Jump to content

Յոգա

Փոխել հղումները
Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից

Հինդուիզմ
թեմատիկայի հոդված

Aum

Պատմություն · Պանթեոն

Վայշնայություն · Շիվայություն
Շակտիզմ · Սմարտիզմ

Դհարմա · Արտհա · Կամա
Մոկշա · Կարմա · Սամսարա ·
Յոգա · Յանտրա · Բհակտի ·
Մայա · Պուջա · Կիրտան · Մանդիր · Աբհավա · Բհավա

Վեդաներ · Ուպանիշադներ
Ռամայանա · Մահաբհարաթա
Բհագավադգիտա · Պուրաններ
Պատանջալի Յոգա սուտրա · Հաթհապրադիպիկա
այլ

Համանման նյութեր

Հինդուիզմ ըստ երկրի · Հինդուիզմը Հայաստանում · Սրբապատկերագրություն · Ճարտարապետություն · Օրացույց · Տոներ · Կրեացիոնիզմ · Կինը հինդուիզմում · Մոնոթեիզմ · Աթեիզմ · Այուրվեդա · Աստղագիտություն

Հինդուիստական սվաստիկան

Պորտալ «Հինդուիզմ»

Յոգա (սանսկրիտ՝ योग, կապ), ֆիզիկական, մտավոր և հոգևոր հմտությունների ու գիտակարգերի խումբ, որն առաջացել է անտիկ Հնդկաստանում։ Հինդուիզմում, բուդդիզմում և ջայնիզմում[1][2][3] առկա է յոգայի դպրոցների հմտությունների և նպատակների մեծ բազմազանություն[4]։ Յոգայի ամենատարածված տեսակներից են հաթհա յոգան և ռաջա յոգան[5]։

Ենթադրվում է, որ յոգայի առաջացումը թվագրվում է նախավեդյան հնդկական ավանդույթներով։ Այս մասին նշված է Ռիգվեդայում[նշում 1], բայց հավանաբար զարգացում է ապրել մ․թ․ա․ վեցերորդ և հինգերորդ դարերում[7] անտիկ Հնդկաստանի ասկետիկ ու սրամանա շարժումներում[8][նշում 2]։ Յոգայի հմտությունները նկարագրող հնագույն տեքստերի ժամանակագրությունը պարզ չէ՝ բազմազանորեն վերագրվելով հինդու Ուպանիշադներին[9]։ Պատանջալիի Յոգա սուտրաները թվագրվում են մ․թ․ սկսած առաջին հազարամյակի առաջին կեսով[10][11], բայց միայն 20-րդ դարում դրանք ճանաչում գտան Արևմուտքում։[12] Հաթհա յոգայի տեքստերը ի հայտ են եկել մոտ 11-րդ դարում տանտրիկ յոգայում[13][14]։

Յոգայի գուրուները (ուսուցիչներ) հետագայում յոգան Հնդկաստանից ներմուծել են Արևմուտք[15]՝ հետևելով 19-րդ դարի վերջի և 20-րդ դարի սկզբի Սվամի Վիվեկանանդայի հաջողությանը[15]։ 1980-ականններին Արևմտյան աշխարհում յոգան հայտնի է դառնում որպես ֆիզիկական վարժությունների համակարգ[14]։ Հնդկական ավանդության մեջ, սակայն, յոգան ավելին է, քան ֆիզիկական վարժությունը․ այն ունի ներհայեցողական ու հոգևոր բնույթ[16]։ Հինդուիզմի 6 հիմնական ուղղափառ դպրոցներից մեկը նույնպես կոչվում է յոգա, որն ունի իր սեփական տեսությունն ու մետաֆիզիկան և սերտորեն կապված է Հինդու Սամխյա փիլիսոփայության հետ[17]։

