Jump to content

Անգլիայի պատմություն

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Անգլիայի պատմություն
Հին դարեր
Նախնադարյան Բրիտանիա
Հռոմեական Բրիտանիա
Միջին դարեր
Միջնադարյան Անգլիա
Անգլոսաքսոնյան շրջան
Բարձրմիջնադարյան շրջան
Անգլիայի նվաճումը նորմանների կողմից
Ուշմիջնադարյան շրջան
Սև մահը Անգլիայում
Թյուդորյան շրջան
Թյուդորներ
Եղիսաբեթյան շրջան
Անգլիական վերածնունդ
Նոր դարեր
Ստյուարտյան շրջան
Ստյուարտներ
Անգլիական բուրժուական հեղափոխություն
Անգլիական հանրապետություն
Պրոտեկտորատ
Վերականգնում
Պանծալի հեղափոխություն
Գեորգյան շրջան
Ռեգենտյան շրջան
Վիկտորյական շրջան
Էդվարդյան շրջան
Առաջին համաշխարհային պատերազմ
Նորագույն դարեր
Միջպատերազմյան շրջան
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ
Սոցիալական պատմություն (1945–ներկա)
Քաղաքական պատմություն (1945–ներկա)
Անգլիայի պորտալ

Անգլիայի պատմությունը սկսվում է անգլերի, սաքսոնների, յուտերի, ֆրիզների և գերմանական ցեղերի ներխուժմամբ։ Նրանք ստեղծում են մի քանի ֆեոդալական պետություններ։ Բրիտանիայի պատմությունն ինքնին սկսվում է շատ ավելի վաղ՝ առաջին հոմինիդների կղզու (կլեկտոնական մշակույթ) հայտնվելով կամ վերջին սառցադաշտի ավարտից հետո առաջին մարդկանց հայտնվելով՝ մեսոլիտյան դարաշրջանում։ IX-VIII դարերին մ.թ.ա. Կելտերը գաղթում են Բրիտանիան։ Հունական պետության ճնշման և Հռոմեական կայսրության թուլացման պատճառով, 410 թվականին հռոմեացիները հեռանում են կղզուց։ Անգլո-սաքսոնացիները ներխուժում են և ստեղծում 7 թագավորություն՝ դառնալով այս հողերի գլխավոր տիրակալները (բացառությամբ Ուելսի և Շոտլանդիայի տարածքների)։

9-րդ դարից ի վեր վիկինգները հաճախակի էին արշավանքների գնում, իսկ Դանիայի թագավորները ղեկավարում էին Անգլիան 11-րդ դարի սկզբին։ 1066 թվականին Նորմանյան զորքերը ներխուժում են Անգլիա և գրավում երկիրը։ Միջնադարի ընթացքում Անգլիան անցնում է բազմաթիվ քաղաքացիական պատերազմների և մարտերի միջով եվրոպական այլ ժողովուրդների հետ, ներառյալ Հարուրամյա պատերազմը։ Վերածննդի ժամանակ Անգլիան ղեկավարվում էր Թյուդորի դինաստիան։ 12-րդ դարում Անգլիան նվաճում է Ուելսը, իսկ 18-րդ դարի սկզբին դաշինք կնքում է Շոտլանդիայի հետ՝ կազմելով Մեծ Բրիտանիայի Թագավորություն։

Արդյունաբերական հեղափոխության ժամանակ Մեծ Բրիտանիան կառավարում էր հսկայական կայսրություն՝ բոլոր մայրցամաքներում գերիշխանություններով։ Եթե տարածքային առումով այս կայսրությունից քիչ է մնացել (չնայած բրիտանական միապետները դեռևս այսպես կոչված Ազգերի բրիտանական Համագործակցության անդամների պաշտոնական ղեկավարներն են), այնուամենայնիվ, մշակութային ազդեցությունը խոր և տարածված է շատ ժամանակակից երկրներում։

Նախապատմական Բրիտանիա

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պալեոլիթ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Սթոունհենջը, որը կառուցվել է մի քանի փուլով մ.թ.ա. 3000-1500 թվականներին

Բրիտանիայում մարդկանց հայտնվելու առաջին նշանները վերաբերում են վերջին սառցե առավելագույնից հետո ընկած ժամանակին, քարե դարի սկզբին՝ պալեոլիթին։ Հնագիտական վկայությունները փաստում են, որ Անգլիան բնակեցվել է ավելի վաղ, քան մյուս բրիտանական կղզիները՝ հեռավոր անցյալում՝ սառցադաշտային ժամանակաշրջանների ընթացքում և դրանց միջև ընկած ժամանակահատվածում ավելի մեղմ կլիմա ունենալու պատճառով։ 2005 թվականին Սաֆոլք կոմսությունում՝ Լոուստոֆտի մոտ, Փեյքֆիլդ ժայռերի վրա, հայտնաբերվել են կայծքարե զենքեր և կրծողների ատամները այն նույն շերտերում, ինչպիսիք են Mimomys savini ջրային դաշտամկների և Arvicola ջրային առնետների քարացուկները[1]։ Դա վկայում է այն մասին, որ հոմինիդներն Անգլիայում գոյություն են ունեցել 700 հազար տարի առաջ (Նախամարդ և Հայդելբերգյան մարդ)[2][3][4][5][6]։ Սասեքսի Բոքսգրովի գտածոները թվագրվում են մ.թ.ա. 500000 թվականով։ Վաղ բնակիչները եղել են որսորդներ։

Ծովի ցածր մակարդակը ցույց է տալիս, որ Բրիտանիան միշտ չէ, որ առանձնացված է եղել մայրցամաքից, և ուսումնասիրությունները, որոնք ցույց են տալիս ջերմաստիճանի փոփոխությունները տասնյակ հազարավոր տարիների ընթացքում, փաստում են, որ այն մշտապես բնակեցված չի եղել[7]։ Քենթի քարանձավից Քենթական մարդը գոյություն է ունեցել 41,5-44,2 հազար տարի առաջ[8][9]։

Միջին քարի դար

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վերջին սառցե դարաշրջանն ավարտվել է մոտ մ.թ.ա. 10 000 թվականին, և այդ ժամանակից ի վեր Անգլիան ունեցել է մշտական բնակչություն։ Դա տեղի է ունեցել միջին քարի դարի սկզբում։

Ծովի մակարդակի բարձրացումը վերջին անգամ անջատել է Մեծ Բրիտանիան մայրցամաքից մ.թ.ա. 6500 թվականին։ Այդ ժամանակ այն բնակեցված էր բացառապես ժամանակակից տոհմի՝ Homo sapiens-ի կողմից, և գոյություն ունեցող ապացույցները վկայում են, որ նրանց սոցիալական կառուցվածքն աստիճանաբար բարդանում էր։ Հիմնական որսորդական գործիքները եղել են պարզ նիզակները, ինչպես նաև պարսատիկները։ Հայտնի են եղել նաև աղեղն ու նետը, ինչպես Արևմտյան Եվրոպայում, սակայն առնվազն մ.թ.ա. 9000 թվականից։ Կլիման բարելավվել է, և, ամենայն հավանականությամբ, բնակչության թվաքանակն աճել է[10][11]։

