշների կորստից դեպի բարձր վարկանիշ ունեցող ավելի քիչ ռիսկային տրանշների անցմանը և դիտվեց որպես ռիսկերի կառավարման բարելավում՝ Եվրոպական Բազելյան համաձայնագրերի ոգով[93]։

2004-2007 թվականներին ԱՄՆ-ի առաջատար հինգ ներդրումային բանկերից յուրաքանչյուրը զգալիորեն մեծացրեցի իրենց ֆինանսական լծակները (տես դիագրամը), ինչը մեծացրեց նրանց խոցելիությունը ֆինանսական ցնցումների նկատմամբ։ Այս հինգ հաստատությունները 2007 թվականի ֆինանսական տարվա վերաբերյալ հաղորդեցին ավելի քան 4,1 տրիլիոն դոլար պարտքի մասին, որը կազմում էր ԱՄՆ 2007 թվականի անվանական ՀՆԱ-ի մոտ 30%-ը։ Lehman Brothers-ը լուծարվեց, Bear Stearns-ը և Merrill Lynch-ը վաճառվեցին աննախադեպ ցածր գներով, իսկ Goldman Sachs-ը և Morgan Stanley-ն դարձան առևտրային բանկեր՝ իրենք իրենց ենթարկելով ավելի խիստ կանոնակարգման։ Բացառություն կազմեց Lehman-ը, այս ընկերությունները պահանջեցին կամ ստացան պետական աջակցություն[92]։

Fannie Mae և Freddie Mac՝ ԱՄՆ կառավարության կողմից հովանավորվող երկու ձեռնարկություններ, 2008 թվականի սեպտեմբերին ԱՄՆ կառավարության խնամակալությանը հանձնվելու պահին, ունեցել են կամ երաշխավորած են եղել մոտ 5 տրիլիոն դոլարի հիփոթեքային պարտավորություններ[94][95]։

2008 թվականի մայիսին ունեցած ելույթում Բեն Բերնանկեն մեջբերեց Վալտեր Բագեհոտի խոսքերը. «Լավ բանկիրը սովորական ժամանակներում կուտակում է այն խնայված միջոցները, որը նա պետք է օգտագործի ֆոսմաժորային ժամանակներում»[96]։ Այնուամենայնիվ, այս հաստատությունները չլսեցին այս խորհուրդը, որը օգտագործվում էր բումի ժամանակ՝ լծակների հարաբերակցության բարձրացման փոխարեն։

Ֆինանսական շուկայի գործոններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Համաձայն 2008 թվականի նոյեմբերի 15-ի հայտարարության․ «Ֆինանսական շուկաների և համաշխարհային տնտեսության գագաթնաժողովի հռչակագիր»-ի 20 երկրների ղեկավարներ նշել են ժամանակակից ֆինանսական շուկաների առանձնահատկությունների հետ կապված հետևյալ պատճառները․

Համաշխարհային հզոր տնտեսական աճի, կապիտալի աճող հոսքերի և երկարատև կայունության այս տասնամյակի սկզբին շուկայի մասնակիցները ձգտում էին ավելի բարձր եկամտաբերության՝ առանց ռիսկերի բավարար գնահատման և առանց պատշաճ ջանասիրության դրսևորման։ Միևնույն ժամանակ՝ տեղաբաշխման թույլ ստանդարտները, ռիսկերի կառավարման թույլ պրակտիկան, ավելի ու ավելի բարդ ու խճճված ֆինանսական գերծիքները և, հետևաբար, չափազանց մեծ լծակները կիրառումը ստեղծեցին համակարգում խոցելիություն։ Որոշ զարգացած երկրներում քաղաքականություն մշակող, կարգավորող և վերահսկող մարմինները պատշաճ կերպով չեն գնահատել և չեն անդրադարձել ֆինանսական շուկաներում առաջացող ռիսկերին, համընթաց չեն քայլել ֆինանսական նորարարությունների հետ, կամ հաշվի չեն առել ներքին նորմատիվ ակտերի կարգավորման համակարգային հետևանքները[97]։

Ֆինանսական նորարարական գործիք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ուոլ Սթրիթում ցուցարարի հարցազրույցը լրատվամիջոցներին՝ AIG-ի բոնուսների վճարումների հակասությունների վերաբերյալ։
ԱՄՀ դիագրամը CDO-ի և RMBS-ի։

Ֆինանսական նորարարություն տերմինը վերաբերում է ֆինանսական գործիքների շարունակական զարգացմանը, որոնք նախատեսված են հաճախորդի որոշակի խնդիրների լուծմանն աջակցելու համար, ինչպիսիք են որոշակի ռիսկերից չպաշտպանված լինելու դեպքում փոխհատուցումը (օրինակ՝ վարկառուի դեֆոլտը) կամ աջակցումը ֆինանսական միջոցներ ստանալու հարցում։ Այս ճգնաժամին առնչվող օրինակներից էին. լողացող տոկոսադրույքով հիփոթեքային վարկերը, ներդրողներին վաճառելու նպատակով՝ բարձր ռիսկային հիփոթեքային վարկերի միավորումը հիփոթեքով ապահովված արժեթղթերի (MBS) կամ գրավով ապահովված պարտքային պարտավորությունների (CDO) մեջ, արժեթղթավորման և վարկային ապահովագրության տեսակներ, որոնք կոչվում են վարկային դեֆոլտային սվոփեր (CDS)[98]։ Այս գործիքների օգտագործումը ճգնաժամին նախորդող տարիներին կտրուկ ընդլայնվեց։ Այս գործիքները տարբերվում են բարդությամբ և հեշտությամբ, որով էլ դրանք կարող են գնահատվել ֆինանսական հաստատություններում[99]։

Գրավով ապահովված պարտքային պարտավորությունները, մասնավորապես ֆինանսական հաստատություններին հնարավորություն է ընձեռել ձեռք բերել ներդրողներից միջոցներ՝ բարձր ռիսկային կամ այլ տեսակի վարկեր տրամադրելու համար, դրանով իսկ երկարացնելով կամ մեծացնելով բնակարանային փուչիկը և առաջացնելով մեծ վճարումներ։ Մոտ 1,6 տրլն ԱՄՆ դոլարի գրավով ապահովված պարտքային պարտավորություններներ են առաջացել 2003-2007 թվականներին[100]։ Գրավով ապահովված պարտքային պարտավորությունները, ըստ էության, մի քանի հիփոթեքային կամ այլ պարտքային պարտավորություններից ստացված դրամական միջոցները դնում է մեկ միավորի մեջ, որտեղից էլ կանխիկ գումարը բաշխվում է կոնկրտ արժեթղթերին՝ առաջնահերթ հաջորդականությամբ՝ ըստ ներդրումային վարկանիշի գնահատականի, տրված վարկային վարկանիշային գործակալության կողմից։ Ավելի ցածր առաջնահերթության արժեթղթերը դրանից հետո ստացան կանխիկ միջոցներ՝ ավելի ցածր վարկային վարկանիշներով, բայց տեսականորեն ներդրված գումարի ավելի բարձր եկամտաբերությամբ[101][102]։ Գրավով ապահովված պարտքային պարտավորություններ՝ բարձր ռիսկային հիփոթեքային վարկերի և այլ քիչ ռիսկային հիփոթեքային վարկերի ակտիվների տոկոսը ընդհանուր՝ գրավով ապահոված պարտքային պարտավորություններ մեջ կազմում էր 5% 2000 թվականին, որը աճելով հասավ 36%-ի 2007 թվականին[103]։

Շուկայի մասնակիցները տարբեր պատճառներով ճշգրիտ չեն հաշվարկել այս նորամուծությանը բնորոշ ռիսկերը կամ չեն հասկացել դրա հնարավոր ազդեցությունը ֆինանսական համակարգի ընդհանուր կայունության վրա[97]։ Օրինակ՝ CDO-ների գնագոյացման մոդելը ակնհայտորեն չի արտացոլում այն ռիսկերի մակարդակը, որը նրանք մտցնում են համակարգ։ «Բարձրորակ» CDO-ների վերկանգման միջին տոկոսադրույքը կազմել է մոտավորապես 32 ցենտ մեկ դոլարի դիմաց, մինչդեռ միջնակարգ CDO-ների վերականգնման տոկոսադրույքը կազմել է մոտավորապես հինգ ցենտ յուրաքանչյուր դոլարի համար։ Այս հսկայական, գործնականում անհավատալի կորուստները կտրուկ ազդել են ամբողջ աշխարհում բանկերի հաշվեկշռի վրա՝ թողնելով նրանց շատ քիչ կապիտալ՝ գործունեությունը շարունակելու համար[104]։

Մյուսներն էլ մատնանշել են, որ այդ վարկերը բավարար չեն եղել, որպեսզի առաջացնեն այս մեծության ճգնաժամ։ Portfolio ամսագրում հրապարակված հոդվածում Մայքլ Լյուիսը զրուցել է մի վաճառողի հետ, ով նշել է, որ «չկային բավականաչափ ամերիկացիներ, ովքեր [վատ] վարկեր էին վերցնում [վատ վարկեր]՝ բավարարելու ներդրողների ախորժակը վերջնական արտադրանքի համար»։ Portfolio ամսագրում հրապարակված հոդվածում Մայքլ Լյուիսը զրուցել է մի վաճառողի հետ, ով նշել է, որ «չկային բավականաչափ ամերիկացիներ, ովքեր «վատ» վարկեր էին վերցնում «վատ փոխառություններ», որպեսզի բավարարեին ներդրողների ախորժակը վերջնական արտադրանքի համար»։ Ըստ էության, ներդրումային բանկերը և հեջավորման ֆոնդերը օգտագործում էին ֆինանսական նորամուծություններ ածանցյալ գործիքների միջոցով՝ ավելի շատ վարկեր սինթեզելու համար։ «Նրանք ամբողջ գործվածքից «փոխառություններ» էին ստեղծում։ Հարյուր անգամ ավելի! Ահա թե ինչու կորուստները շատ ավելի մեծ էին, քան փոխառությունները»[105]։

Փրինսթոնի պրոֆեսոր Հարոլդ Ջեյմսը գրել է, որ այս նորամուծության հետևանքներից մեկն այն էր, որ MBS-ը և այլ ֆինանսական ակտիվները «վերափաթեթավորվեցին այնքան մանրակրկիտ և վերավաճառվեցին այնքան հաճախ, որ անհնարին դարձավ հստակ կապել վաճառվող ապրանքը դրա հիմքում ընկած արժեքի հետ»։ Նա սա անվանեց մի «...խորը թերություն ԱՄՆ ֆինանսական համակարգի հիմքում...»[106]։

Մեկ այլ օրինակ կապվում է AIG-ի հետ, որն ապահովագրել է տարբեր ֆինանսական հաստատությունների պարտավորությունները վարկային դեֆոլտի սվոփների կիրառմամբ[98]։ CDS-ի հիմնական գործարքը կապված էր AIG-ի հավելավճար ստանալու հետ՝ խոստանալով վճարել A-ի կողմին, եթե B կողմը դեֆոլտի ենթարկվի։ Այնուամենայնիվ, AIG-ը չուներ ֆինանսական հնարավորություններ՝ աջակցելու CDS-ի բազմաթիվ պարտավորություններին, քանի որ ճգնաժամն աճեց, 2008 թվականի սեպտեմբերին կառավարությունը այն վերցրեց իր վերահսկողության տակ։ ԱՄՆ հարկատուները 2008 և 2009 թվականների սկզբին AIG-ին տրամադրել են ավելի քան 180 միլիարդ դոլարի պետական աջակցություն, որի միջոցով գումարները հոսել են CDS գործարքների տարբեր գործընկերների, ներառելով բազմաթիվ խոշոր համաշխարհային ֆինանսական հաստատություններ[107][108]։

Հեղինակ Մայքլ Լյուիսը գրել է, որ CDS-ը սպեկուլյանտներին հնարավորություն է տվել խաղադրույքներ կատարել նույն հիփոթեքային պարտատոմսերի և CDO-ների վրա։ Սա նույնն է, ինչ թույլ տաս բազմաթիվ անձանց գնեն նույն տան ապահովագրությունը։ Սպեկուլյանտները, որոնք գնեցին CDS ապահովագրություն, խաղադրույքներ էին դնում, որ զգալի դեֆոլտներ տեղի կունենան, մինչդեռ վաճառողները (օրինակ՝ AIG-ը) խաղադրույքներ էին դնում, որ դա տեղի չի ունենա[99]։ Ի լրումն՝ Չիկագոյի հանրային ռադիոն և Huffington Post-ը 2010 թվականի ապրիլին զեկուցեցին, որ շուկայի մասնակիցները, ներառյալ Magnetar Capital կոչվող հեջ-ֆոնդը, խրախուսում էին ցածր որակի հիփոթեքային վարկեր պարունակող CDO-ների ստեղծումը, որպեսզի նրանք կարողանան խաղադրույք կատարել դրանց դեմ՝ օգտագործելով CDS։ NPR-ը հաղորդում է, որ Magnetar-ը խրախուսում էր ներդրողներին CDO-ներ ձեռք բերումը՝ միաժամանակ խաղադրույք կատարելով դրանց դեմ՝ չբացահայտելով վերջին խաղադրույքը[109][110]։

Ոչ ճշգրիտ վարկային վարկանիշավորում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