Մի շարք ուսումնասիրություններ փորձել են որոշել յոգայի արդյունավետությունը որպես լրացուցիչ միջամտություն քաղցկեղի, շիզոֆրենիայի, ասթմայի և սրտի հիվանդությունների համար[18][19]։ Այսպիսի ուսումնասիրությունների արդյունքները խառն են ու ոչ վերջնական[18][19]։ 2016 թվականի հոկտեմբերի 1-ին յոգան ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի կողմից ճանաչվել է որպես ոչ նյութական մշակութային ժառանգություն[20]։

Ստուգաբանություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Շիվայի արձանը՝ Պադմասանայի դիրքով յոգիկ մեդիտացիա անելիս Բանգալորում, Կառնատակա, Հնդկաստան։

Սանսկրիտերենում յոգա բառը ծագում է յուջ արմատից, որը նշանակում է ավելացնել, միացնել, միավորել, կցել՝ իրենց ամենասովորական իմաստներով։ Եզներին ու ձիերին միացնելու/լծելու փոխաբերական իմաստներից սկսած (cf. English yoke and Latin iugum/jugum) այս բառը ձեռք է բերել ավելի լայն նշանակություններ, ինչպիսիք են աշխատանք, կիրառում, օգտագործում, ներկայացում(համեմատե՛լ լծել բառի փոխաբերական իմաստները կիրառության մեջ դնելու հետ)։ Այս բառի իմաստի հետագա բոլոր զարգացումները կապված են հետվեդյան ժամանակաշրջանի հետ։ Հնդկական էպիկական պոեզիայում ևս հանդիպում են ավելի առօրյա-խոսակցական բառեր, ինչպիսիք են ջանք, եռանդ, ջանասիրություն[21]։

Սանսկրիտերենում կան շատ բաղադրյալ բառեր, որոնք պարունակում են յոգա արմատը։ Յոգան կարող է ընդունել այնպիսի իմաստներ, ինչպիսիք են կապ, հաղորդակցություն, միություն, մեթոդ, կիրառում, ավելացում, ներկայացում։ Ավելի պարզ բառերով՝ յոգա նաև նշանակում է «համակցված»։ Օրինակ՝ գունայոգան նշանակում է «կապ լարի հետ»; չակրայոգան ունի «ճախարակի միջոցով փաթաթանի կամ նպանատիպ միջոցների կիրառման (ազդրերի տեղահանության դեպքում)» բժշկական իմաստ; չանդրայոգան ունի «համաստեղության հետ Լուսնի կապի» աստղագիտական իմաստ; պումյոգան «մարդու հետ կապը կամ հարաբերությունը» արտահայտող քերականական եզրույթ է, և այլն։ Այսպիսով՝ բհակտիյոգան միաստվածային Բհակտի շարժման մեջ նշանակում է «անձնվեր կապվածություն»։ Կրիյայոգա եզրույթն ունի քերականական իմաստ՝ նշանակելով «կապ բայի հետ»։ Սակայն նույն բառաբարդումը արտահայտում է նաև տեխնիկական իմաստ Յոգա Սուտրաների(2.1) մեջ՝ բնութագրելով փիլիսոփայության գործնական կողմերը, այն է՝ «բարձրագույն միություն»՝ շնորհիվ ամենօրյա կյանքի պարտականությունների կատարման[22]։

Ըստ Պանինիի՝ մ․թ․ա․ 6-րդ դարի սանսկրիտ քերականագետ, յոգա տերմինը կարող է ածանցված լինել երկու արմատներից, յուջիր յոգա(միացնել) կամ յուջ սամադհաու(կենտրոնանալ)։ Պատանջալիի Յոգա Սուտրաների համատեքստում յուջ սամադհաու(կենտրոնանալ) արմատը ավանդական մեկնաբանների կողմից համարվում է ճիշտ ստուգաբանություն[23]։ Համաձայն Պանինիի՝ Վյասան, ով առաջինն է մեկնաբանել Յոգա Սուտրաները[24], պնդում է, որ յոգա նշանակում է սամադհի (ուշադրության կենտրոնացում)[25]։