Նոր քարի դար

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նոր քարե դարը կամ նեոլիթն սկսվել է գյուղատնտեսության ի հայտ գալով մոտավորապես մ.թ.ա. 4000 թվականին։ Մարդիկ սկսել են մշակել բույսեր, պահել կենդանիներ և ընդհանուր առմամբ վարել ավելի նստակյաց կենսակերպ։ Հուղարկավորության համար կառուցվել են քարե բուրգերի կամ երկար դամբարանների տեսքով մոնումենտալ կոլեկտիվ գերեզմաններ, և մինչև ժամանակաշրջանի ավարտը հայտնվել են կառույցներ նաև այլ նպատակներով, օրինակ՝ Սթոունհենջը, որը կառուցվել է մեծ ճշգրտությամբ, հավանաբար մոլորակները և աստղերը դիտարկելու համար։ Լավ զարգացած էին ինչպես արվեստը, այնպես էլ կիրառական տեխնոլոգիաները։ Նոր արոտավայրեր ստեղծելու համար հատվել են անտառների հսկայական տարածքներ։ Սվիթ Թրեքը, որը գտնվել է Սոմերսեթ Լևելսում, Եվրոպայի փայտե սալարկուղով ամենահին ճանապարհն է և աշխարհի ամենահին ինժեներական ճանապարհներից մեկը։ Դենդրոքրոնոլոգիայի օգնությամբ դրա կառուցման ժամանակը վերագրվում է մ.թ.ա. 3807-3806 ձմռանը, և համարվում է, որ դրա կառուցումը կապված է կրոնական նպատակների հետ[7]։

Բրոնզի դար

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բրոնզե դարաշրջանը անցում է կատարում մի հասարակությունից ՝ առանց անմիջական առաջնորդների ՝ զարգացող, աճող հզոր էլիտայի[12]։ «Բրիտանական Պոմպեոյի» շրջանի Քեմբրիջի գավառում անիվը մոտավոր 1 մետր տրամագծով անիվ է, թվագրվում է մ.թ.ա. 1100-800 թվականներով[13]։

Կելտիկական Բրիտանիա

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մեյդեն Կեսել, բուռն կելտիկական ամրոց, մինչ օրս

Ուշ բրոնզե և վաղ երկաթե ժամանակաշրջանում (մ.թ.ա. 800-700), կելտական ցեղերը սկսեցին գաղթել մայրցամաքից դեպի բրիտանական կղզիներ [14]։ Կելտերը իրենց հետ բերեցին երկաթե դարաշրջանի մշակույթի տարրեր, որոնք ի սկզբանե գոյակցում էին բրոնզին։ Բրիտանիայի կելտական և կելտական բնակչության համար նույնիսկ հին ժամանակներում ամրագրված էր «բրիտանացիներ» սովորական անվանումը։ Հռոմեական նվաճման նախօրեին բրիտանացիներն արդեն գտնվում էին պրիմիտիվ կոմունալ համակարգի տարրալուծման և == դասակարգային հասարակության տարրերի առաջացման փուլում, նկատվում էր սոցիալական անհավասարության աճ և կլանային ու ռազմական ազնվականության տարանջատում, ինչպես նաև հայրապետական ստրկության գոյություն[15]։ Մեծ Բրիտանիան զարգացած էր անասնապահությամբ և հողագործությամբ, նրանք կիրառում էին ծանր անիվային գութ, ձեռքի ջրաղացպան, խեցգետնի շրջան, մշակում էին կենդանիների մորթիները, զբաղվում էին ջուլհակությամբ, մշակում հանքեր, առևտուր էին անում մայրցամաքից եկած վաճառականների հետ։  Մեծ Բրիտանիայի ցեղերը երբեմն միավորվել են ցեղային միություններում՝ ռազմական առաջնորդների գլխավորությամբ («Թագավորներ»)։ Որոշ ցեղային կենտրոններից հետագայում աճել են հռոմեական և միջնադարյան քաղաքները՝ Կամուլոդունումը (այժմ ՝ Կոլչեստեր), Էբորակումը (այժմ ՝ Յորք), Լոնդինիումը (այժմ ՝ Լոնդոն) և այլն[16]։

Հռոմեական Բրիտանիա

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հռոմեացիները Գալլիան նվաճելուց հետո մ.թ.ա. 1-ին դարի կեսերին, Հուլիոս Կեսարը երկու արշավ է անցկացնում Բրիտանիայում (մ.թ.ա. 55 և 54)[17]։ Հռոմի կողմից Բրիտանիայի նվաճումը սկսվում է մ.թ. 43 թվականին և ավարտվում 60-ականների վերջերին։ Բրիտանիան դառնում է Հռոմեական կայսրության հեռավոր նահանգներից մեկը։ Հարավային, արևելյան և մասամբ կենտրոնական շրջանները ենթակա էին[18]։ Ապստամբությունները հաճախ ծագում էին տեղի բնակչության շրջանում (օրինակ՝ 61-ին Բուդիչկայի ապստամբությունը)։ Նվաճումը համախմբվել է ամրոցների (հռոմեական ճամբարներ) և ռազմական ճանապարհների միջոցով։ Հռոմեական ճահիճները կառուցվել են հյուսիսային սահմանների երկայնքով։ Արագացնելով սոցիալական տարբերակման գործընթացը նվաճումը չի հանգեցրել կելտիկական հասարակության հիմնարար փոփոխությունների։ Հռոմեական լեգեոներները ամուսնանում են տեղի կանանց հետ, երեխաներ ունենենում, որոնք հետագայում միանում են բանակին։ Այսպիսով, հռոմեական քաղաքակրթությունը խառնվում է Կելտիկային[19]։

Հռոմեական կայսրության ճգնաժամը ազդում է Բրիտանիայի ճակատագրի վրա։ XIII դարի վերջից սկսվում են սաքսոնական ցեղերի արշավանքները[20]։ 5-րդ դարի սկզբին՝ Հռոմի անկումից հետո, ավարտվում է գերիշխանությունը Բրիտանիայում։ Բրիտանիան կրկին բաժանվում է մի շարք անկախ շրջանների[21][22]։

Անգլո-սաքսոնական շրջանը

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

VIII դարի վերջից վիկինգները սկսում են հարձակվել Անգլիայի վրա և գրավում նրա հյուսիսային և արևելյան որոշ շրջանները։ 11-րդ դարի առաջին կեսի, Ալֆրեդի պարտությունից հետո Անգլիան ղեկավարել են դանիացիները[23]։ Դանիացի ամենահայտնի թագավորներն են Կանութ Դանիացին (1013-1014 թվականներ) և Կնուդ I Մեծը (1016-1035 թվականներ)[24]։

Բրիտանիյան անգլո-սաքսոնական շրջանում

1042 թվականին գահը վերադարձավ Սաքսոն Էդվարդ Խոստովանողին[25][26], բայց նրա մահից հետո նորմանացիները Ուիլյամ նվաճողի առաջնորդությամբ ներխուժում են Անգլիա՝ 1066 թվականի հոկտեմբերի 14-ին Հաստինգսների ճակատամարտում հաղթելով սաքսոնացիներին[27][28][29]։