MBS վարկային վարկանիշների իջեցումները՝ եռամսյակներով։

Վարկային վարկանիշային գործակալությունները գտնվում են հսկողության տակ՝ բարձր ռիսկային հիփոթեքային վարկերի հիման վրա MBS-ներին ներդրումային մակարդակի վարկանիշներ տալու համար։ Այս բարձր վարկանիշները հնարավորություն տվեցին, որ այս MBS-ները վաճառվեին ներդնեղներին՝ դրանով իսկ ֆինանսավորելով բնակարանների բումը։ Այս բարձր վարկանիշները արդարացված էին համարվում ռիսկերի նվազեցման պրակտիկայի պատճառով, ինչպիսիք էին վարկի դեֆոլտի ապահովագրությունը և սեփական կապիտալը ներդնեղներն, ովքեր պատրաստ էին կրել առաջին կորուստները։ Այնուամենայնիվ, կային նաև ցուցումներ, որ ոմանք, ովքեր ներգրավված էին բարձր ռիսկային արժեթղթերի վարկավերման մեջ, միևնույն ժամանակ գիտեին, որ վարկանիշավորման գործընթացը սխալ է[111]։

Մոտավորապես 3,2 տրիլիոն դոլարի վարկեր են տրամադրվել վատ վարկային պատմությունով և չփաստաթղթավորված եկամուտներով տների սեփականատերերին (օրինակ՝ բարձր ռիսկային կամ Alt-A հիփոթեքային վարկեր) 2002-2007 թվականներին։ Տնտեսագետ Ջոզեֆ Ստիգլիցը հայտարարել է. «Ես վարկանիշային գործակալություններին դիտարկում եմ, որպես առանցքային մեղավորներից մեկը... Նրանք այն կողմն էին, ովքեր արժեթղթերի վարկանիշը F-ից փոխարկեցին A-ի։ Բանկերը չէին կարողանում անել այն, ինչ անում էին առանց վարկանիշային գործակալությունների»։ Առանց AAA վարկանիշների, այս արժեթղթերի պահանջարկը զգալիորեն ավելի քիչ կլիներ։ Այս ներդրումների գծով բանկային դուրսգրումներն ու վնասները կազմել են ընդհանուր 523 մլրդ դոլար[112][113]։

Այս արժեթղթերի վարկանիշավորումը շահութաբեր բիզնես էր վարկանիշային գործակալությունների համար, որոնց բաժին էր ընկել 2007 թվականին Moody-ի վարկանիշների ընդհանուր եկամտի կեսից մի փոքր պակաս։ 2007 թվականի ընթացքում վարկանիշային ընկերությունները ունեցել են ռեկորդային եկամուտ, շահույթ և բաժնետոմսերի գներ։ Վարկանիշային ընկերությունները երեք անգամ ավելի շատ են վաստակել այս կոմպլեքս գործիքների վարկանիշավորումից, քան կորպորատիվ պարտատոմսերի վարկանիշավորումից, որը նրանց ավանդական գործառույթն էր։ Վարկանիշային գործակալությունները նաև մրցում էին միմյանց հետ՝ ներդրումային բանկերի կողմից թողարկված որոշակի MBS և CDO արժեթղթերը գնահատելու համար, ինչը քննադատների պնդմամբ նպաստեց վարկանիշային ստանդարտներ իջեցմանը։ Վարկանիշային գործակալությունների ավագ մենեջերների հետ հարցազրույցները ցույց են տվել, որ CDO-ների դրական գնահատման մրցակցային ճնշումները ուժեղ էին ընկերությունների ներսում։ Մի մենեջերի խոսքերով՝ վարկանիշային այս բիզնեսը նրանց «ոսկե սագն» էր (որը ածում էր ոսկե ձու կամ հարստություն)[113]։ Հեղինակ Ափթոն Սինքլերը (1878–1968) հայտնի է այս խոսքերով. «Դժվար է ստիպել մարդուն ինչ-որ բան հասկանալ, երբ նրա աշխատանքը կախված է այն չհասկանալուց»[114]։ 2000-2006 թվականներից սկսած կառուցվածքային ֆինանսավորմանը (որը ներառում է CDO-ները) բաժին էր ընկնում վարկային վարկանիշային գործակալությունների եկամուտների 40%-ը։ Այդ ընթացքում մեկ խոշոր վարկանիշային գործակալության բաժնետոմսերը աճեցին վեց անգամ, իսկ շահույթն աճեց մոտ 900%-ով[115]։

Քննադատները պնդում են, որ վարկանիշային գործակալությունները տուժել են շահերի բախումից, քանի որ դրանք վճարվում էին ներդրումային բանկերի և այլ ընկերությունների կողմից, որոնք հավաքագրում և ներդրողներին էին վաճառում կառուցվածքային արժեթղթեր[116]։ 2008 թվականի հունիսի 11-ին SEC-ն առաջարկել է կանոններ, որոնք նախատեսված էին նվազեցնելու շահերի բախումը վարկանիշային գործակալությունների և կառուցվածքային արժեթղթեր թողարկողների միջև[117]։ 2008 թվականի դեկտեմբերի 3-ին SEC-ը ձեռնարկեց միջոցներ՝ ուժեղացնելու վարկային վարկանիշային գործակալությունների նկատմամբ վերահսկողությունը՝ տասնամսյա հետաքննությունից հետո, որը հայտնաբերել էր «վարկանիշավորման պրակտիկայում զգալի թուլություններ»՝ ներառյալ շահերի բախումը[118]։

2007 թվականի երրորդ եռամսյակից մինչև 2008 թվականի երկրորդ եռամսյակը վարկանիշային գործակալություններն իջեցրին՝ 1,9 տրիլիոն դոլարի հիփոթեքով ապահովված արժեթղթերի վարկային վարկանիշները։ Ֆինանսական հաստատությունները կարծում էին, որ պետք է իջեցնեն իրենց MBS-ի արժեքը և ձեռք բերեն լրացուցիչ կապիտալ՝ կապիտալի հարաբերակցությունը պահպանելու համար։ Եթե դա վերաբերում էր նոր բաժնետոմսերի վաճառքին, ապա եղած բաժնետոմսերի արժեքները իջեցվեց։ Այսպիսով, վարկանիշների իջեցումը իջեցրեց նաև բազմաթիվ ֆինանսական ընկերությունների բաժնետոմսերի գները[119]։

Համակարգի թափանցիկության բացակայություն և ֆինանսական մոդելավորման անկախուցում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Շատ, լայնորեն կիրառվող ֆինանսական մոդելների սահմանափակումները նույնպես պատշաճ կերպով ճիշտ չեն հասկացվել[120][121]։ Լիի գաուսյան զուգակցման (Gaussian copula) բանաձևը ենթադրում էր, որ CDS-ի գինը փոխկապակցված էր և կարող էր կանխատեսել հիփոթեքով ապահովված արժեթղթերի ճշգրիտ գինը։ Քանի որ այն շատ ճկուն էր,այն արագորեն դարձավ CDO-ի և CDS-ի ներդրողների, թողարկողների և վարկանիշային գործակալությունների հսկայական տոկոսի կողմից օգտագործվող[121]։ Համաձայն wired.com-ի հոդվածներից մեկի[121]՝ «Այնուհետև մոդելը փլուզվեց։ (Ճեղք)երը սկսեցին ի հայտ գալ վաղ, երբ ֆինանսական շուկաները սկսեցին դրսևորվել այնպես, ինչպես սպասելի չէր Լիի բանաձևից օգտվողների համար։ 2008 թվականին այս ճեղքերը վերածվեցին լիարժեք ձորերի, երբ ֆինանսական համակարգի հիմքի խզումները կուլ տվեցին տրիլիոնավոր դոլարներ և լուրջ վտանգի տակ դրեցին համաշխարհային բանկային համակարգի գոյատևումը… Լիի Գաուսի զուգակցման բանաձևը պատմության մեջ կմտնի, որպես անասելի կորուստներ պատճառած գործիք, որը ծնկի բերեց համաշխարհային ֆինանսական համակարգը»։Ջորջ Սորոսը մեկնաբանել է, որ «սուպեր-բումը դուրս եկավ վերահսկողությունից, երբ նոր գործիքներն այնքան խճճեցին, որ իշխանություններն այլևս չկարողացան հաշվարկել դրանց ռիսկերը և սկսեցին հիմնվել հենց բանկերի՝ ռիսկերի կառավարման մեթոդների վրա։ Նույն կերպ էլ, վարկանիշային գործակալությունները հիմնվել էին սինթետիկ գործիքներ թողարկողների կողմից տրամադրած տեղեկատվության վրա։ Դա սարսափելի կերպով հրաժարում էր պատասխանատվությունից»[122]։

Արտահաշվեկշռային ֆինանսավորում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Համալիր ֆինանսական կառույցները, որոնք կոչվում էին կառուցվածքային ներդրումային մեխանիզմներ (SIV) կամ խողովակներ՝ հնարավորություն են տվել բանկերին զգալի քանակությամբ ակտիվներ և պարտավորություններ, ներառյալ չվաճառված CDO-ները, դուրս բերել իրենց հաշվառման գրքույկներից[98]։ Սա օգնեց բանկերին պահպանել նորմատիվային նվազագույն կապիտալի հարաբերակցությունը։ Այնուհետև նրանք նորովի կարողացան վարկեր տրամադրել՝ ստանալով լրացուցիչ վճարներ։ Հեղինակ Ռոբին Բլեքբերնը բացատրել է, թե ինչպես էին նրանք աշխատում[91].

Ինստիտուցիոնալ ներդրողներին կարելի է համոզել գնել ենթադրաբար բարձրորակ SIV կարճաժամկետ առևտրային արժեթղթեր՝ թույլ տալով այդ եղանակով ձեռք բերել երկարաժամկետ, ավելի ցածր որակի ակտիվներ և շահույթ ստանալ՝ բաշխելով այս երկուսի միջև։ Վերջինս ներառում էր ավելի մեծ չափերի հիփոթեքային վարկեր, վարկային քարտերի պարտքեր, ուսանողական վարկեր և այլ դեբիտորական պարտքեր... Շուրջ հինգ տարի շարունակ նրանք ովքեր, զբաղվում էին SIV-երով, հաջողության են հասել՝ օգտվելով տարածումից...բայց դա անհետացավ 2007 թվականի օգոստոսին, և բանկերը մնացին շատ «վշտացած երեխայի գրկում»։

Արտահաշվեկշռային ֆինանսավորումը նաև ընկերություններին դարձրեց ավելի քիչ լծակներ ունեցող և հնարավորություն տվեց նրանց փոխառություններ վերցնել ավելի ցածր տոկոսադրույքներով[98]։

Բանկերը ստեղծել էին ավտոմատ վարկային գծեր այս SIV-ի մասով։ Երբ դրամական միջոցների հոսքը դեպի SIV-ներ սկսեց նվազել, քանի որ բարձր ռիսկային վարկերի դեֆոլտները մեծանում էին, բանկերը պայմանագրով պարտավոր էին կանխիկ գումար տրամադրել այս կառույցներին և նրանց ներդրողներին։ Այս «խողովակի հետ կապված հաշվեկշռային ճնշումը» լարվածություն է ստեղծել՝ կապված բանկերի վարկավորելու կարողության վրա, ինչը հանգեցրել է ինչպես միջբանկային վարկավորման տոկոսադրույքների բարձրացմանը, այնպես էլ միջոցների մատչելիության կրճատմանը[123]։

Ճգնաժամին նախորդող տարիներին ԱՄՆ-ի առաջատար չորս դեպոզիտար բանկերը ունեցել են արտահաշվեկշռային 5,2 տրլն դոլարի ակտիվներ և պարտավորություններ են շարժ այս SIV-ներով և մեխանիզմներով։ Սա նրանց հնարավորություն տվեց էապես շրջանցել գոյություն ունեցող նորմատիվներրը, որոնք վերաբերում էին նվազագույն կապիտալի հարաբերակցությանը, դրանով իսկ ավելացնելով լծակներն ու շահույթը բումի ժամանակ, կորուստներն էլ մեծացնելով՝ ճգնաժամի ժամանակ։

2010 թվականի մարտին սնանկության գործով դատարանի քննիչը հրապարակեց Lehman Brothers-ի զեկույց վերաբերյալ, որը տպավորիչ կերպով ձախողվեց 2008 թվականի սեպտեմբերին։ Զեկույցում նշվում է, որ 2008 թվականի ընթացքում կառավարության կողմից կասկածելի կերպով հաշվեկշռից դուրս է բերել մոտ 50 մլրդ ԱՄՆ դոլար՝ պարտքի մակարդակը (լծակների հարաբերակցությունը) ավելի փոքր երևալու համար[124]։ Նյու Յորքի Դաշնային պահուստային բանկի վերլուծությունը ցույց է տվել, որ խոշոր բանկերը թաքցնում էին իրենց ռիսկի մակարդակը՝ հանրությանը եռամսյակային կտրվածքով տվյալներ ներկայացնելուց անմիջապես առաջ[125]։

Նորմատիվներից խուսափման պրակտիկա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Որոշ ֆինանսական նորամուծություններ կարող են նաև հանգեցնել կարգավորող նորմատիվ ակտերի շրջանցմանը, ինչպիսին է արտահաշվեկշռային ֆինանսավորումը, որն ազդում է խոշոր բանկերի կողմից ներկայացված լծակների կամ կապիտալի պաշարների վրա։ Օրինակ, Մարտին Վոլֆը 2009 թվականի հունիսին գրել է. «...այս տասնամյակի սկզբին բանկերի գործելաոճի ահռելի մասը՝ արտահաշվեկշռային գործիքները, ածանցյալ գործիքները և հենց ինքնին «ստվերային բանկային համակարգը» եղել են նորմատիվները շրջանցող ճանապարհներ գտնելը[126]։