Վիլհելմ նվաճողը

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հաստինգների ճակատամարտ

Անգլիայում Նորման տանն անդամակցելով՝ սկսվում է ներքին փոփոխությունների դարաշրջան։ Վիլհելմ I Նվաճողը (1066-1087 թվականներ) հավանություն է տալիս Էդուարդի օրոք հավաքված անգլո-սաքսոնականների ընդհանուր օրենքին, սակայն իր քաղաքական իշխանությունն ամրապնդելու համար, ստեղծում է ֆեոդալական համակարգը՝ երկիրը բաժանելով իր և ասպետների միջև[30][31]։ Անգլո-սաքսոնական սովորույթները պալատում արհամարհվում են, իսկ ֆրանսիական սովորույթներն ու լեզուն ներկայացվում պաշտոնական գործողությունների մեջ[32]։ Այս ամենը հանգեցնում է և բրիտանացիների և նորմանդների ապստամբությանը, որոնք ճնշում են դաժանությամբ՝ ավերելով քաղաքներ և համայնքներ[33]։

Անգլիայի և Նորմանդիայի միաորվելը չէր համարվում նրա քաղաքական հզորության աճ, քանի որ դա բախում էր արքայական ընտանիքի և Ֆրանսիայի հետ, որը շարունակվում էր դարեր շարունակ[34]։ Վիլհելմի ավագ որդին՝ Ռոբերտը, գտնվում էր Նորմանդիում, իսկ անգլիական թագը ժարանգում է երրորդ որդին՝ Վիլյամ II-ը (1087-1100 թվականներ)[35][36]։

Թագավորի նվաճելու ձգտումները, հատկապես Նորմանդին կրկին տիրապետելու ցանկությունը, պետությունը մղում է լուրջ պատերազմների։ Բավականին վեճեր են առաջացանում արքայի, Հռոմի Պապ՝ Ուրբան Երկրորդի և Անսելի արքեպիսկոպոսի միջև՝ կատարված ծախսերի վերաբերյալ[37]։ Վեճն ավարտվքւմ է թագավորի հաղթանակով, և Անսելլմը փախուստի է դիմում։ Իսկ Վիլհելմին մի օր գտնում են անտառում՝ կրծքավանդակին նետահարված[38][39]։ Գահը գրավում է նրա կրտսեր եղբայր՝ Հենրի I-ը, որին կոչում էին գիտնական (1100-1135), խլելով իր ավագ եղբայր՝ Ռոբերտից, որն այդ ժամանակ Պաղեստինից վերադարնալու ճանապարհին էր, առաջին խաչակրաց արշավանքից։ Ժողովրդի մեջ աջակցություն գտնելու համար նա հայտարարում է կանոնադրություն, որում խոստանում է վերականգնել Էդվարդի և Վիլհեմ նվաճողի օրենքները և հեշտացնել բազմաթիվ պարտականություններ[40]։

Ռոբերտը փորձում է զենքով վերականգնել անգլիական գահին վերաբերող իր իրավունքները, բայց հայրենիք վերադարձած արքեպիսկոպոս Անսելլի միջնորդությամբ եղբայրները իրենց միջև պայմանագիր կնքեցին, համաձայն որի՝ Ռոբերտը կառավարում էր Նորմանդին։ Սսակայն Հենրին խախտում է պայմանագիրը՝ պատերազմ սկսելով Ռոբերտի դեմ, նրան գերի է վերցնում և բանտարկում, որտեղ էլ մահանում է[35]։ Նորմանդին մնում է Անգլիային, չնայած Ֆրանսիայի թագավոր Լուի VI- ի դիմադրությանը։ Հռոմի Պապի հետ վեճը նույնպես ավարտվում է և Հենրին ճանաչում է Հռոմի Պապ Պասխալ Երկրորդին Անգլիայի եկեղեցում ներդրումներ կատարելու իրավունքը։

Գահի ժառանգ է հռչակվում Հենրիի դուստր Մատիլդան, որն այդ ժամանակ երկրորդ անգման էր ամուսնացել՝ Անժուի կոմս Ժոֆրուա Պլանտագենետի հետ[41]։ Սակայն Հենրիից հետո գահը ստանձնում է Ստեֆենը (1135-1154), Հենրիի քրոջ որդին։ Սա հանգեցնում է քաղաքացիական բախումների, որոնք ուղեկցվում էին թագավորի և հոգևորականների միջև վեճերով և սահմանամերձ տարածքներում շոտլանդացիների և ուելսցիների կողմից արշավանքներով։ 1153 թվականին Մատիլդայի որդին (ապագա Հենրի II-ը) հիմնվում է Անգլիայում, և քանի որ այս ժամանակ Ստեֆանը կորցնում է իր ավագ որդուն, իսկ կրտսերը չէր պատրաստվում ժառանգել իր հորը, հակառակորդները կնքում են իրենց միջև խաղաղության պայմանագիր, համաձայն որի Հենրի II-ը հռչակվում է գահի ժառանգ[42]։

Պլանտագենետների թագավորումը (Անժուի տուն) (1154—1485)

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հենրի II-ը և Ռիչարդ I Առյուծասիրտ-ը

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հենրիխ II-ի (1154-ից մինչև 1189 թվականը, «Պլանագենետների պալատի» առաջին թագավորը կամ Անժուն), թագավորության օրոգ երկիրը գտնվում էր բարոնների տիրապետության տակ։ Իր տան զորության շնորհիվ, որը Ֆրանսիայի մեկ երրորդը ստացել էր հորից և որդուց՝ ամուսնանալով Բրիտանիայի ժառանգի հետ, նա ընդունում է Արևմտյան մասը, իսկ կնոջ՝ Էլեորորից ստանում է Հարավային Ֆրանսիան, նա կարողանում է վերականգնել թագավորական զորության կարևորությունը[43]։

Արդարադատությունն ենթարկվում է արմատական փոփոխության։ Երկիրը բաժանվում է 6 դատական շրջանների, և ստեղծվում է թագավորական դատարան (Bancum regis, Court of Kings Bench), որը ծառայում էր որպես բարձրագույն իշխանություն ծանր դեպքերի համար[44]։ Քաղաքներն ու կորպորացիաները ստանում են օգուտ, որը նպաստում է նրանց բարեկեցությանը։ Այս բոլոր բարեփոխումներում Հենրիի օգնական և խորհրդատուն Թոմաս Բեքեթն էր, որին նախ դարձնում է իր կանցլերը, իսկ հետո՝ Քենթերբերիի արքեպիսկոպոսը։ Սակայն հետագայում Քլարենդոնի սահմանադրության պատճառով տարաձայնություններ են ունենում[45]։ 1171 թվականին Հենրին նվաճում է Իռլանդիան և հիմնում անգլիական հաստատություններ։ Այդ ժամանակվանից Անգլիայի թագավորները ընդունում են Իռլանդիայի տիրակալների կոչումը։

Կյանքի հետագա տարիներին Հենրին մեծ վիշտ է ապրել իր ընտանիքում։ Դժգոհելով ճակատագրերից և կնոջ դրդմամբ, ավագ որդիները ապստամբում են նրա դեմ և գտնում աջակցություն բազմաթիվ բարոնների, ինչպես նաև Ֆրանսիայի թագավոր Լուի VII-ի և շոտլանդացի Ուիլյամի կողմից։ Վերջինս 1173 թվականին ծանր պարտություն է կրում, գրավվում և ստանում է թագը միայն ժապավենի տեսքով[46]։

Երբ Ֆրանսիայի նոր արքան՝ Ֆիլիպ II Օգոստոսը, հայցադիմում է ներկայացնում Ֆրանսիայում անգլիական հողերի վերաբերյալ, Հենրիի երկրորդ որդին՝ Ռիչարդը, անցնում է նրա կողմը և, իր դաշնակցի հետ միասին, ստիպում հորը՝ Ազայում (1189) ամոթալի խաղաղություն կնքել և իրեն ճանաչել որպես Ֆրանսիայի վասալ։ Կարճ ժամանակ անց Հենրին մահանում է[46]։

Իր որդու՝ Ռիչարդ I-ի օրոք, հայտնի որպես Առյուծասիրտ, 1189-1199 թվականներին, երկիրը կրկին սկսում է անկում ապրել։ Խաչակրաց արշավանքի համար գքջմարի կարիք ունենալով՝ նա դա պահանջեց իր հպատակներից,սակայն վերադառնալով արշավից[47], ավստրալյաի դուքս Լեոպոլդ V-րդը բանտարկում է նրան։ Ազատման համար պահանջվել է 100,000 ֆունտ, որոնք հավաքագրվել են երկրի բնակիչների եկամուտների հավաքագրմամբ[48]։

Ազատությունների մեծ խարտիա (Magna Carta)

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ռիչարդ I-ի եղբոր՝ Ջոն Լակլանդի թագավորությունը 1199 թվականից մինչև 1216 թվականը դարձավ Անգլիայի պատմության մեջ նշանակալիցներից մեկը։ Քաղաքական ազատության համար ամուր հիմքեր դրվեցին։

1199 թվականին Ջոնը բարձրացավ Անգլիայի և Նորմանդիայի գահ, իսկ Ֆրանսիայի մյուս նահանգները հավատարմության երդում տվեցին Արթուրին, ավագ եղբոր՝ Ջեֆրիի որդուն։ Ջոնը գերի վերցրեց Արթուրին և սպանեց։ Սկսվում է Ֆրանսիայի հետ պատերազմ, որի արդյունքում Նորմանդիան, Անժուն, Մենը, Տուրենը և այլ տարացքներ անցնում են Ֆրանսիայի թագավոր Ֆիլիպ II Օգոստոսի տիրապետության տակ[49]։ Այսպիսով, մեկ հարվածով խզվում է Ֆրանսիայի և անգլիական թագավորական տան միջև դարավոր կապը։

1205 թվականին Հովհաննեսը տարաձայնություն է ունենում Հռոմի պապ Իննոկենտիոս III-ի հետ[50]։ Վերջինս նրան հեռացնում է գահից փոխանցելով Ֆիլիպին և հանձնարարում նրան խաչակրաց արշավանք կազմակերպել անգլիական թագավորի դեմ։ Ջոնը մեծ բանակ է հավաքում, բայց, վախենալ իր հպատակներից կախվածություն ունենալ, 1213 թվականին հնազանդվում է Հռոմի Պապին և ստանում Անգլիան և Իռլանդիան նորից պապական ֆիդի ձևով՝ տարեկան տուրքի վճարմամբ։

1214 թվականին նա դուրս է գալիս Ֆրանսիայի դեմ, անցնում Լուար (գետ)ը և վերցնում Անժեը։ Միևնույն ժամանակ, նրա դաշնակիցները՝ կայսր Օտտո IV-ը, ֆլամանդական իշխանների հետ, հյուսիսից ներխուժում են Ֆրանսիա։ Սակայն Բուվինի ճակատամարտում դաշնակիցները ծանր պարտություն են կրում 1214 թվականի հուլիսի 27-ին, և Ջոնը ստիպված է լինում հրաժարվել իր բոլոր իրավունքներից Լուարիից դեպի հյուսիս ընկած տարածքները[51]։

Նման խայտառակ քաղաքականությունից վրդոհված՝ բարոնները և քաղաքաբնակները զենք են վերցնում և ստիպում թագավորին ստորագրել Ազատությունների մեծ խարտիան[52]։ Մեկ ամիս անց Ջոնը խնդրում է Հռոմի Պապին պայմանագիրը խախտելու թույլտվություն և սկսում է ներքին պատերազմ, որի ժամանակ հանրաճանաչ կուսակցությունը թագը առաջարկում է Ֆրանսիայի թագաժառանգ Ֆիլիպ II Օգոստոս-ի որդի Լուի VIII-ին[53]։ Վերջինս հարձակվում է մեծաթիվ բանակով, գրավում երկրի մեծ մասը և թագադրվում Լոնդոնում։ Սակայն Ջոնի մահից հետո 1216 թվականինին կորցնում է իր բոլոր հետևորդներին։ Բարոնները վախենում եմ Ֆրանսիայի հետ դաշինքից և աջակցում են Ուիլյամ Մարշալին, որը ստանձնում է պաշտպանի դերըը և գահ բարձրացնում Ջոնի 9-ամյա որդուն՝ Հենրի III (Ֆրանսիա)-ին[54]։

Հենրի III (Ֆրանսիա)

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հենրի III-ի (1216-1272) թագավորության առաջին տարիներին պետությունը ղեկավարում էին նրա խնամակալները՝ Ուիլյամ Մարշալը և Հյուբերտ դը Բուրգը, Հռոմի Պապի կողմից նշանակված։ Խնամակալները զբաղվում էին գանձարանը թալանելով և խոշոր ֆեոդալական պետություններին հողեր բաժանելով։ 1227 թվականին Հենրին դառնում է չափահաս և իշխանությունը վերցնում է իր ձեռքը[55]։ Գարոննից հյուսիս գտնվող հողերի կորուստի, կանոնադրության խախտումի և դատարանի վատնման պատճառով առաջանում են ընդհանուր դժգոհություններ[56]։ Երբ 1258 թվականին այս դժգոհությունների ավելանում է նաև սովը, տեղի է ունենում Սիմոն դը Մոնֆոր, Լեսթերի 6-րդ կոմսի գլխավորած ապստամբությունը, որը թագավորին ստիպում է ընդունել Օքսֆորդի որոշումները, որոնք կանոնադրության հետագա զարգացումն էին։ Սակայն, 1262 թվականին, էագավորը Հռոմի պապից ստանում է Բուլա՝ նրան ազատելով Օքսֆորդի հրամանագրերը պահպանելուց, և Լուի IX-ը, որին էր փոխանցվել այս դատավարությունը, նաև խոսում է թագավորի օգտին[57][58]։