Ֆինանսական հատվածի կենտրոնացում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նայլ Ֆերգյուսոնը գրել է, որ ճգնաժամին նախորդող տարիներին ֆինանսական հատվածն ավելի ու ավելի էր հայտնվում ուշադրության կենտրոնանում, ինչը կապված էր այն բանի հետ, որ ֆինանսակն համակարգի կայունությունը դարձել էր կախյալ և ավելի հիմնված ընդամենը մի քանի ընկերությունների վրա, որոնք ունեին չափազանց մեծ լծակներ[127]։

Ըստ Ուոլ Սթրիթի վետերան Հենրի Կաուֆմանի խոսքերի՝ 1990-2008 թվականներին ԱՄՆ 10 խոշորագույն ֆինանսական հաստատություններին պատկանող ֆինանսական ակտիվների մասնաբաժինը 10 տոկոսից աճել է մինչև 50 տոկոս, չնայած բանկերի թիվը ավելի քան 15000-ից նվազել էր մինչև 8000։ 2007 թվականի վերջի դրությամբ 15 հաստատություններ, որոնց բաժնետերերի ընդհանուր կապիտալը կազմում էր 857 միլիարդ դոլար, ունեին 13,6 տրիլիոն դոլար ընդհանուր ակտիվներ, իսկ արտահաշվեկշռային պարտավորությունները 5,8 տրիլիոն դոլար՝ ընդհանուր 23/1 լծակների հարաբերակցությամբ։ Այս հաստատությունները ունեին նաև 216 տրիլիոն դոլար համախառն անվանական արժեքով ածանցյալ գործիքներ։ Այս ֆիրմաները ժամանակին եղել են Ուոլ Սթրիթի «bulge bracket» (խոշոր ներդրումային բանկ ընկերություններ), ինչը հանգեցրեց ապահովագրական սինդիկատների, իսկ հիմա նրանք ավելին են անում։ Այդ ինստիտուտներն այնքան էին մեծացել արդեն, որ դրանցից միայն մեկի ձախողումը համակարգային ռիսկեր կստեղծեր։

Ի հակադրություն, որոշ գիտնականներ պնդում էին, որ հիփոթեքային արժեթղթերի շուկայի մասնատումը հանգեցրել էր ռիսկերի ավելացմանը և ապահովագրական ստանդարտների վատթարացմանը[34]։

Կառավարության քաղաքականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ոչ դեպոզիտար բանկային գործունեության կարգավորման ձախողում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ԱՄՆ տների սեփականության և ռիսկային ծագման բաժնետոմսեր

Ստվերային բանկային համակարգը աճեց՝ գերազանցելով դեպոզիտար համակարգի չափը, սակայն ենթակա չէր նույն պահանջներին և պաշտպանվածությանը։ Նոբելյան մրցանակի դափնեկիր Փոլ Քրուգմանը ստվերային բանկային համակարգի աճը նկարագրեց որպես ճգնաժամի պատճառ դարձած իրադարձությունների առանցք։ «Քանի որ ստվերային բանկային համակարգը ընդլայնվեց և իր կարևորությամբ գերազանցեց սովորական բանկային համակարգին, քաղաքական գործիչները և պետական պաշտոնյաները պետք է հասկանային, որ նրանք նորից վերստեղծում են ֆինանսական խոցելիություն, որը հնարավոր է հանգեցնի Մեծ դեպրեսիայի և նրանք պետք է արձագանքեին՝ ընդլայնելով կանոնակարգերը և ֆինանսական անվտանգության ցանցերը, որ կարողանային ընդունել այս նոր հաստատություններին։ Ազդեցիկ գործիչները պետք է մի պարզ կանոն հռչակեին. այն ամենը, ինչ անում եք, անում է նաև բանկը, այն ամենը, ինչ ճգնաժամի ընթացքում անում եք այնպես, ինչպես անում են բանկերը ճգնաժամային իրավիճակներում՝ փրկելու համար ցանկացած բան, պետք է կարգավորվի բանկի պես։ Եվ Փոլ Քրուգմանը վերահսկման այս պակասությունը անվանեց «չարամտորեն անտեսում»[128][129]։

Մատչելի բնակարանային քաղաքականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կառավարության քաղաքականության քննադատները պնդում էին, որ ճգնաժամի հիմնական պատճառը պետական վարկավորման ծրագրերն էին[130][131][132][133][134][135][136]։ Ֆինանսական ճգնաժամի հետաքննության հանձնաժողովը (դեմոկրատական կուսակցության մեծամասնության զեկույցը) հայտարարեց, որ Ֆանի Մեյը և Ֆրեդի Մաքը, կառավարության մատչելի բնակարանային քաղաքականությունը և «Համայնքային վերաներդրումների մասին» օրենքը ճգնաժամի հիմնական պատճառները չէին։ Հանձնաժողովի հանրապետական անդամները համաձայն չէին այս հայտարարության հետ[137][138]։

Կառավարության ապակարգավորումը որպես պատճառ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1992 թվականին Դեմոկրատների կողմից կառավարվող 102-րդ Կոնգրեսը Ջորջ Բուշ կրտսեր վարչակազմի օրոք թուլացրեց Ֆանի Մեյի և Ֆրեդի Մակի կանոնակարգերը՝ նպատակ ունենալով ավելի շատ գումար տրամադրել բնակարանային վարկավորման համար։ The Washington Post-ը գրել է. «Կոնգրեսը նաև ցանկանում էր գումար ազատել Ֆանի Մեյին և Ֆրեդի Մաքին հիփոթեքային վարկեր գնելու համար և նշել էր, որ զույգից կպահանջվի իրենց միջոցների շատ ավելի փոքր մասնաբաժին պահել (գրավադրել), քան մյուս ֆինանսական հաստատությունները կպանջեին։ Այն ժամանակ, երբ բանկերը, որոնք 100 դոլար ունեին և դրանից 90 դոլարը կարող էին ծախսել հիփոթեքային վարկերի գնման համար, Fannie Mae - ն և Freddie Mac-ն կարող էին 97,50 դոլար ծախսել այդ վարկերի գնման համար։ Ի վերջո, Կոնգրեսը կարգադրեց, որ ընկերությունները, որոնք ներդրումներ կանեն ավելի ռիսկային արժեթղթերում՝ պահանջվի ավելի շատ կապիտալ պահել (գրավադրել)՝ որպես վնասների դեմ պաշտպանություն։ Բայց այդ կանոնը այդպես էլ չհաստատվեց Քլինթոնի վարչակազմի օրոք, որը պաշտոնավարեց այդ ձմռանը, և կիրառվեց միայն ինը տարի անց»[139]։

Որոշ տնտեսագետներ ընդգծում էին, որ ապակարգավորման փորձերը նպաստում էին տնտեսության անկմանը[140][141][142]։ 1999 թվականին հանրապետականների կողմից կառավարվող ԱՄՆ 106-րդ Կոնգրեսը Քլինթոնի վարչակազմի օրոք ընդունեց Գրեմ-Լիչ-Բլայլի ակտը (Gramm-Leach-Bliley Act), որը չեղյալ հայտարարեց 1933 թվականին ընդունված Գլաս-Սթիգալի ակտի (Glass–Steagall Act) մի մասը։ Ոմանք քննադատեցին այդ չեղարկումը` ճգնաժամի հիմքում ընկած բարդ և անթափանց ֆինանսական գործիքների տարածմանը նպաստելու համար[143]։ Այնուամենայնիվ, որոշ տնտեսագետներ դեմ էին Glass-Steagall-ի ակտի չեղարկումը դիտարկել որպես քննադատության օբյեկտ։ Նախագահ Քլինթոնի նախկին խորհրդական և Կալիֆորնիայի համալսարանի տնտեսագետ Բրեդ Դելոնգը, Ջորջ Մեյսոնի համալսարանից Բերկլին և Թայլեր Քոուենը ընդգծում էին, որ Գրեմ-Լիչ-Բլայլի ակտը (Gramm-Leach-Bliley Act) մեղմացրեց ճգնաժամի ազդեցությունը՝ թույլ տալով կոլապսի ենթարկվող բանկերին միավորվել և ձեռք բերել մյուսի բաժնեմասերը 2008 թվականի վերջին ճգնաժամի ի հայտ գալուն պես[144]։

Կապիտալի շուկայի ճնշումները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մասնավոր կապաիտալ և եկամատաբերության փնտրտուք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Peabody Award մրցանակակիր ծրագրում NPR-ի թղթակիցները պնդում էին, որ «Giant Pool of Money»-ը (հանդիսանում է, որպես ամբողջ աշխարհում 70 տրիլիոն դոլարի ներդրումային ֆիքսված եկամուտ ունեցող) ավելի բարձր եկամտաբերություն էր փնտրում, քան ԱՄՆ-ի առաջարկած եկամտաբերությունը։ Պետական գանձապետական պարտատոմսերը տասնամյակի սկզբին ցածր եկամտաբեր էին ցածր տոկոսադրույքների և վերը քննարկված առևտրային դեֆիցիտի պատճառով։ Ավելին, այս «դրամի լողավազանը» (Giant Pool of Money) 2000-2007 թվականներին գրեթե կրկնապատկվել էր, սակայն, համեմատաբար անվտանգ, եկամուտ բերող ներդրումների առաջարկն այդքան արագ չէր աճում։ Ուոլ Սթրիթի ներդրումային բանկերը պատասխանել են այս պահանջին հիփոթեքով ապահովված արժեթուղթով (MBS) և գրավադրված պարտքային պարտավորությամբ (CDO), որոնց վարկային վարկանիշային գործակալությունները շնորհել են անվտանգ վարկային վարկանիշային գործակիցներ։ Ըստ էության, Ուոլ Սթրիթը կապեց այս «դրամի լողավազանը» ԱՄՆ հիփոթեքային շուկայի հետ՝ հսկայական վճարներ գանձելով նրանցից, ովքեր աշխատում են հիփոթեքային մատակարարման ամբողջ շղթայում՝ սկսած փոքր բանկերին վարկեր վաճառող հիփոթեքային բրոքերից մինչև խոշոր ներդրումային բանկերի հետևում կանգնած բրոքերների։ Մոտավորապես 2003 թվականից սկսած ավանդական վարկավորման ստանդարտներով տրամադրվող հիփոթեքային վարկերի առաջարկը սպառվել էր։ Այնուամենայնիվ, MBS-ի և CDO-ի շարունակական բարձր պահանջարկը սկսեց իջեցնել վարկավորման ստանդարտները, այնքան ժամանակ քանի դեռ հիփոթեքային վարկերը կվաճառվեին մատակարարման այս շղթայում[34]։ Ի վերջո, այս սպեկուլյատիվ փուչիկը դարձավ անկայուն[145]։

Ստվերային բանկային համակարգի բում և փլուզում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Զուգահեռ բանկային համակարգի դերակատարություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Securitization markets were impaired during the crisis

2008 թվականի հունիսին իր ելույթում ԱՄՆ ֆինանսների նախարար Թիմոթի Գեյթները, որն այն ժամանակ Նյու Յորքի Դաշնային պահուստային բանկի նախագահ և գործադիր տնօրենն էր՝ վարկային շուկաների սառեցման համար մողքի զգալի մասը բարդեց «զուգահեռ» բանկային համակարգի վրա, որը կոչվում էր նաև ստվերային բանկային համակարգ։ Այս ֆինանսական կազմակերպությունները կրիտիկական ազդեցություն են ունեցել ֆինանսական համակարգի հիմքում ընկած վարկային շուկաների համար, սակայն սրանք չէին ենթարկվում նույն կարգավորող վերահսկողությանը։ Ավելին, այս կազմակերպությունները խոցելի էին, քանի որ նրանք կարճաժամկետ փոխառություններ էին վերցնում իրացվելի շուկաներից՝ երկարաժամկետ, ոչ իրացվելի և ռիսկային ակտիվներ ձեռք բերելու համար։ Սա նշանակում էր, որ վարկային շուկաներում խզումները արագ դելեվերինգի կենթարկեին դրանց՝ ստիպելով վաճառել իրենց երկարաժամկետ ակտիվները ավելի ցածր գներով։ Նա նկարագրեց այս կազմակերպությունների նշանակությունը. «2007 թվականի սկզբին ակտիվներով ապահովված առևտրային թղթային միջոցները, կառուցվածքային ներդրումային գործիքները, աճուրդային տոկոսադրույքով արտոնյալ արժեթղթերը, մրցութային օպցիոն պարտատոմսերը և փոփոխական տոկոսադրույքով պահանջարկի նշումներով ընդհանուր ակտիվների ծավալը կազմում էր մոտ 2,2 տրիլիոն դոլար։ Մեկ գիշերվա ընթացքում եռակողմ ռեպոյի շրջանակներում ֆինանսավորված ակտիվներն աճեցին մինչև 2,5 տրիլիոն դոլար։ Հեջավորման ֆոնդերում պահվող ակտիվներն աճեցին մետավորապես 1,8 տրիլիոն դոլարով։ Այդ ժամանակվա հինգ խոշոր ներդրումային բանկերի ընդհանուր հաշվեկշիռները կազմում էին 4 տրիլիոն դոլար։ Համեմատության համար նշենք, որ ԱՄՆ առաջատար հինգ խոշորագույն բանկերի ընդհանուր ակտիվներն այդ պահին կազմում էին 6 տրիլիոն դոլարից մի փոքր ավելի, իսկ ամբողջ բանկային համակարգի ընդհանուր ակտիվները կազմում էին մոտ 10 տրիլիոն դոլար»։ Նա հայտարարեց, որ «այս գործոնների համակցված ազդեցությունը ֆինանսական համակարգը դարձրեց խոցելի ակտիվների գների ինքնահաստատման և վարկային ցիկլերի նկատմամբ[146]։