Սակայն բարոնները չեն հանձնվում։ Բռնկվում է Երկրորդ բարոնական պատերազմ։ Լյուիսի ճակատամարտում, որը տեղի է ունենում 1264 թվականինին, թագավորական հետևորդները ամբողջությամբ պարտություն են կրում և ցրվում, Հենրի III-ը և նրա որդի՝ արքայազն Էդուարդ I-ը գերեվարվում են[58]։ Սիմոնը, որն այժմ պետության փաստացի ղեկավարն էր, Լոնդոնում խորհրդարան է գումարում, որի ժամանակ թագավորը հերթական անգամ երդում է տալիս Մագնա Կարտային և լիակատար համաներում խոստանում իր բոլոր հակառակորդներին[59]։

Այս խորհրդարանում, բացի բարոններից և եկեղեցու բարձրագույն հարգարժան անձանցից, նաև ասպետներ կոմսությունից և քաղաքային տեղակալներ, այսինքն՝ այն տարրերը, որոնցից հետագայում զարգացել է ստորին պալատը, մասնակցում են այս խորհրդարանին։ Բարոնները սկսում են կասկածել Մոնֆորին ժողովրդավարական պլանների մեջ և անցնում են թագավորի կողմը։ Միևնույն ժամանակ, փախուստ էր կազմակերպվել արքայազն Էդուարդ I-ի համար։ Իշխանը իր հետևորդներին հավաքել էր իր շուրջը և 1265 թվականին հաղթում է Սիմոնին բանակին Իվեշամի ճակատամարտում, ով զոհվում է մարտի ժամանակ[60]։

Էդուարդ I

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Էդուարդ I-ի դարաշրջանը (1272-1307 թվականներ) հսկայական ազդեցություն է ունեցել Անգլիայի ներքին զարգացման վրա։ Օրենսդրությունն ու արդարադատությունը բարելավվել են, առաջացել են համաշխարհային դատարաններ[61]։

1290 թվականին Էդուարդ I-ը երկրից վտարում է բոլոր հրեաներին՝ վերցնելով նրանց ամբողջ ունեցվածքը, ինչը դժգոհություն է առաջացնում բանկիրների մուտ։ 1295 թվականին Էդուարդ I-ը օրենք է ստորագրում, համաձայն որի յուրաքանչյուր կոմսություն իրավունք է ունենում 2 ասպետ ներկայացնել խորհրդարան, իսկ յուրաքանչյուր քաղաք՝ 2 ներկայացուցիչ, այսինքն՝ «Մոդելային պառլամենտ»[62][63][64][65]։

Ֆրանսիայի նավատորմի հարձակումը Անգլիայի վրա հարյուրամյա պատերազմի ժամանակ

Արտաքին քաղաքականության մեջ Էդվարդը նվաճում է Ուելսը և Ուելսի արքայազնի կոչում է նվիրում նորածին աորդուն՝ Էդուարդին, որը մինչ այժմ տրվում է անգլիական գահի ժառանգներին։

Էդուարդ II

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Էդուարդ I-ի որդին և իրավահաջորդը՝ Էդուարդ II-ին (1307-1327 թվականներ) ամբողջ կյանքի ընթացքում լուրջ մարդու տեղ չեն դրել։ Էդուարդը պետք էր ճանաչեր Շոտլանդիայի թագավորության անկախությունը, իսկ Ռոբերտ Բրյուսը մնաում է թագավոր՝ մահից հետո գահը փոխանցելով որդուն՝ Դավիթին[66]։

Էդուարդի ամոթալի կյանքը հանգեցնում է նրան, որ կինը՝ Իզաբելլան, տիրում է ամբողջ երկիրը և Վեստմինստերյան պալատում խորհրդարանը հայտարարում է թագավորի ջախջախումը։ Էդուարդ III-ը գահ է բարձրանում մոր հովանու ներքո[67]։

Էդուարդ III

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1334 թվականին, Էդուարդ III-ի օրոք (1327 - 1377 թվականներ), Շոտլանդիան կրկին ստիպված էր ճանաչել Անգլիայի գերագույն իշխանությունը։ Անկախությունը վերականգնելու փորձը հանգեցնում է 1346 թվականին Նևիլի խաչի ճակատամարտից հետո տեղի ունեցած շոտլանդացիների ստրկությանը և նրանց թագավոր Դավիթ Բրյուսի 11-ամյա գերությանը։

1315-1317 թվականներին Հյուսիսային Եվրոպայում միլիոնավոր մարդիկ մահանում են մեծ սովի ժամանակ։ Անգլիայում մահանում է մոտ կես միլիոն մարդ՝ բնակչության ավելի քան 10%-ը[68][69]։ 1347-ից 1348 թվականները տեղի է ունենում բուբոնային ժանտախտի համաճարակ[70][71]: Մահվան դեպքերը կազմում են ընդհանուր բնակչության 25% ից 60%-ը[72]։

1337 թվականին սկսվում է Հարյուրամյա պատերազմը Էդուարդ III-ի և Վալուաների միջև[67]։ Առաջին փուլն ավարտվում է Էդուարդ III-ի և նրա որդու՝ Սև արքայազնի մահից հետո, կորցնելով 1380 թվականին Ֆրանսիայում բոլոր անգլիական ունեցվածքները, բացառությամբ Ակվիտաինի, Գվինի և Կալայի քաղաքներից[73]։

Էդվարդ III-ի օրոք Հռոմի պապին հանձնելու արգելքը վերանում է և արգելվում է ազգային պալատներին դիմել պապական կուրիա[74]։ Անգլերենը սկսվում են օգտագործել ֆրանսերենի փոխարեն բոլոր դատարաններում, պաշտոնական հաղորդակցություններում և ակտերում։

Լանկաստերների դինաստիա (1399-1461 թվականներ)

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հենրի IV (Ֆրանսիա)-ի թագավորության տարիներիները (1399-1413 թվականներ) նշանավորվել են մի շարք դավադրություններով և ապստամբություններով։ Հենրին հաղթանակել է բոլոր փորձությունները և ամրապնդել գահը[75]։ Հոգևորականներին գոհացնելու համար հրապարակվել է օրենք «հերետիկոսներին այրելու» մասին, որը հիմնականում ուղղված էր Ջոն Ուիկլիֆի կողմնակիցների` լոլլարդների դեմ։

Հենրի IV-ի ժառանգը Հենրի V-րդն էր, կառավարել է 1413-1422 թվականներին։ Գահ բարձրանալուց հետո շրջապատել է իրեն փորձառու խորհրդականներով և դավադիրներին հետ է վերադարձրել ազատությունը և ունեցվածքը[75]։

Հենրին վերականգնել է Էդուարդ III-ի իրավունքները ֆրանսիական գահի նկատմամբ[75]։ Ֆրանսիայում բռնկված ներքին խռովությունները Կարլոս VI-ի օրոք նպաստել են երկարատև պատերազմներին։ Աներոջ մահից հետո նա դարձել է Ֆրանսիայի թագավոր։ Շուտով Հենրիը մահացել է` թողնելով ինը ամսական որդուն երկու գահի ժառանգ[76]։