Ստվերային բանկային համակարգի աշխատանք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նոբելյան մրցանակակի դափնեկիր և լիբերալ քաղաքական մեկնաբան Փոլ Քրուգմանը նկարագրեց ստվերային բանկային համակարգում վազքը որպես «տեղի ունեցածի առանցքը», որը պատճառ դարձավ ճգնաժամի։ «Քանի որ ստվերային բանկային համակարգը ընդլայնվել էր՝ դառնալով մրցակից կամ նույնիսկ իր կարևորությամբ գերազանցելով սովորական բանկային համակարգին, քաղաքական գործիչները և պետական պաշտոնյաները պետք է հասկանային, որ նրանք վերստեղծում են ֆինանսական խոցելիություն, որը և հնարավոր դարձրեց Մեծ դեպրեսիան, և նրանք պետք է արձագանքեին՝ ընդլայնելով կանոնակարգերը և ֆինանսական անվտանգության ցանցերը՝ ընդգրկելով այս նոր հաստատություններըː Ազդեցիկ գործիչները պետք է մի պարզ կանոն հռչակեին. այն ամենը, ինչ անում եք, անում է նաև բանկը, այն ամենը, ինչ ճգնաժամի ընթացքում անում եք այնպես, ինչպես անում են բանկերը ճգնաժամային իրավիճակներում՝ փրկելու համար ցանկացած բան, պետք է կարգավորվի բանկի պես։ Նա վերահսկման այս պակասությունը անվանեց «չարամտորեն անտեսում»[128] ː Որոշ հետազոտողներ ենթադրում են, որ GSE-ների և ստվերային բանկային համակարգի միջև մրցակցությունը հանգեցրել է տեղաբաշխման ստանդարտների վատթարացմանըː

Օրինակ, Bear Stearns ներդրումային բանկից պահանջվեց համալրել օվերնայթ շուկաներում իր ֆինանսավորման մեծ մասը՝ ընկերությանը դարձնելով խոցելի վարկային շուկայի խաթարումների նկատմամբː Երբ մտահոգություններ առաջացան նրա ֆինանսական կարողությունների հետ կապված, այս կարճաժամկետ շուկաներում միջոցներ ապահովելու նրա կարողությունը վտանգի տակ էր, ինչը համարժեք էր բանկի սնանկացմանըː Չորս օրվա ընթացքում, նրա ազատ դրամական միջոցները նվազեցին 18 միլիարդ դոլարից մինչև 3 միլիարդ դոլար, քանի որ ներդնողները ֆինանսավորվում էին ընկերությունիցː Այն փլուզվեց և 2008 թվականի մարտի 16-ին մատչելի գնով վաճառվեց JP Morgan Chase բանկին[147][148][149] ː

Մասնավոր վարկային շուկաների ավելի քան մեկ երրորդը, այսպիսով, դարձավ անհասանելի, որպես միջոցների ստացման աղբյուր[150][151] ː 2009 թվականի փետրվարին Բեն Բերնանկեն հայտարարեց, որ արժեթղթավորման շուկաները փաստացի մնում են փակ, բացառությամբ համապատասխան հիփոթեքային վարկերի, որոնք կարող են վաճառվել Fannie Mae-ի և Freddie Mac-ի կողմից[152] ː

The Economist ը 2010 թվականի մարտին զեկուցեց. «Bear Stearns-ը և Lehman Brothers-ը ոչ բանկային ընկերություններ էին, որոնք տուժեցին մի գիշերվա ընթացքում խուճապի ենթարկված «ռեպո» գործարքներով ավանդատուներից, որոնցից շատերը վստահ չէին դրամական շուկայի ֆոնդերում պահվող արժեթղթեիր որակի վերաբերյալ»[34] ː

Հիփոթեքի հատուցման մոդել, գործադիրի աշխատավարձ և բոնուսներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Այս բումի ժամանակաշրջանում, հսկայական վճարներ են գանձվել նրանցից, ովքեր աշխատում էին հիփոթեքային մատակարարման ամբողջ շղթայում՝ սկսած փոքր բանկերին վարկեր վաճառող հիփոթեքային բրոքերից մինչև խոշոր ներդրումային բանկերի հետևում կանգնած բրոքերներː Նրանք, ովքեր փոխառություններ էին տրամաադրում, դրանց վաճառքի համար վճարում էին, անկախ, թե ինչպես է կատարվել վարկավորումըː Դեֆոլտը կամ վարկային ռիսկը փոխանցվել է հիփոթեքային վարկ տրամադրողներից ներդրողներին՝ օգտագործելով տարբեր տեսակի ֆինանսական նորարարություններ[145] ː Սա հայտնի դարձավ որպես «բաշխման սկզբնավորում» մոդել՝ ի տարբերություն ավանդական մոդելի, որտեղ հիփոթեքային վարկ թողարկողը բանկը պահպանում էր վարկային ռիսկըː Փաստորեն, հիփոթեքային փոխառություններ տրամաադրողներն ոչ մի ռիսկ չէր սպառնում՝ առաջացնելով բարոյական վտանգ, որը տարանջատում էր վարքագիծն ու հետևանքըː

Տնտեսագետ Մարկ Զանդին բարոյական վտանգը նկարագրեց, որպես ռիսկային հիփոթեքային վարկերի ճգնաժամի հիմնական պատճառː Նա գրել է. «...հիփոթեքային վարկավորմանը բնորոշ ռիսկերն այնքան լայնորեն տարածվեցին, որ ոչ ոքի չստիպեց անհանգստատնան առանձին վարկերի որակի մասինː Քանի որ անհուսալի հիփոթեքային վարկերը միավորվեցին՝ խնդիրները տարածելով ավելի մեծ «լողավազանի մեջ», պատասխանատվության զգացումը խաթարվեց»ː Նա նաև գրել էր. «ֆինանսական ընկերությունները ենթակա չէին բանկերի նույն կարգավորող նորմատիվներին»ː Այսպիսով, ֆինանսական ընկերությունները քիչ պատճառ չունեին խանգարելու նրանց հնարավորինս ագրեսիվ աճից, նույնիսկ եթե դա ենթադրում էր նվազեցնել կամ հրաժարվել ավանդական վարկավորման ստանդարտներից»[153] ː

Նյու Յորք նահանգի Վերահսկիչ գրասենյակը հայտնել է, որ 2006 թվականին Ուոլ Սթրիթի ղեկավարները 23,9 միլիարդ դոլար ընդհանուր գումարով բոնուսներ են ստացել. «Ուոլ Սթրիթի առևտրականները մտածում էին միայն բոնուսի մասին տարվա վերջում, այլ ոչ թե իրենց ընկերության երկարաժամկետ առողջության մասինː Ամբողջ համակարգը՝ հիփոթեքային բրոքերներից մինչև Ուոլ Սթրիթի ռիսկերի կառավարիչներ, թվում էր կենտրոնացած էրն կարճաժամկետ ռիսկերի վրա՝ անտեսելով երկարաժամկետ պարտավորություններըː Դրա առավել ցայտուն ապացույցն այն էր, որ բանկերի պարագլուխներից շատերը իրականում չէին հասկանում, թե ինչպես են այդ «ներդրումները» աշխատում»[17][154] ː Ներդրումային բանկիրների խրախուսական հատուցումը կենտրոնացած էր ոչ թե ֆինանսական գործիքների արտադրողականության և ժամանակի ընթացքում դրանց բերած շահույթի վրա,այլ հավաքական ֆինանսական գործիքներից առաջացած վճարների վրաː Նրանց բոնուսները մեծապես կախված էին կանխիկից, այլ ոչ թե բաժնետոմսերից և ենթակա չէին «վերադարձման» (ընկերության աշխատակցի բոնուսի վերականգնում ընկերության կողմից) այն դեպքում, երբ երբ MBS-ը կամ CDO-ն չեն կատարվելː Բացի այդ, խոշոր ներդրումային բանկերի կողմից ստանձնած աճող ռիսկը (ֆինանսական լծակների տեսքով) համարժեքորեն հաշվի չի առնվել բարձրաստիճան ղեկավարների վարձատրության մեջ[155] ː Բանկի գործադիր տնօրեն Ջեյմի Դայմոնը (Jamie Dimon) պնդում էր. «Պարգևատրումները պետք է բխեն իրական, կայուն, ռիսկային ճշգրտված կատարողականից։ Ոսկե պարաշյուտները, հատուկ պայմանագրերը և անհիմն արտոնությունները պետք է անհետանան։ Ոսկե օդապարիկները, հատուկ պայմանագրերը և անհիմն արտոնությունները պետք է վերանանː Անհրաժեշտ է մշտապես ուշադրությունը կենտրոնացնել ռիսկերի կառավարման վրա, որը սկսվում է ընկերության վերևի օղակներից և տարածվում ամբողջ ընկերությունը վրաː Սա պետք է լիներ սովորական գործառույթ, ինչը շատ տեղերում այդպես չէր»[156] ː

Կարգավորում և ապակարգավորում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քննադատները պնդում էին, որ նորմատիվ կարգավորող դաշտը համահունչ չէր արձագանքում ֆինանսական նորարարություններին, ինչպիսիք էին ստվերային բանկային համակարգի, ածանցյալ գործիքների և արտահաշվեկշռային ֆինանսավորման աճող կարևորությունըː Այլ դեպքերում, օրենքները փոփոխվել են, կամ թուլացել է դրանց կիրառումը ֆինանսակն համակարգի այլ հատվածներումː Որոշ քննադատներ էլ պնդում էին, որ կարգավորման ամենակարևոր դերը համոզվելն է, որ ֆինանսական հաստատություններն ունեն իրենց պարտավորությունները կատարելու հնարավորություն կամ անհրաժեշտ կապիտալ[62][157] ː Քննադատները, նաև նշում էին, որ, փաստացի ապակարգավորումը հիփոթեքային շուկայի կարգավորելի հատվածից տեղաշարժվեց դեպի առավել քիչ կարգավորվող հատվածներ[34] ː

Կարգավորման ձախողումների հիմնական օրինակները ներառում են.

  • 1999 թվականին հանրապետականների կողմից կառավարվող ԱՄՆ 106-րդ Կոնգրեսը Քլինթոնի վարչակազմի օրոք ընդունեց Գրեմ-Լիչ-Բլայլի ակտը (Gramm-Leach-Bliley Act), որը չեղյալ հայտարարեց 1933 թվականին ընդունված Գլաս-Սթիգալի ակտի (Glass–Steagall Act) մի մասը[158]։ Այս չեղարկումը քննադատության է ենթարկվել՝ առևտրային բանկերի (որոնք ավանդաբար ունեին պահպանողական մշակույթ) և ներդրումային բանկերի (որոնք ունեին ավելի ռիսկային մշակույթ) միջև տարանջատումը կրճատելու համար[159][160] ː
  • 2004 թվականին արժեթղթերի և բորսաների հանձնաժողը մեղմացրեց զուտ կապիտալի կանոնը, ինչը ներդրումային բանկերին թույլ տվեց էականորեն մեծացնել իրենց ստանձնած պարտքի մակարդակը՝ խթանելով հիփոթեքով ապահովված արժեթղթերի մակարդակը, աջակցելով ցածրորակ հիփոթեքային վարկերինː SEC-ն ընդունել է, որ ներդրումային բանկերի ինքնակարգավորումը նպաստել է ճգնաժամին[161][162] ː
  • Ստվերային բանկային համակարգում գործող ֆինանսական հաստատությունները ենթակա չէին նույն կարգավորմանը, ինչ դեպոզիտար բանկերը, ինչը թույլ էր տալիս նրանց ստանձնել լրացուցիչ պարտքային պարտավորություններ՝ կապված իրենց ֆինանսական ապահովության կամ կապիտալի բազայի հետ[128]։ Սա էր իրավիճակը , չնայած 1998 թվականին կապիտալի երկարաժամկետ կառավարման ձախողմանը, որտեղ բարձր լծակներ ունեցող ստվերային հաստատությունը ձախողվեց՝ իր համակարգային հետևանքներովː
  • Կարգավորող մարմինները և հաշվապահական հաշվառման ստանդարտներ մշակողները թույլ տվեցին դեպոզիտար բանկերին, ինչպիսին Սիթիգրուպն (Citigroup) էր, զգալի քանակությամբ արտահաշվեկշռային ակտիվներ և պարտավորություններ տեղաշարժել իրավաբանական անձանց միջոցով, որոնք կոչվում էին կառուցվածքային ներդրումային մեխանիզմներ՝ քողարկելով ընկերության կապիտալի բազայի թուլությունը կամ վերցրած ռիսկի աստիճանըː Լրատվական գործակալություններից մեկը հաշվարկել էր, որ ԱՄՆ չորս խոշորագույն բանկերը 2009 թվականի ընթացքում ստիպված կլինեն իրենց հաշվապահական հաշվեկշռին վերադարձնել 500 միլիարդից մինչև 1 տրիլիոն դոլար[163] ː Այս ամենը ճգնաժամի ընթացքում մեծացրեց անորոշությունը խոշոր բանկերի ֆինանսական վիճակի վերաբերյալ[164] ː Արտահաշվեկշռային սուբյեկտներն օգտագործվել են նաև Enron-ի կողմից՝ որպես սկանդալի (աղմուկի) մի մաս, որը տապալեց այդ ընկերությունը 2001 թվականին[165] ː
  • ԱՄՆ Կոնգրեսը թույլ տվեց ածանցյալ գործիքների շուկայի ինքնակարգավորումը՝ 2000 թվականին ընդունելով ապրանքային ֆյուչերսների արդիականացման ակտըː Ածանցյալ գործիքները, ինչպիսիք են վարկային դեֆոլտի սվոփները (CDS) կարող են օգտագործվել որոշակի վարկային ռիսկերից հեջավորման կամ սպեկուլյացիայի համարː CDS-ի չմարված պարտավորությունների ծավալը 1998 թվականից մինչև 2008 թվականը աճել է 100 անգամː 2008 թվականի նոյեմբերի դրությամբ CDS պայմանագրերով պարտքային ծածկույթը տատանվում է 33-47 տրլն ԱՄՆ դոլարի սահմաններումː Արտաբորսային ածանցյալ գործիքների (OTC) անվանական արժեքը մինչև 2008 թվականի հունիս աճեց մինչև 683 տրիլիոն դոլարի[166] ː Ուորեն Բաֆեթը, 2003 թվականի սկզբներն, ինչպես հայտնի է ածանցյալ ֆինանսական գործիքներն անվանել է որպես «զանգվածային ոչնչացման ֆինանսական զենքեր»[167][168] ː