Հենրի VI-ի մանկության տարիներին պետությունը կառավարել են հորեղբայները` հերցոգ Գլուստերը Անգլիայում և հերցոգ Բեդֆորդը Ֆրանսիայում։ Սկզբում անգլիական զենքը հաջողությամբ է գործել Կարլոս VII-ի դեմ։ Շնորհիվ ֆրանսիական ազգային ինքնագիտակցության զարթոնքի, Ժաննա դ'Արկի հերոսության և Կարլոս VII-ի համառությանը անգլիացիները աստիճանաբար կորցրել են իրենց նվաճումները Ֆրանսիայում, և 1453 թվականին նրանց ձեռքերում մնացել էր միայն Կալեն[77][78]։

Կարմիր և Սպիտակ վարդերի պատերազմները (1455-1485 թվականներ)

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սկսվեում է 30-ամյա հաջորդական պատերազմների շարքը՝ Յորքի և Լանկաստերի դինաստիաների միջև, որոնք հայտնի են որպես «Սքարլեթ» և «Սպիտակ և կարմիր վարդերի պատերազմ»։ Կարմիր վարդերի կամ Լանկաստերների կողմնակիցներն էին հյուսիսարևմտյան կոմսությունները, ինչպես նաև ուելսը և Իռլանդիան, բարոնների հետ Սպիտակ վարդերի կամ Յորքերի կողմնակիցներն էին առևտրական հարավ-արևելքը, քաղաքային բնակչությունը, գյուղացիությունը և Ստորին պալատը։

Նորթգեմփթոնի մարտերում (1460 թվական) Յորքը գերեվարել է թագավորին և ստիպել է Վերին պալատին ճանաչել իրեն պետության պրոտեկտոր և գահաժառանգ (1461 թվական)[79]։ Թագուհի Մարգարիտան իր կողմնակիցներով անսպասելի հարձակվել է նրա վրա Ուեյկֆիլդում և մահապատժի ենթարկել։

Յորքի ավագ որդին վրեժխնդիր է եղել իր հոր համար։ Նա գնացել է Լոնդոն, որտեղ քաղաքացիները ուրախությամբ ընդունել են նրան և հռչակել թագավոր (1460 թվական)[80]։ Գնալով թագուհուն ընդառաջ, որ հյուսիսում խոշոր բանակ էր հավաքել, նա տարել է հաղթանակ Թաութոնում` Յորքի մոտակայքում։ Հենրի VI-ը և Մարգարիտան փախել են Շոտլանդիա։

Էդուարդ IV-ի օրոք պատերազմը շարունակվել է նախկին դաժանությամբ։ Մարգարիտան Շոտլանդիայից փախել է Փարիզ, ստացել Լուի XI-ի աջակցությունը և բանակով մտել Անգլիա, սակայն վտարվել է Ուորիկի կողմից։ Հենրիի գահը նվաճելու նոր փորձը ավարտվել է Թաուերում գերեվարությամբ։ Էդուարդը տարաձալնություն է ունենում նախկին դաշնակից Ուորվիկի հետ, ով ապստամբում է նրա դեմ և մտնում Լոնդոն։ Հենրի VI-ը նորից վերականգնվում է գահին, իսկ Էդուարդին Խորհրդարանը հայտարարում է իշխանության գողը։ Սակայն վեց ամիս անց Էդուարդը վերադարնում է Կարլոս Խիզախի զորքով և Տյուկսբերիում վճռական պարտություն պատճառում լանկաստրացիներին։ Ուորվիկը ընկնում է, Հենրի VI-ը մահանում է աշտարակում, իսկ Մարգարեթը տանջվելով երկար ժամանակ գերության մեջ, Լուի XI-ի ազատում է նրան։ Վերջին վտանգավոր լանկաստանցի հետևորդ Հենրի VII-ը (Անգլիա) փախախչում է Բրետան [81]։

Յորքերի դինաստիան (1461—1485 թվականներ)

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Էդուարդ IV-ի (1483 թվական) մահից հետո ավագ որդի՝ Էդուարդ V-ը հայտարարվում է թագավոր։ Սակայն հորեղբայրը՝ Գլյուստերի դքս՝ Ռիչարդ III-ը, ստիպում է խորհրդարանին իրեն ճանաչեն թագավորության խնամակալ և կառավարիչ։ Նա ստիպում է Եղիսաբեթ թագուհուն դաստիարակության համար նրան տալ երկրորդ որդուն՝ Ռիչարդին, և երկու իշխաններն էլ խիստ հսկողության տակ էին պահվում Թաուերում։ Ժողովուրդը սկսում է լուրեր տարածել Էդվարդ IV-ի երեխաների ծննդյան ապորինության մասին։ Էդվարդ IV-ի երկու որդիները երբեք դուրս չեկան աշտարակից[82]։

Ռիչարդը մեծ բանակով շարժվում է Հենրի Թյուդորի դեմ, իսկ օգոստոսի 22-ին Բոսվորթում կայանում է վճռական մարտ, որն ավարտվում է Հենրիի հաղթանակով[83]։ Ռիչարդը սպանվում է, և գահը անցնում է Թյուդորերի դինաստիային[84]։

Վիլհելմ III Օրանացի կառավարումը

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նոր հեղափոխությունը դինաստիայի պարզ փոփոխություն չէր, այլ նշանավորվեց խորհրդարանի կողմից նոր իրավունքների ձեռքբերման սկիզբը[85]։ Վիլհելմի օրոք Վիգերը վայելում էին հսկայական ազդեցություն պետական գործերի վրա։ 1689 թվականին խորհրդարանը ընդունեց «Հանդուրժողականության ակտը», որը կրոնական ազատություն է բերում բոլոր այլախոհներին, բացառությամբ «Միասնությունների»։ Կաթոլիկներին շատ օգուտ չէր բերել, բայց գոնե վերջիններս այլևս չեն հետապնդվել[86]։

Իռլանդիայում, սակայն, բռնկվում է ապստամբություն՝ դառնալով նշանակալից։ 1689 թվականի մարտին, Հակոբը այնտեղ է հասնում ֆրանսիական օժանդակ մարմնի հետ՝ 5 հազար մարդուց բացկացած։ Նա վերցնում է Դուբլինը և ստեղծում է Իռլանդիայի խորհրդարան։ 1690 թվականի հուլիսին, Վիլհելմն անձամբ պարտություն պատճառեց Բոյենի ճակատամարտում։ Իռլանդիայի վերջնական նվաճումը չի տևում մինչև 1691 թվականը, այն բանից հետո, երբ գեներալ Չերչիլը (հետագայում՝ Մարբորոյի դուքսը) երկրորդ անգամ ջախջախում է Հակոբի բանակը Ագրիմի մոտակայքում, գրավում Լիմերիկին և Հակոբը ստիպված է լինում փախչել Ֆրանսիա[87]։ Իռլանդացիները ընդունում են Վիլհելմ III-ին, բայց նրանց նույն կրոնի ազատություն տալու պայմանով, ինչպես Շառլ II-ի օրոք[85]։