Հեղինակ Ռոջեր Լոուենշտեյնը 2009 թվականի նոյեմբերին համառոտ ներկայացրեց կարգավորման որոշ խնդիրներ, որոնք ճգնաժամի պատճառ դարձան.

  1. Հիփոթեքային շուկայի կարգավորումը չափազանց թույլ էր և որոշ դեպքերում գոյություն չուներ
  2. Բանկերի համար ներկայացվող կապիտալի պահանջները չափազանց ցածր էին
  3. Ածանցյալ ֆինանսական գործիքների առևտուրը, ինչպիսիք են վարկային դեֆոլտի սվոփները՝ կապված չափից մեծ, անտեսանելի ռիսկերի հետ
  4. Կառուցվածքային արժեթղթերի վարկային վարկանիշները, ինպիսիք են գրավով ապահովված պարտքային պարտավորությունները, որոնք խորապես անհաջող էին
  5. Բանկիրները դրդված էին ռիսկի դիմել չափից մեծ վճարային փաթեթներով
  6. Կառավարության արձագանքը այս աղետին նույնպես ստեղծեց կամ խորացրեց բարոյական վտանգը

Շուկաներն այժմ ակնկալում էին, որ թույլ չի տրվի խոշոր բանկերի սնանկացում՝ թուլացնելով ներդնողների դրդապատճառները, այդպիսով խոշոր բանակերին ենթարկելով կարգապահության և հետ պահելով նրանց կրկին կուտակելու չափազանց մեծ քանակությամբ ռիսկային ակտիվներ[169] ː

2011 թվականի վավերագրական ««Կողոպուտ». ո՞վ է գողացել ամերիկյան երազանքը » ֆիլմը պնդեց, որ այդ ապակարգավորումն է հանգեցրել ճգնաժամի և այն ուղղված էր լայն լսարանների համար[170] ː

Շահերի բախում և լոբբինգ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կար պնդում, որ տարատեսակ շահերի բախումներ նպաստեցին այս ճգնաժամին.

  • Վարկային վարկանիշային գործակալությունները պարտքային արժեթղթերի գնահատման համար փոխհատուցում էին ստանում արժեթղթեր թողարկողներից, ովքեր շահագրգռված էին, որ ամենադրական վարկանիշները կիրառվենː Ավելին՝ փոխելով պարտքային վարկանիշը մի ընկերության համար, որն ապահովագրում էր բազմաթիվ պարտքային արժեթղթեր, ինչպիսիք են AIG-ը կամ MBIA-ն, պահանջում էր վերանայել նաև շատ այլ արժեթղթերի վարկանիշները՝ ստեղծելով զգալի ծախսերː Չնայած, վերցնելով զգալիորեն մեծ ռիսկ՝ AIG-ը և MBIA-ն մինչև ճգանաժամի սկսվելը պահպանեցին ամենաբարձր վարկային վարկանիշները[171] ː
  • Կար «շրջադարձելի դուռ» խոշոր ֆինանսական հաստատությունների, ֆինանսների նախարարության և գանձապետարանի ֆինանսական աջակցության ծրագրերի միջևː Օրինակ՝ Goldman Sachs-ի նախկին գործադիր տնօրեն Հենրի Պոլսոնը, ով նախագահ Ջորջ Բուշի օրոք դարձավ ֆինանսների նախարարː Չնայած Goldman-ի երեք հիմնական մրցակիցները կամ ձախողվել են, կամ նրանց թույլ են տվել, որ ձախողեն, ընկերությունը ստացել է 10 միլիարդ դոլար՝ խնդրահարույց ակտիվների օգնության ծրագրի (TARP) միջոցներից (որոնք պետք է հետ վերադարձվեին) և 12,9 միլիարդ դոլարի միջոցներ՝ AIG-ի միջոցով վճարումների տեսքով, այս ամենով հանդերձ մնալով բարձր շահութաբերության շեմին և վճարելով հսկայական բոնուսներː TARP-ի աջակցության ծրագրի համար պատասխանատու առաջին երկու պաշտոնյաները նույնպես Goldman-ից էին[172] ː
  • Կար «շրջադարձելի դուռ» խոշոր ֆինանսական հաստատությունների ու արժեթղթերի և բորսաների հանձնաժողովի միջև (SEC), որը, ենթադրաբար, պետք է վերահսկեր նրանցː Օրինակ՝ 2009 թվականի հունվարի դրությամբ SEC-ի վերջին երկու գործադիր տնօրենները պաշտոնները թողնելուց անմիջապես հետո պաշտոններ ստանձնեցին խոշորագույն բանկերումː Ճանապարհը՝ շահավետ պաշտոններից դեպի բանկային հատված խթան էր հանդիսանում պահպանել լավ հարաբերություններ նրանց հետ, ում՝ ըստ էությամբ պետք է վերահսկեինː Սա երբեմն կոչվում է, որպես «կարգավորված գրավում»[171] ː

ԱՄՆ-ում բանկերը ակտիվորեն լոբբինգ էին ենթարկում քաղաքական գործիչներինː 2009 թվականի նոյեմբերին հրապարակվեց Արժույթի միջազգային հիմնադրամի (ԱՄՀ) տնտեսագետների զեկույցը, որը գրվել է այս կազմակերպություններից անկախ, ցույց է տվել.

  • Երեսուներեք օրենսդրական առաջարկներ, որոնք կուժեղացնեին բանկերի նկատմամբ կարգավորող մարմինների վերահսկողությունը, եղան ինտենսիվ և հաջողված լոբբինգի թիրախː

Այս ուսումնասիրությունը եզրակացրեց, որ «ապագա ճգնաժամերի կանխարգելումը կարող է պահանջել ֆինանսական ոլորտի քաղաքական ազդեցության թուլացում կամ լոբբիստական գործունեության ավելի մանրակրկիտ մոնիտորինգ՝ դրա հիմքում ընկած խթաններն ավելի լավ հասկանալու համար»[173][174]։

The Boston Globe-ը զեկուցեց, որ 2009 թվականի հունվար-հունիս ամիսներին ԱՄՆ-ի չորս խոշորագույն բանկերը լոբբինգի վրա ծախսել են միլիոնավոր դոլարներ, չհաշված հարկատուներից ստացված օգնությունը՝ Citigroup 3.1 միլիոն դոլարի, JP Morgan Chase 3,1 միլիոն դոլարի, Bank of America 1,5 միլիոն դոլարի և Wells Fargo-ն 1,4 միլիոն դոլարի[175] ː

Նյու Յորք Թայմս (The New York Times)-ը 2010 թվականի ապրիլին զեկուցեց. «Public Citizen-ի հետազոտությունները ցույց տվեցին, որ, Կոնգրեսի առնվազն 70 նախկին անդամներ անցյալ տարի լոբբինգ են իրականացրել Ուոլ Սթրիթի և ֆինանսական ծառայությունների ոլորտում, այդ թվում Սենատի մեծամասնության երկու նախկին առաջնորդներ (Թրենթ Լոթ և Բոբ Դոուլ), Ներկայացուցիչների Պալատի մեծամասնության երկու նախկին առաջնորդներ (Ռիչարդ Ա. Գեպարդտ և Դիք Արմի) և Ներկայացուցչական Պալատի նախկին խոսնակը (Դենիս Հասթերթ)ː Բացի օրենսդիրներից, OpenSecrets-ի տվյալներով հաշվում էին նաև Կոնգրեսի 56 նախկին կոնգրեսականների օգնականներ Սենատի կամ Ներկայացուցչական պալատի բանկային հանձնաժողովներում, ովքեր շարունակեցին օգտագործել իրենց փորձը ֆինանսական հատվածում լոբբինգ իրականացնելու համար»[176] ː

Ֆինանսական ճգնաժամի հետաքննության հանձնաժողովը 2011 թվականի հունվարին զեկուցեց, որ. «1998 թվականից մինչև 2008 թվականը ֆինանսական հատվածը ծախսել է 2,7 միլիարդ դոլար դաշնային լոբբիստական ծախսերի համարː Ոլորտի անհատներն ու քաղաքական կոմիտեները ավելի քան 1 միլիարդ դոլարի ծախսեր են կատարել քարոզարշավի համար»[177] ː

Բիզնես առաջնորդների դերը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2012 թվականին Հեդրիկ Սմիթի «Ո՞վ է գողացել ամերիկյան երազանքը» գիրքը ենթադրում է, որ Փաուելի հուշագիրը կարևոր դեր է խաղացել ԱՄՆ-ի բիզնես առաջնորդների համար նոր քաղաքական ուղղություն սահմանելու գործում, որը հանգեցրել է «Ամերիկայի ժամանակակից տնտեսական հիվանդության»[178][179]

Այլ գործոններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ապրանքների գների անկայունություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բնակարանային «պղպջակների» փլուզումից հետո ստեղծվեց ապրանքային գների «պղպջակներ»ː 2007 թվականի սկզբից մինչև 2008 թվականը նավթի գինը գրեթե եռապատկվեց՝ 50 դոլարից հասնելով 140 դոլարի, իսկ հետո 2008 թվականի վերջին ֆինանսական ճգնաժամի սկսելուց հետո՝ կտրուկ նվազեց[180] ː Փորձագետները քննարկում էին պատճառները, որոնք ներառում էին փողի հոսքը բնակարանային և այլ ներդրումներից դեպի ապրանքային սպեկուլյացիա և դրամավարկային քաղաքականություն[181] ː Նավթի գների աճը թույլ տվեց սպառողական ծախսերի ավելի մեծ մասը ուղղել դեպի բենզին, ինչը նվազեցրեց ճնշումը նավթ ներկրող երկրներում տնտեսական աճի վրա, քանի որ հարստությունը հոսում է նավթ արդյունահանող երկրներ[182] ː Որպես ֆինանսական ճգնաժամի պատճառահետևանքային գործոն է դիտարկվել նաև 2008 թվականին նախորդած տասնամյակի ընթացքում նավթի գների աճող անկայունությունը[183] ː

Ոչ ճշգրիտ տնտեսական կանխատեսումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

BusinessWeek ամսագրերից մեկի շապիկին գրված հոդվածում նշվում էր, որ տնտեսագետները հիմնականում չկարողացան կանխատեսել 1930-ականների Մեծ դեպրեսիայի ժամանակաշրջանից ի վեր վատթարագույն միջազգային տնտեսական ճգնաժամը[184] ː Փենսիլվանիայի համալսարանի Ուորտոնի դպրոցը առցանց բիզնես ամսագիրը ուսումնասիրում է, թե ինչու տնտեսագետները չկարողացան կանխատեսել խոշոր համաշխարհային ֆինանսական ճգնաժամը[185] ː Նյու Յորք Թայմս (The New York Times)-ի հրապարակած հոդվածում նշվում է, որ տնտեսագետ Նուրիել Ռուբինին նման ճգնաժամի մասին նախազգուշացրել է դեռևս 2006 թվականի սեպտեմբերին, իսկ հետագայում հոդվածում նշվում է, որ տնտեսագետի մասնագիտությունը վատ է կանխատեսում ճգնաժամերը[186] ː Ըստ The Guardian-ի՝ Ռուբինին ծաղրի է ենթարկվել բնակարանային շուկայի փլուզում և համաշխարհային ճգնաժամը կանխատեսելու համար, մինչդեռ The New York Times-ը նրան անվանել է «Դոկտոր Դում (Dr. Doom)»[187] ː Այնուամենայնիվ, կան նաև այլ փորձագետների օրինակներ, որոնք կանխանշել են ֆինանսական ճգնաժամի մասին[188][189][190] ː

«Մեծ ռեցեսիան» կանխատեսելու անկարողությունը արժեքները վերագնահատման խնդիրներ է առաջացրել տնտեսագիտական մասնագիտության մեջː Մեծ Բրիտանիայի թագուհին հարցրել է, թե ինչու ոչ ոք չի նկատել, որ վարկային ճգնաժամը ճանապարհին է, և մի խումբ տնտեսագետներ՝ փորձագետներ բիզնեսից, քաղաքապետարանից, քաղաքի կարգավորող մարմիններից, գիտական շրջանակներից և կառավարությունից փորձեցին նամակով բացատրվել[191] ː

Չափից առավել լծակների կիրառումը, վարկային դեֆոլտի սվոփները և գրավով ապահովված պարտքային պարտավորությունները՝ որպես պատճառ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պետական պարտքը ՀՆԱ-ի մեջ՝ տոկոսներով (2007 թվական)
Պետական պարտքը ՀՆԱ-ի մեջ՝ տոկոսներով (2009-2010 թվականներ)

Ճգնաժամի մյուս հավանական պատճառն ու այն գործոնը, որն անկասկած ուժեղացրել է դրա մասշտաբները՝ բանկերի և ներդնողների կողմից այն ռիսկերի սխալ հաշվարկներն էր, որոնք բնորոշ էին գրավով ապահովված պարտքային պարտավորությունների և վարկային դեֆոլտային սվոփ շուկաներինː Այս տեսության համաձայն՝ բանկերը և ներդրողները համակարգեցին ռիսկերը՝ օգտվելով և վերցնելով ցածր տոկոսադրույքներով հսկայական գումարներ, որոնք նրանք կարող էին վերադարձնել միայն այն դեպքում, երբ բնակարանային շուկայում գները շարունակեին աճելː

Համաձայն Wired-ում հրապարակված հոդվածի, ռիսկը հետագայում համակարգվել է Դեյվիդ Լիի Գաուսյան զուգակցման մոդելի (Gaussian copula mode) կիրառմամբ՝ գրավով ապահովված պարտքային պարտավորությունները արագորեն գնահատել համապատասխան վարկային դեֆոլտային սվոփերի գների հիման վրա[192] ː Քանի որ այն շատ ճկուն էր, արագորեն սկսեց օգտագործվել CDO և CDS ներդրողների, թողարկողների և վարկային վարկանիշային գործակալություններից շատերի կողմից[192] ː Ըստ Wired-ի հոդվածներից մեկի. «այնուհետև մոդելը փլուզվեց, ավելի վաղ «ճեղքեր» ի հայտ եկան, երբ ֆինանսական շուկաները սկսեցին գործել այնպես, ինչպես սպասելի չէր Լիի բանաձևից օգտվողների համարː 2008 թվականին այս «ճեղքերը» վերածվեցին լիարժեք «ձորերի», երբ ֆինանսական համակարգի հիմքի խզումները կուլ տվեցին տրիլիոնավոր դոլարներ և լուրջ վտանգի տակ դրեցին համաշխարհային բանկային համակարգի գոյատևումը… Լիի Գաուսի զուգակցման բանաձևը պատմության մեջ կմտնի, որպես անասելի կորուստներ պատճառած գործիք, որը ծնկի բերեց համաշխարհային ֆինանսական համակարգը»[192] ː

CDO-ների գնագոյացման մոդելը ակնհայտորեն չի արտացոլել այն ռիսկերի մակարդակը, որոնք նրանք մտցնում էին համակարգ։ Հաշվարկվել է, որ «2005 թվականի վերջից մինչև 2007 թվականի կեսերը թողարկվել է շուրջ 450 միլիարդ ԱՄՆ դոլարի CDO, ABS, որից մոտ մեկ երրորդը ստեղծվել է հիփոթեքով ապահովված ռիսկային պարտատոմսերիցː Այդ «կույտից» մոտ $305 մլրդ CDO-ներն այժմ գտնվում են պաշտոնական դեֆոլտի վիճակում, ընդ որում Merrill Lynch-ի կողմից ստորագրված CDO-ները կազմում են չվճարված ակտիվների ամենամեծ կույտը, որին հաջորդում են UBS-ը և Citi-ն[193] ː

Նավթի գներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տնտեսագետ Ջեյմս Դ. Հեմիլթոնը պնդում էր, որ 2007-2008 թվականներին նավթի գների աճը ճգնաժամի հիմնական պատճառն էր։ Նա գնահատեց մի քանի տարբեր մոտեցումներ՝ գնահատելու նավթի գնային ցնցումների ազդեցությունը տնտեսության վրա, ներառյալ որոշ մեթոդներ, որոնք նախկինում ցույց էին տալիս նավթի գների ցնցումների և ընդհանուր տնտեսության միջև կապըː Այս բոլոր մեթոդները նպաստում էին այն ըդհանուր եզրակացություններին, որ, եթե 2007 թվականի երրորդ և 2008 թվականի երկրորդ եռամսյակներում նավթի գների աճ չլիներ, ԱՄՆ տնտեսությունը անկում չէր ապրի 2007 թվականի չորրորդ եռամսյակից մինչև 2008 թվականի երրորդ եռամսյակի ընթացքում[194] ː Հեմիլթոնի սեփական մոդելը՝ ժամանակային էկոնոմետրիկ կանխատեսումը, որը հիմնված է մինչև 2003 թվականի տվյալների վրա, ցույց է տվել, որ ՀՆԱ-ի անկումը կարելի էր հաջողությամբ կանխատեսել գրեթե ամբողջությամբ՝ հաշվի առնելով նավթի գների մասին գիտելիքներըː Արդյունքները ենթադրում են, որ նավթի գներն ամբողջությամբ պատասխանատու են ճգնաժամի համար[195][196] ː Հեմիլթոնը նաև խոստովանեց, որ դա, հավանաբար, ամբողջ պատճառը չէ, սակայն պնդեց, որ նավթի գների աճը զգալիորեն նպաստել է տնտեսական աճի անկմանը[197] ː

Գերարտադրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քննարկվել է նաև, որ ճգնաժամի հիմնական պատճառներից է գլոբալիզացիայի հետևանքով առաջացած ապրանքների գերարտադրությունը[198] ː Գերարտադրությունը հակված է և կարող է գների անկման պատճառ դառնալ, որոնք ի հայտ եկան 2008 թվականի հոկտեմբեր և նոյեմբեր ամիսներին, իսկ Դաշնային պահուստային համակարգը նվազեցրեց իր թիրախային տոկոսադրույքը մինչև 0.25%՝ բոլոր ժամանակների նվազագույնի[199] ː Մյուս կողմից էլ՝ տնտեսագետ-բնապահպան Հերման Դեյլին ենթադրում էր, որ դա իրականում տնտեսական ճգնաժամ չէր, այլ ավելի շուտ կայուն էկոլոգիական սահմաններից դուրս աճի գերազանցման ճգնաժամ էր[200] ː Սա արտացոլում էր 1972 թվականի «Աճի սահմաններ» գրքում արված այն պնդմանը, որում ասվում էր, որ առանց 20-րդ դարում վարած քաղաքականությունից մեծ շեղումների, 21-րդ դարի առաջին երկու տասնամյակներում հնարավոր էր տնտեսական աճը հասներ իր մշտական ավարտին՝ բնական ռեսուրսների աստիճանբար սպառման պատճառով[201] ː