Ստյուարտների օրոք Ֆրանսիան ծովային վտանգավոր մրցակիցն է դարնում Անգլիայի համար։ Լուի XIV-ն ամեն կերպ փորձում է վնասել Անգլիային, աջակցում է Ստյուարտներին և ապաստան տալիս աքսորված թագավորին։ Հետևաբար, Ֆրանսիայի հետ պատերազմը բավականին տարածված էր Անգլիայում, բայց դա տվեց քիչ փառք և ավելի քիչ օգուտ։ Համաձայն Ռիսվիկի պայմանագրի (1697 թվական), Անգլիան Լուիից ստանում է միայն Վիլհելմի ճանաչումը որպես թագավոր և խոստանում է հրաժարվել Հակոբ II-ին սատարելուց[85]։ Հակոբ II-րդը մահանում է 1701 թվականին, և Լուի XIV-ը որդուն ճանաչում է Անգլիայի օրինական թագավոր[85]։ Այս վիրավորանքը սարսափելի վրդովմունք է առաջեցնում, և երբ Վիլհելմը նոր սուբսիդիաներ է պահանջեում՝ Իսպանիայի իրավահաջորդության պատերազմին մասնակցելու, պառլամենտը պատրաստակամորեն տրամադրում է նրան միջոցներ՝ 45000 հոգանոց բանակ կազմակերպելու համար։ Սակայն պատերազմին պատրաստվելիս Վիլհելմը մահանում է 1702 թվականի մարտի 8-ին[85]։

Աննա

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Աննայի կառավարման տարիներին (1702-1714) սկսվում է Իսպանական ժառանգության համար պատերազմը, որը տևում է 11 տարի (1702-1713 թվականներ)[88]։ Նրա հերոսը Մարլբորո դուքսն էր։ Պատերազմը հոգնեցրել էր ազգին։ Նրանք դժգոհում էին հարկերի բարձրացումից և աճող ազգային պարտքից։ Մարլբորոն համարվում էին պատերազմի մեջ ներգրավման հիմնական մեղավորը։ 1710 թվականին նրա դեմ կազմակերպվում է դատարանի ինտրիգ, և նրան տապալում են։ Օպալը տարածվում է նաև Ուիգների նախարարությունում, որոնք չէին վայելում թագուհու բարեհաճությունը, և քանի որ նոր խորհրդարանական ընտրություններում մեծամասնությունը քվեարկել էր Թորերի օգտին, նախարարությունը տապալվում է։ Նրա տեղը գրավում են Թորիերը՝ Օքսֆորդի և Բոլինգբրոկի գլխավորությամբ[89]։

Նոր նախարարները անմիջապես սկսում են խաղաղ բանակցությունները Ֆրանսիայի հետ։ Բանակցությունների արդյունքը Ուտրեխտ (մարզ)ի Խաղաղությունն էր (1713 թվական Ապրիլի 11), որի համաձայն Անգլիան Ֆրանսիայից ստանում է Հյուսիսային Ամերիկայում իր ունեցվածքի մի մասը, Հուդզոնի ծոցը, Նոր Շոտլանդիան և Նյուֆաունդլենդը, իսկ Իսպանիայից` Ջիբրալթարը և Մենորկան։ Ավելին, Ֆրանսիան և Իսպանիան բրիտանացիներին տալիս են իրենց հողերում կարևոր առևտրային արտոնություններ։ Ֆրանսիական ռազմածովային ուժերը վերանում են, իսկ բրիտանական նավատորմը դարնում է առաջինը Եվրոպայում։

Շոտլանդիայի հետ միավորվելու աշխատանքները սկսվում են[90][91]:

Շոտլանդիայի պառլամենտը պատասխանում է Անգլիայի իրավահաջորդական ակտին՝ ընդունելով իր սեփական Անվտանգության ակտը, համաձայն որի, եթե թագուհին այլևս երեխաներ չի ունենալու, ապա խորհրդարանը ինքն է ընտրելու Շոտլանդիայի հաջորդ միապետին՝ Շոտլանդիայի թագավորական ընտանիքի բողոքական ժառանգներից[92]։ Այս ժառանգը չի կարող միաժամանակ դառնալ Անգլիայի թագավոր, եթե Անգլիան չի երաշխավորում շոտլանդացի առևտրականների առևտրի լիակատար ազատությունը[93]: Սկզբում Աննան թագավորական համաձայնություն չէր տվել Ակտին, բայց երբ Շոտլանդիայի պառլամենտը սպառնում է դադարեցնել մատակարարումները հաջորդ տարի՝ դրանով իսկ նվազեցնելով շոտլանդական աջակցությունը անգլիական պատերազմներին, նա համաձայնվում է[94]:

Ժողովրդի կյանքում ամենակարևոր իրադարձությունն Աննայի թագադրումն էր և Շոդլանդիայի հետ միությունը[95]: Երկու երկրների խորհրդարանները միության ակտով ստեղծում են Մեծ Բրիտանիայի նահանգը[96], որն ուժի մեջ է մտնում 1707 թվականիի մայիսի 1-ից[97]։