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. «Get the Report: Conclusions : Financial Crisis Inquiry Commission». fcic.law.stanford.edu.
  2. «Robin Blackburn: The Subprime Crisis. New Left Review 50, March-April 2008». newleftreview.org.
  3. «NPR-The Giant Pool of Money-May 2008». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ մայիսի 23-ին. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 22-ին.
  4. «First Public Hearing : Financial Crisis Inquiry Commission». fcic.law.stanford.edu.
  5. 5,0 5,1 5,2 5,3 Krugman, Paul (2014 թ․ հուլիսի 10). «Does He Pass the Test?». The New York Review of Books – via www.nybooks.com.
  6. «A Minsky Meltdown: Lessons for Central Bankers».
  7. «Bernanke-Causes of the Recent Financial and Economic Crisis». Federalreserve.gov. 2010 թ․ սեպտեմբերի 2. Վերցված է 2013 թ․ մայիսի 31-ին.
  8. IGM Forum-Factors Contributing to 2008 Global Financial Crisis-October 17, 2017
  9. Baker, Dean. «Robert Samuelson Wants People to Be Unemployed: The Economics of the Economics of the Great Recession - Beat the Press - CEPR». www.cepr.net. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ ապրիլի 2-ին. Վերցված է 2022 թ․ մայիսի 22-ին.
  10. «Learned Macroeconomic Helplessness». July 2014.
  11. Mian, Atif and, Sufi, Amir (2014). House of Debt. University of Chicago. ISBN 978-0-226-08194-6.{{cite book}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  12. Sowell, Thomas (2009). The Housing Boom and Bust. Basic Books. էջեր 57–58. ISBN 978-0-465-01880-2.
  13. Stefan Homburg (2015) What Caused the Great Recession? Review of Economics 66 (1), pp. 1-12. , IDEAS.
  14. «NPR-The Giant Pool of Money-May 2008». Thisamericanlife.org. 2008 թ․ մայիսի 9. Վերցված է 2012 թ․ մայիսի 14-ին.
  15. Lewis, Michael (2011). Boomerang: Travels in the New Third World. Norton. ISBN 978-0-393-08181-7.
  16. «CSI: credit crunch». The Economist. 2007 թ․ հոկտեմբերի 18. Վերցված է 2008 թ․ մայիսի 19-ին.
  17. 17,0 17,1 Ben Steverman & David Bogoslaw (October 18, 2008). «The Financial Crisis Blame Game - BusinessWeek». Businessweek.com. Վերցված է 2008 թ․ հոկտեմբերի 24-ին.
  18. «Home | S&P Global Ratings» (PDF).
  19. «Economist-A Helping Hand to Homeowners». Economist.com. 2008 թ․ հոկտեմբերի 23. Վերցված է 2009 թ․ փետրվարի 27-ին.
  20. «U.S. FORECLOSURE ACTIVITY INCREASES 75 PERCENT IN 2007». RealtyTrac. 2008 թ․ հունվարի 29. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ ապրիլի 26-ին. Վերցված է 2008 թ․ հունիսի 6-ին.
  21. «RealtyTrac Press Release 2008FY». Realtytrac.com. 2009 թ․ հունվարի 15. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հուլիսի 17-ին. Վերցված է 2009 թ․ փետրվարի 27-ին.
  22. «MBA Survey». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ մայիսի 14-ին.
  23. «Can't pay or won't pay?». The Economist. 2009 թ․ փետրվարի 19.
  24. «Foreclosures (2012 Robosigning and Mortgage Servicing Settlement)». The New York Times. 2019 թ․ մայիսի 31.
  25. AEI-The Last Trillion Dollar Commitment Արխիվացված 2011-08-22 Wayback Machine
  26. 26,0 26,1 Labaton, Stephen (2008 թ․ հոկտեմբերի 2). «Agency's '04 Rule Let Banks Pile Up New Debt». The New York Times.
  27. Duhigg, Charles (2008 թ․ հոկտեմբերի 4). «Pressured to Take More Risk, Fannie Reached Tipping Point». The New York Times.
  28. «FDIC: Press Release PR-9-2001 01-31-2001». www.fdic.gov.
  29. Ben S. Bernanke. «The Subprime Mortgage Market». Board of Governors of the Federal Reserve System (անգլերեն). Chicago, Illinois. Վերցված է 2022 թ․ հունիսի 7-ին.
  30. Harvard Report-State of the Nation's Housing 2008 Report Արխիվացված 2010-06-30 Wayback Machine
  31. «Federal Reserve Bank of Chicago - Federal Reserve Bank of Chicago» (PDF). www.chicagofed.org. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2009 թ․ մայիսի 21-ին. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 11-ին.
  32. «Mortgage Delinquencies and Foreclosures».
  33. «Mortgage Bankers Association - National Delinquency Survey». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ նոյեմբերի 15-ին. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 11-ին.
  34. 34,0 34,1 34,2 34,3 34,4 Michael Simkovic, Competition and Crisis in Mortgage Securitization
  35. «Bank Systems & Technology». 2008. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հուլիսի 17-ին. Վերցված է 2008 թ․ մայիսի 19-ին.
  36. Lynnley Browning (2007 թ․ մարտի 27). «The Subprime Loan Machine». The New York Times. New York City. Վերցված է 2008 թ․ հուլիսի 13-ին.
  37. «REALTOR Magazine-Daily News-Are Computers to Blame for Bad Lending?». 2008. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հունիսի 6-ին. Վերցված է 2008 թ․ մայիսի 19-ին.
  38. «Brokers, bankers play subprime blame game - Real estate -». NBC News. 2008. Վերցված է 2008 թ․ մայիսի 19-ին.
  39. Tyler Cowen (2008 թ․ հունվարի 13). «So We Thought. But Then Again . . . - New York Times». The New York Times. Վերցված է 2008 թ․ հոկտեմբերի 26-ին.
  40. Herndon, Thomas (2019). «Liar's Loans, Mortgage Fraud, and the Great Recession». Review of Political Economy. 31 (4): 479–508. doi:10.1080/09538259.2020.1747746. S2CID 44031557.
  41. Demyanyk-Ten Myths About Subprime Mortgages Արխիվացված 2013-06-05 Wayback Machine
  42. Demyanyk, Yuliya; Van Hemert, Otto (2008 թ․ օգոստոսի 19). «Understanding the Subprime Mortgage Crisis». Working Paper Series. Social Science Electronic Publishing / SSRN. doi:10.2139/ssrn.1020396. S2CID 195793149. SSRN 1020396.
  43. Bureau, From Terry Frieden CNN Washington. «CNN.com - FBI warns of mortgage fraud 'epidemic' - Sep 17, 2004». www.cnn.com. {{cite web}}: |first= has generic name (օգնություն)
  44. FBI Press Release on "Operation Quickflip" Արխիվացված 2006-08-30 Wayback Machine
  45. Schmitt, Richard B. (2008 թ․ օգոստոսի 25). «FBI saw threat of loan crisis» – via Los Angeles Times.
  46. Black, William K. (2009 թ․ մարտի 28). «The Two Documents Everyone Should Read to Better Understand the Crisis».
  47. Knox, Noelle (2006 թ․ հունվարի 17). «43% of first-time home buyers put no money down». USA Today. Վերցված է 2008 թ․ հոկտեմբերի 18-ին.
  48. «China Down Payment Requirements». Sgpropertypress.wordpress.com. 2007 թ․ սեպտեմբերի 19. Վերցված է 2009 թ․ փետրվարի 27-ին.
  49. Roubini, Nouriel. «Brown Manure, Not Green Shoots».
  50. Liebowitz, Stan (2009 թ․ հուլիսի 4). «New Evidence on the Foreclosure Crisis». Wall Street Journal – via www.wsj.com.
  51. «Los Angeles Times-Homeowners who strategically default a growing problem-September 2009». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ նոյեմբերի 3-ին. Վերցված է 2020 թ․ փետրվարի 18-ին.
  52. «Letter from the Comptroller of the Currency Regarding Predatory Lending». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հուլիսի 28-ին. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 11-ին.
  53. BofA Modifies 64,000 Home Loans as Part of Predatory Lending Settlement | Debt Relief Blog Արխիվացված 2009-10-24 Wayback Machine
  54. [1] Արխիվացված Օգոստոս 26, 2009 Wayback Machine
  55. 55,0 55,1 Road to Ruin: Mortgage Fraud Scandal Brewing(չաշխատող հղում) May 13, 2009 by American News Project hosted by The Real News
  56. «Obama On Fixing "Culture Of Irresponsibility"».
  57. www.whitehouse.gov
  58. 58,0 58,1 Salmon, Felix (2009 թ․ փետրվարի 23). «Recipe for Disaster: The Formula That Killed Wall Street». Wired. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 3-ին.
  59. Donnelly, Catherine; Paul Embrechts (2010 թ․ հունվարի 4). «The devil is in the tails: actuarial mathematics and the subprime mortgage crisis» (PDF). ASTIN Bulletin. 40 (1): 1–33. doi:10.2143/AST.40.1.2049222. S2CID 14201831. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 3-ին.(չաշխատող հղում)
  60. Bielecki, Tomasz R.; Damiano Brigo; Fédéric Patras (2011). «Chapter 13. Structural Counterparty Risk Valuation for Credit Default Swaps». In Tomasz R. Bielecki; Christophette Blanchet-Scalliet (eds.). Credit Risk Frontiers: Subprime Crisis, Pricing and Hedging, CVA, MBS, Ratings, and Liquidity. Wiley. էջեր 437–456. doi:10.1002/9781118531839.ch13. ISBN 9781118531839.
  61. «Banks need more capital». The Economist. 2008 թ․ դեկտեմբերի 18.
  62. 62,0 62,1 Einhorn, Michael Lewis and David (2009 թ․ հունվարի 4). «Opinion - How to Repair a Broken Financial World». The New York Times.
  63. «The End of the Affair». Economist. 2008 թ․ հոկտեմբերի 30. Վերցված է 2009 թ․ փետրվարի 27-ին.
  64. 64,0 64,1 writer, By Colin Barr, senior. «The $4 trillion housing headache - May. 27, 2009». money.cnn.com.{{cite web}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  65. Wolf, Martin (2009 թ․ փետրվարի 17). «Subscribe to read». Financial Times. {{cite news}}: Cite uses generic title (օգնություն)
  66. Lowrey, Annie (2012 թ․ հոկտեմբերի 16). «Income Inequality May Take Toll on Growth». The New York Times.
  67. Irving Fisher The Debt Deflation Theory of Great Depressions "the above named factors have played a subordinate role as compared with two dominant factors, namely over-indebtedness to start with and deflation following soon after" and "I have, at present, a strong conviction that these two economic maladies, the debt disease and the price-level disease, are...more important causes then all others put together."
  68. Donnelly, Catherine; Paul Embrechts (2010 թ․ հունվարի 4). «The devil is in the tails: actuarial mathematics and the subprime mortgage crisis» (PDF). ASTIN Bulletin. 40 (1): 1–33. doi:10.2143/AST.40.1.2049222. S2CID 14201831. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 3-ին.(չաշխատող հղում)
  69. Bielecki, Tomasz R.; Damiano Brigo; Fédéric Patras (2011). «Chapter 13. Structural Counterparty Risk Valuation for Credit Default Swaps». In Tomasz R. Bielecki; Christophette Blanchet-Scalliet (eds.). Credit Risk Frontiers: Subprime Crisis, Pricing and Hedging, CVA, MBS, Ratings, and Liquidity. Wiley. էջեր 437–456. doi:10.1002/9781118531839.ch13. ISBN 9781118531839.
  70. Aftershock The Next Economy and America's Future by Robert B. Reich 2010, Chapter 1 Eccles's Insight.
  71. https://abcnews.go.com/blogs/business/2012/01/warren-buffett-and-his-secretary-talk-taxes/ "I just feel like an average citizen. I represent the average citizen who needs a voice," said Bosanek. "Everybody in our office is paying a higher tax rate than Warren." (չաշխատող հղում)
  72. «IMF-Report Extract Chapter 3 – April 2012» (PDF).
  73. McKinsey & Company https://web.archive.org/web/20130307011351/http://www.mckinsey.com/insights/mgi/research/financial_markets/debt_and_deleveraging_the_global_credit_bubble_update. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ մարտի 7-ին. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 22-ին. {{cite web}}: Missing or empty |title= (օգնություն)
  74. «Greenspan Kennedy Report - Table 2» (PDF).
  75. Iacono, Tim (2007 թ․ ապրիլի 25). «Home Equity Extraction: The Real Cost of 'Free Cash'». Seekingalpha.
  76. Editorial, Reuters (2007 թ․ ապրիլի 23). «Spending boosted by home equity loans: Greenspan». Reuters. {{cite news}}: |first= has generic name (օգնություն)
  77. Cowen, Tyler (2011). The Great Stagnation. Dutton. ISBN 978-0-525-95271-8.
  78. 78,0 78,1 Samuelson, Robert J. (2011). «Reckless Optimism». Claremont Review of Books. XII (1): 13. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ դեկտեմբերի 24-ին.
  79. 79,0 79,1 Kourlas, James (2012 թ․ ապրիլի 12). «Lessons Not Learned From the Housing Crisis». The Atlas Society. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 24-ին.
  80. Louis Uchitelle (1996 թ․ հոկտեմբերի 26). «H. P. Minsky, 77, Economist Who Decoded Lending Trends». The New York Times. Վերցված է 2008 թ․ սեպտեմբերի 26-ին.
  81. Christie, Les (2007 թ․ ապրիլի 30). «Speculation statistics». CNN. Վերցված է 2010 թ․ ապրիլի 28-ին.
  82. «Speculative flipping». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ սեպտեմբերի 26-ին.
  83. «Speculation Risks». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 15-ին.
  84. Albanesi, Stefania; De Giorgi, Giacomo; Nosal, Jaromir (August 2017). «Credit Growth and the Financial Crisis: A New Narrative» (PDF). NBER Working Paper No. 23740. doi:10.3386/w23740. S2CID 46994840.
  85. «FRBNY-Haughwout, Lee, Tracy, and Klaauw-Real Estate Investors, the Leverage Cycle, and the Housing Market Crisis-September 2011-See page 18 and Figures 3 and 11» (PDF).
  86. «Sheltering Speculation». 2015 թ․ դեկտեմբերի 23. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 14-ին. Վերցված է 2022 թ․ մայիսի 22-ին.
  87. Crook, Clive (July 2008). «Shiller-Infectious Exuberance-The Atlantic». Theatlantic.com. Վերցված է 2009 թ․ փետրվարի 27-ին.
  88. «Does the Current Financial Crisis Vindicate the Economics of Hyman Minsky? - Frank Shostak - Mises Institute». Mises.org. 2007 թ․ նոյեմբերի 21. Վերցված է 2008 թ․ հոկտեմբերի 19-ին.
  89. «McCulley-PIMCO-The Shadow Banking System and Hyman Minsky's Economic Journey» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2016 թ․ մարտի 3-ին. Վերցված է 2022 թ․ մայիսի 22-ին.
  90. «DealBook». The New York Times.
  91. 91,0 91,1 «New Left Review 110». www.newleftreview.org.
  92. 92,0 92,1 Labaton, Stephen (2008 թ․ հոկտեմբերի 3). «Agency's '04 Rule Let Banks Pile Up New Debt, and Risk». The New York Times. Վերցված է 2010 թ․ ապրիլի 28-ին.
  93. Edward Conard (2012). Unintended Consequences. Penguin. էջեր 145–155. ISBN 978-1470823573.
  94. «AEI-The Last Trillion Dollar Commitment». Aei.org. Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ փետրվարի 26-ին. Վերցված է 2009 թ․ փետրվարի 27-ին. American Enterprise Institute is a conservative organization with a right- of-center political agenda .
  95. «Bloomberg-U.S. Considers Bringing Fannie & Freddie Onto Budget». Bloomberg.com. 2008 թ․ սեպտեմբերի 11. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ մայիսի 25-ին. Վերցված է 2009 թ․ փետրվարի 27-ին.
  96. «Liquidity Provision by the Federal Reserve».
  97. 97,0 97,1 «Declaration of G20». whitehouse.gov. Վերցված է 2009 թ․ փետրվարի 27-ին – via National Archives.
  98. 98,0 98,1 98,2 98,3 Michael Simkovic, "Secret Liens and the Financial Crisis of 2008", American Bankruptcy Law Journal 2009
  99. 99,0 99,1 Lewis, Michael (March 2010). «Betting on the Blind Side». Vanity Fair (April).