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ Человек, возможно, достиг севера Европы на 200 тыс. лет раньше, чем предполагалось, 27 декабря 2005
  2. ↑ Parfitt.S et al (2005) 'The earliest record of human activity in northern Europe', Nature 438 pp.1008-1012, 2005-12-15. Retrieved 2011-04-16.
  3. ↑ Roebroeks.W (2005) 'Archaeology: Life on the Costa del Cromer', Nature 438 pp.921-922, 2005-12-15. Retrieved 2011-04-16.
  4. ↑ Parfitt.S et al (2006) '700,000 years old: found in Pakefield' Արխիվացված 2012-07-19 Wayback Machine, British Archaeology, January/February 2006. Retrieved 2008-12-24.
  5. ↑ Good. C & Plouviez. J (2007) The Archaeology of the Suffolk Coast Արխիվացված 2012-03-08 Wayback Machine Suffolk County Council Archaeological Service [online]. Retrieved 2009-11-28.
  6. ↑ Tools unlock secrets of early man, BBC news website, 2005-12-14. Retrieved 2011-04-15.
  7. ↑ 7,0 7,1 Francis Pryor, Britain BC, 2003.
  8. ↑ Древнейший сапиенс Европы!.. И опять древнейший сапиенс Европы!!!
  9. ↑ Моруа, 2017, էջ 1—6
  10. ↑ V Gaffney, S Fitch and D Smith 2009, Europe’s Lost World: The Rediscovery of Doggerland.
  11. ↑ Моруа, 2017, էջ 18
  12. ↑ Фрэнсис Прайор, Великобритания до н. э. , 2003 год.
  13. ↑ Most complete Bronze Age wheel to date found at Must Farm near Peterborough
  14. ↑ Моруа, 2017, էջ 19
  15. ↑ Моруа, 2017, էջ 23
  16. ↑ «Архивированная == копия». Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հոկտեմբերի 26-ին. Վերցված է 2018 թ․ հունիսի 26-ին.
  17. ↑ Моруа, 2017, էջ 25—26
  18. ↑ Моруа, 2017, էջ 31
  19. ↑ Моруа, 2017, էջ 29
  20. ↑ Моруа, 2017, էջ 32
  21. ↑ Francis Pryor, Britain AD, 2004
  22. ↑ Geoffrey Hindley, The Anglo-Saxons, 2006
  23. ↑ Моруа, 2017, էջ 58
  24. ↑ Albany F. Major, Early wars of Wessex (Hildreth Press, 2008).
  25. ↑ Моруа, 2017, էջ 63
  26. ↑ Richard P. Ables, Alfred the great: war, kingship and culture I’m Anglo-Saxon England (1998).
  27. ↑ Моруа, 2017, էջ 70
  28. ↑ Моруа, 2017, էջ 70—71
  29. ↑ Michael K. Lawson, «The collection of Danegeld and Heregeld in the reigns of Aethelred II and Cnut.» English Historical Review 99.393 (1984): 721—738. in JSTOR
  30. ↑ Моруа, 2017, էջ 76
  31. ↑ Моруа, 2017, էջ 85
  32. ↑ Джеффри Хиндли, англосаксы, 2006
  33. ↑ Kluxen: История Англии. 1976, стр. 13.
  34. ↑ Thames Cussans, Kings and Queens of the British Isles (The Times Books, 2002), pp.32-35.
  35. ↑ 35,0 35,1 Моруа, 2017, էջ 92
  36. ↑ Geoffrey Hindley, The Anglo-Saxons, 2006
  37. ↑ Моруа, 2017, էջ 94
  38. ↑ Моруа, 2017, էջ 95
  39. ↑ Стэнтон, Фрэнк. «Англосаксонская Англия». OUP, 1971
  40. ↑ Kluxen: История Англии. 1976, стр. 14
  41. ↑ Моруа, 2017, էջ 98
  42. ↑ Моруа, 2017, էջ 100
  43. ↑ Hillaby, Joe (2013). The Palgrave Dictionary of Medieval Anglo-Jewish History. Basingstoke: Palgrave Macmillan. ISBN 978-0-230-27816-5.
  44. ↑ Моруа, 2017, էջ 106
  45. ↑ Моруа, 2017, էջ 103—104
  46. ↑ 46,0 46,1 Моруа, 2017, էջ 111
  47. ↑ Моруа, 2017, էջ 112
  48. ↑ Моруа, 2017, էջ 115
  49. ↑ Моруа, 2017, էջ 116
  50. ↑ Моруа, 2017, էջ 117
  51. ↑ Моруа, 2017, էջ 118
  52. ↑ Моруа, 2017, էջ 119
  53. ↑ Моруа, 2017, էջ 121
  54. ↑ Моруа, 2017, էջ 137
  55. ↑ Hunt W. Henry III| // Dictionary of National Biography / Edited by Leslie Stephen and Sidney Lee. — London: Elder Smith & Co, 1891. — Vol. XXVI. Henry II — Hindley. — P. 12—31.
  56. ↑ Моруа, 2017, էջ 138
  57. ↑ Documents of the baronial movement of reform and rebellion, 1258-1267 / Sanders I. J., Treharne R. F. — Oxford University Press, 1973. — С. 37. — 353 с. — (Oxford medieval texts). — ISBN 019822222X
  58. ↑ 58,0 58,1 Моруа, 2017, էջ 141
  59. ↑ Моруа, 2017, էջ 142
  60. ↑ Моруа, 2017, էջ 143
  61. ↑ Моруа, 2017, էջ 149—150
  62. ↑ Моруа, 2017, էջ 151
  63. ↑ Hillaby 2013, էջեր. 104–107
  64. ↑ Jacobs 1903
  65. ↑ Huscroft 2006, էջեր. 140–160
  66. ↑ Моруа, 2017, էջ 161
  67. ↑ 67,0 67,1 Моруа, 2017, էջ 162
  68. ↑ « Дикие войны мира: Англия, Япония и Мальтузианская лестница. Алан Макфарлейн (1997). стр.66. ISBN 0-631-18117-2
  69. ↑ „ Дикие войны мира: Англия, Япония и Мальтузианская лестница“. Алан Макфарлейн (1997). стр.66. ISBN 0-631-18117-2
  70. ↑ Ziegler, 2003, էջ 129
  71. ↑ Ziegler, 2003, էջ 227
  72. ↑ Horrox, Rosemary The Black Death, 1346–1353: The Complete History (review) // English Historical Review. — 2006. — Т. cxxi. — С. 197—199. — doi:10.1093/ehr/cej012
  73. ↑ Моруа, 2017, էջ 168
  74. ↑ Моруа, 2017
  75. ↑ 75,0 75,1 75,2 Моруа, 2017, էջ 191
  76. ↑ Моруа, 2017, էջ 194
  77. ↑ Моруа, 2017, էջ 195
  78. ↑ Война в море в средние века и в эпоху Возрождения. п. 109.
  79. ↑ Haigh, Philip A. Military campaigns of the Wars of the Roses. — Far Thrupp, Stroud, Gloucestershire : A. Sutton, 1995.
  80. ↑ Моруа, 2017, էջ 199
  81. ↑ Моруа, 2017, էջ 201
  82. ↑ Ambrosius, Lloyd E. (2004). Writing Biography: Historians & Their Craft. U of Nebraska Press. s. 65-. ISBN 0-8032-1066-3.
  83. ↑ Adams, Michael Echoes of War: a Thousand Years of Military History in Popular Culture. — Kentucky, United States. — ISBN 0-8131-2240-6
  84. ↑ The Oxford History of the Laws of England 1483–1558. — Oxford: Oxford University Press, 2003. — Т. VI. — (The Oxford History of the Laws of England). — ISBN 0-19-825817-8
  85. ↑ 85,0 85,1 85,2 85,3 85,4 Troost, Wouter. William III, The Stadholder-king: A Political Biography / translation by J.C. Grayson. — Ashgate, 2005. — ISBN 0-7546-5071-5.
  86. ↑ Ивонина Л. И. Вильгельм III Оранский. Вопросы истории, № 3 (1998), стр. 154—159.
  87. ↑ Rowen, H.H. (1986) John de Witt: Statesman of the «true Freedom», Cambridge University Press, ISBN 0-521-52708-2, p. 222; Nijhoff, D.C. (1893) Staatkundige Geschiedenis van Nederland. Tweede Deel, pp. 92-93, and fn.4 p. 92; Robert Fruin, «De schuld van Willem III en zijn vrienden aan den moord der gebroeders de Witt», in De Gids (1867), pp. 201—218
  88. ↑ Green, 1970, p. 90, 97
  89. ↑ Gregg, 2001, p. 158
  90. ↑ Somerset, 2012, էջ 214
  91. ↑ «Negotiations for Union 1702–03» (անգլերեն). UK Parliament. Վերցված է 2014 թ․ մարտի 5-ին.
  92. ↑ Curtis, 1972, p. 145Somerset, 2012, p. 257
  93. ↑ Green, 1970, էջ 133
  94. ↑ Somerset, 2012, էջեր 269—270
  95. ↑ Somerset, 2012, էջ 212
  96. ↑ Gregg, 2001, էջ 240
  97. ↑ Би-Би-Си. Великобритании исполнилось 300 лет 01.05.2007 г.
Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Անգլիայի պատմություն» հոդվածին։
 ⛭ 
  Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Չափորոշչային վերահսկողություն
Microsoft: 2777799938
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Անգլիայի_պատմություն&oldid=9790267» էջից