  100. «Robin Blackburn: The Subprime Crisis. New Left Review 50, March-April 2008». www.newleftreview.org.
  101. writer, By Peter Eavis, senior. «CDOs explained - Nov. 25, 2007». money.cnn.com.{{cite web}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  102. Portfolio-CDO Explained
  103. Anna Katherine Barnett-Hart The Story of the CDO Market Meltdown: An Empirical Analysis-March 2009-Cited by Michael Lewis in "The Big Short"
  104. paulw's Blog | Talking Points Memo | The power of belief Արխիվացված 2009-04-06 Wayback Machine
  105. Lewis, Michael. (November 11, 2008). "The End". Upstart. Retrieved 2013-06-02.
  106. «Fixing Global Finance». 2011 թ․ ապրիլի 27. {{cite magazine}}: Cite magazine requires |magazine= (օգնություն)
  107. «Bloomberg-Credit Swap Disclosure Obscures True Financial Risk». Bloomberg.com. 2008 թ․ նոյեմբերի 6. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ մայիսի 25-ին. Վերցված է 2009 թ․ փետրվարի 27-ին.
  108. «Business Week-Who's Who on AIG List of Counterparties».
  109. Smith, Yves (2010 թ․ հունիսի 13). «Rahm Emanuel and Magnetar Capital: The Definition of Compromised».
  110. «Inside Job - This American Life». 2010 թ․ ապրիլի 9.
  111. US House of Representatives Committee on Government Oversight and Reform (2008 թ․ հոկտեմբերի 22). «Committee Holds Hearing on the Credit Rating Agencies and the Financial Crisis». Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ հոկտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2008 թ․ հոկտեմբերի 23-ին.
  112. Bloomberg-Smith-Bringing Down Ratings Let Loose Subprime Scourge Արխիվացված 2010-06-03 Wayback Machine
  113. 113,0 113,1 Bloomberg-Smith-Race to Bottom at Rating Agencies Secured Subprime Boom, Bust Արխիվացված 2010-06-03 Wayback Machine
  114. «The Quotations Page: Quote from Upton Sinclair».
  115. PBS, NOW on. «Credit and Credibility . NOW on PBS». www.pbs.org.
  116. «Buttonwood | Credit and blame | Economist.com». Economist.com. 2007 թ․ սեպտեմբերի 6. Վերցված է 2008 թ․ հոկտեմբերի 26-ին.
  117. «SEC Proposes Comprehensive Reforms to Bring Increased Transparency to Credit Rating Process». U.S. Securities and Exchange Commission. 2008. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 11-ին.
  118. «SEC - Rating Agency Rules». Sec.gov. 2008 թ․ դեկտեմբերի 3. Վերցված է 2009 թ․ փետրվարի 27-ին.
  119. Birger, Jon (2008 թ․ օգոստոսի 6). «The woman who called Wall Street's meltdown». Fortune. Վերցված է 2010 թ․ ապրիլի 28-ին.
  120. https://web.archive.org/web/20090304024927/http://moneyfeatures.blogs.money.cnn.com/2009/02/27/the-financial-crisis-why-did-it-happen/. Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ մարտի 4-ին. {{cite news}}: Missing or empty |title= (օգնություն)
  121. 121,0 121,1 121,2 Salmon, Felix (2009-02-23), «Recipe for Disaster: The Formula That Killed Wall Street», Wired Magazine, vol. 17, no. 3, Վերցված է 2009-03-08-ին
  122. Soros, George (January 22, 2008), «The worst market crisis in 60 years», Financial Times, London, UK, Վերցված է 2009-03-08-ին
  123. Greenlaw, Hatzius, Kashyap, Shin-Leveraged Losses-Paper-February 2008 (չաշխատող հղում)
  124. Sorkin, Michael J. de la Merced and Andrew Ross (2010 թ․ մարտի 12). «Lehman Brothers Hid Borrowing, Examiner Says». The New York Times.
  125. Kelly, Kate; McGinty, Tom; Fitzpatrick, Dan (2010 թ․ ապրիլի 9). «Big Banks Mask Risk Levels». Wall Street Journal – via www.wsj.com.
  126. Wolf, Martin (2009 թ․ հունիսի 23). «Subscribe to read». Financial Times. {{cite news}}: Cite uses generic title (օգնություն)
  127. «A Year After the Financial Crash by Niall Ferguson». 2009 թ․ սեպտեմբերի 10.
  128. 128,0 128,1 128,2 Krugman, Paul (2009). The Return of Depression Economics and the Crisis of 2008. W.W. Norton Company Limited. ISBN 978-0-393-07101-6.
  129. Krugman, Paul (2010 թ․ ապրիլի 2). «Opinion - Financial Reform 101». The New York Times.
  130. Wayne Barrett (2008 թ․ օգոստոսի 5). «Andrew Cuomo and Fannie and Freddie: How the youngest Housing and Urban Development secretary in history gave birth to the mortgage crisis». Village Voice. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ հուլիսի 22-ին.
  131. John Tamny (2011 թ․ հուլիսի 9). «Book Review: Reckless Endangerment by Gretchen Morgenson and Joshua Rosner». Forbes.
  132. Hannity, Fox News Channel, April 20, 2010. Sean Hannity: "The problem came from this notion that everybody in America had a right to a house whether they could ever afford to pay their loan back. That's what the Community Reinvestment Act was all about." Dana Perino: "And at the end of the day, when they step back and you start peeling back the layers, anybody paying attention, they might watch President Obama's speech on Thursday and be impressed, but then also they might realize that he was the one who was defending Fannie Mae and Freddie Mac that led to this crisis in the first place."
  133. The Rush Limbaugh Show, April 20, 2010. Rush Limbaugh: "Government is to blame for the meltdown."
  134. Happening Now, Fox News Channel, April 19, 2010. John Fund: "Fannie Mae and Freddie Mac, which are the two federal entities that got us into this housing mortgage mess and led the other banks into making stupid mistakes, they're not reformed by this bill. They get off scot-free."
  135. The Boston Globe, Jeff Jacoby: Frank's fingerprints are all over the financial fiasco. September 28, 2008.
  136. The O'Reilly Factor, Fox News Channel. September 25, 2008. Laura Ingraham: "This big pressure on institutions to dole out money and these risky loans started this whole ball rolling at Fannie and Freddie."
  137. «Get the Report : Financial Crisis Inquiry Commission». fcic.law.stanford.edu.
  138. Duhigg, Charles (2008 թ․ հոկտեմբերի 4). «The Reckoning - Pressured to Take More Risk, Fannie Reached Tipping Point - Series». The New York Times. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 20-ին.
  139. Appelbaum, Binyamin; Leonnig, Carol D.; Hilzenrath, David S. (2008 թ․ սեպտեմբերի 14). «How Washington Failed to Rein In Fannie, Freddie». The Washington Post. էջեր A1. Վերցված է 2009 թ․ մարտի 8-ին.
  140. Stiglitz, Joe; Vanity Fair (2008 թ․ դեկտեմբերի 9). «Capitalist Fools». vanityfair.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ հունվարի 15-ին. Վերցված է 2022 թ․ մայիսի 22-ին.
  141. Posner, Richard; Harvard University Press (2011). A Failure of Capitalism: The Crisis of '08 and the Descent into Depression. ISBN 978-0674060395.
  142. Kuttner, Robert (October 2, 2007), «The Alarming Parallels Between 1929 and 2007», The American Prospect: 2, Արխիվացված է օրիգինալից October 19, 2011-ին, Վերցված է February 20, 2012-ին {{citation}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (օգնություն); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (օգնություն).
  143. Madrick, Jeff (2011 թ․ դեկտեմբերի 9). «What Bill Clinton Would Do». The New York Times. Վերցված է 2012 թ․ հունվարի 27-ին.
  144. «Who Caused the Economic Crisis?». FactCheck.org. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ հունվարի 6-ին. Վերցված է 2010 թ․ հունվարի 21-ին.
  145. 145,0 145,1 NPR-The Giant Pool of Money Արխիվացված 2010-04-15 Wayback Machine
  146. «Reducing Systemic Risk in a Dynamic Financial System - FEDERAL RESERVE BANK of NEW YORK». www.newyorkfed.org.
  147. American Public Media-Kate Kelly-Streetfighters Արխիվացված 2012-08-02 archive.today
  148. RGE Pollock - Why Financial History Repeats Արխիվացված 2008-06-16 Wayback Machine
  149. Magazine-Angry Bear (չաշխատող հղում)
  150. «Nicole Gelinas-Can the Fed's Uncrunch Credit?». City-journal.org. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 10-ին. Վերցված է 2009 թ․ փետրվարի 27-ին.
  151. Brookings Institution - U.S. Financial and Economic Crisis June 2009 PDF Page 14 Արխիվացված 2010-06-03 Wayback Machine
  152. «Bernanke». Վերցված է 2009 թ․ փետրվարի 24-ին.
  153. Zandi, Mark (2009). Financial Shock. FT Press. ISBN 978-0-13-701663-1.
  154. Nocera, Joe (2009 թ․ փետրվարի 20). «Fixing Wall Street Should Start With the Bonuses». The New York Times.
  155. Story, Louise (2008 թ․ դեկտեմբերի 17). «On Wall Street, Bonuses, Not Profits, Were Real». The New York Times.
  156. Dimon, Jamie (2009 թ․ հունիսի 29). «A Unified Bank Regulator Is a Good Start». Wall Street Journal – via www.wsj.com.
  157. «Subscribe to read». Financial Times. 2009 թ․ մարտի 30. {{cite news}}: Cite uses generic title (օգնություն)
  158. Stephen Labaton (1999 թ․ նոյեմբերի 5). «Congress Passes Wide-Ranging Bill Easing Bank Laws». The New York Times.
  159. Stiglitz, Joseph E. (2008 թ․ դեկտեմբերի 9). «Joseph E. Stiglitz on capitalist fools». Vanity Fair (January). Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ հունվարի 29-ին. Վերցված է 2022 թ․ մայիսի 22-ին.
  160. Ekelund, Robert; Thornton, Mark (2008 թ․ սեպտեմբերի 4). «More Awful Truths About Republicans». Ludwig von Mises Institute. Վերցված է 2008 թ․ սեպտեմբերի 7-ին.
  161. Labaton, Stephen (2008 թ․ սեպտեմբերի 27). «SEC Concedes Oversight Flaws». The New York Times. Վերցված է 2010 թ․ ապրիլի 28-ին.
  162. Labaton, Stephen (2008 թ․ հոկտեմբերի 3). «The Reckoning». The New York Times. Վերցված է 2010 թ․ ապրիլի 28-ին.
  163. «Bloomberg-Bank Hidden Junk Menaces $1 Trillion Purge».
  164. Bloomberg-Citigroup SIV Accounting Tough to Defend Արխիվացված 2009-02-21 Wayback Machine
  165. Healy, Paul M. & Palepu, Krishna G.: "The Fall of Enron", Journal of Economics Perspectives, Volume 17, Number 2. (Spring 2003), p.13
  166. Walter, Stephen Figlewski, Roy C. Smith Ingo. «Geithner's Plan For Derivatives». Forbes.{{cite news}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  167. «A nuclear winter?». The Economist. 2008 թ․ սեպտեմբերի 18.
  168. «Buffett warns on investment 'time bomb'». 2003 թ․ մարտի 4 – via news.bbc.co.uk.
  169. Lowenstein-Banking Fix Made Easy with Six Simple Steps-Bloomberg-November 2009 Արխիվացված 2010-01-14 Wayback Machine
  170. Karlin, Mark (2012 թ․ փետրվարի 29). «Who Stole the American Dream in Broad Daylight?». Truthout.
  171. 171,0 171,1 Einhorn, Michael Lewis and David (2009 թ․ հունվարի 3). «Opinion - The End of the Financial World as We Know It». The New York Times.
  172. «YouTube». www.youtube.com.Կաղապար:Dead Youtube links
  173. Mathiason, Nick (2010 թ․ հունվարի 4). «IMF study links lobbying by US banks to high-risk lending». the Guardian.
  174. «Study-A Fistful of Dollars-Lobbying and the Financial Crisis-November 2009» (PDF).
  175. Kranish, Michael; Wirzbicki, Alan (2009 թ․ սեպտեմբերի 27). «Bailed-out banks lobby hard to stave off limits». Boston.com – via The Boston Globe.
  176. Lichtblau, Eric (2010 թ․ ապրիլի 13). «Minting Bank Lobbyists on Capitol Hill». The New York Times.
  177. Financial Crisis Inquiry Commission-Conclusions-January 2010 Արխիվացված 2011-03-04 Wayback Machine
  178. «WHO STOLE THE AMERICAN DREAM? by Hedrick Smith». Kirkus Reviews. 2012 թ․ օգոստոսի 1. Վերցված է 2014 թ․ մայիսի 30-ին.
  179. Michael Lipkin (Director). «"Who Stole the American Dream?"». October 1, 2012: WTTW. Վերցված է 2014-05-30-ին. {{cite episode}}: Missing or empty |series= (օգնություն)CS1 սպաս․ location (link)
  180. «Light Crude Oil (Pit) Monthly Commodity Futures Price Chart : NYMEX». futures.tradingcharts.com.
  181. Editor, Edmund Conway, Economics (2008 թ․ մայիսի 25). «George Soros: rocketing oil price is a bubble» – via www.telegraph.co.uk. {{cite web}}: |last= has generic name (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  182. kanopiadmin (2008 թ․ մայիսի 28). «The Oil-Price Bubble - Frank Shostak».
  183. «Was Volatility in the Price of Oil a Cause of the 2008 Financial Crisis? - Resilience». www.energybulletin.net.
  184. «Businessweek Magazine».
  185. Why Economists Failed to Predict the Financial Crisis - Knowledge@Wharton Արխիվացված 2010-09-13 Wayback Machine
  186. [2]"Dr. Doom", By Stephen Mihm, August 15, 2008, New York Times Magazine
  187. [3] Emma Brockes, "He Told Us So," The Guardian, January 24, 2009.
  188. "Recession in America," The Economist, November 15, 2007.
  189. Richard Berner, "Perfect Storm for the American Consumer," Morgan Stanley Global Economic Forum, November 12, 2007.
  190. Kabir Chibber, "Goldman Sees Subprime Cutting $2 Trillion in Lending," Bloomberg.com, November 16, 2007.
  191. British Academy-The Global Financial Crisis Why Didn't Anybody Notice?-Retrieved July 27, 2015 Արխիվացված Հուլիս 7, 2015 Wayback Machine
  192. 192,0 192,1 192,2 Salmon, Felix (2009 թ․ փետրվարի 23). «Recipe for Disaster: The Formula That Killed Wall Street». Wired. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 10-ին.
  193. «The power of belief». TPM. 2009 թ․ մարտի 2. Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ ապրիլի 6-ին. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 10-ին.
  194. Hamilton, James D. "Oil prices and the economic recession of 2007–08." Voxeu.org. 16 June 2009. http://voxeu.org/index.php?q=node/3664
  195. Bruno, Joe Bel (2008 թ․ մարտի 8). «Oil Rally May Be Economy's Undoing». USA Today. Associated Press. Վերցված է 2009 թ․ հուլիսի 11-ին.
  196. Whipple, Tom (2010), «Peak Oil and the Great Recession», in Heinberg, Richard; Leich,Daniel (eds.), The Post Carbon Reader: Managing the 21st Century Sustainability Crisis, Watershed Media, ISBN 978-0-9709500-6-2
  197. Hamilton http://voxeu.org/index.php?q=node/3664
  198. Bello, Walden (2008 թ․ հոկտեմբերի 18). «Afterthoughts : A primer on the Wall Street meltdown». Focus on the Global South. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ դեկտեմբերի 16-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 4-ին.
  199. Willis, Bob; Schlisserman, Courtney (2008 թ․ դեկտեմբերի 16). «U.S. Economy: Consumer Prices, Housing Starts Slide». Bloomberg.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ մարտի 12-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 4-ին.
  200. Hagens, Nate (2008 թ․ հոկտեմբերի 13). «Herman Daly on the Credit Crisis, Financial Assets, and Real Wealth». The Oil Drum. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 4-ին.
  201. Graham Turner (2008). "A Comparison of `The Limits to Growth` with Thirty Years of Reality" Արխիվացված 2010-11-28 Wayback Machine. Commonwealth Scientific and Industrial Research Organisation (CSIRO).

Հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]