Համաձայն դասգուպտայի՝ յոգա եզրույթը հնարավոր է ածանցված լինել երկու արմատներից՝ յուջիր յոգա(միացնել) կամ յուջ սամադհաու(կենտրոնանալ)[26]։ Մեկը, ով զբաղվում է յոգայով կամ մեծ նվիրվածությամբ հետևում է դրա փիլիսոփայությանը, կոչվում է յոգի (կարող է օգտագործվել թե՛ կանանց, և թե՛ տղամարդկանց համար) կամ յոգինի (ավանդաբար վերաբերում է կնոջը)[27]։

Նպատակները

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Յոգայի վերջնական նպատակը մոկշան է (ազատագրում)՝ չնայած ճշգրիտ սահմանումը, թե այն ինչ ձև կընդունի, կախված է փիլիսոփայական ու աստվածաբանական համակարգից, որի հետ այն կապված է։

Ըստ Ջակոբսենի՝ «Յոգան ունի հինգ հիմնական իմաստ[28].

  1. Յոգա՝ որպես նպատակին հասնելու գիտակարգված մեթոդ
  2. Յոգա՝ որպես մարմինն ու միտքը կարգավորող տեխնիկա
  3. Յոգա՝ որպես փիլիսոփայության համակարգերից կամ դպրոցներից մեկի անուն(դարսանա)
  4. Յոգա, որը վերաբերում է յոգայի մասնավոր տեխնիկաներում մասնագիտացած ավանդույթներին և կապված է այլ բառերի հետ, ինչպիսիք են հաթհա-, մանտրա- և լայա-
  5. Յոգա՝ որպես յոգայի պրակտիկայի նպատակ[28]»։

Ըստ Դավիդ Ջորդոն Վայթի՝ մեր թվարկության 5-րդ դարից սկսած, յոգայի հիմնական սկզբունքները քիչ թե շատ տեղային բնույթ էին կրում, և այս սկզբունքների տարբերակները ժամանակի ընթացքում տարբեր ձևերով են զարգացել[29]․

  1. Յոգան դիսֆունկցիոնալ ընկալման և ճանաչման, ինչպես նաև տառապանքը հաղթահարելու, ներքին հանգստություն գտնելու և հոգու փրկության մեդիտացիոն միջոց է․ այս սկզբունքի լուսաբանումը գտնվել է Հինդու տեքստերում, ինչպիսին են Բհագավադ Գիտան և Յոգասուտրան, մի շարք բուդդիստական Մահայանա գրվածքներում, ինչպես նաև Ջեյն տեքստերում[30]
  2. Յոգան՝ որպես մեկի կողմից գիտակցության բարձրացում և տարածում` համատեղելի լինելու բոլորի ու ամեն ինչի հետ․ այս ամենի մասին քննարկվում է այնպիսի աղբյուրներում, ինչպիսիք են հինդուիզմի Վեդյան գրականությունը և իր էպիկական Մահաբհարաթան, Ջեյնիզմ Պրասամարաթիպրակարան և բուդդիստական Նիկայա գրվածքները[31]
  3. Յոգան՝ որպես դեպի ամենագիտություն և լուսավորված գիտակցություն տանող ուղի, որը հնարավորություն է տալիս յուրաքանչյուրին ըմբռնելու ոչ հարատև (երևակայական, անիրական) և հարատև (ճշմարիտ, բարձրագույն) իրականությունը. օրինակները գտնվել են հինդուիզմի Նյայա և Վեյսեսիկա դպրոցների տեքստերում, ինչպես նաև բուդդիզմի Մադհյամակա գրվածքներում, բայց տարբեր ձևերով[32]
  4. Յոգան՝ որպես միջոց՝ մուտք գործելու այլոց մարմիններ, զարթոնք տալու բազմաթիվ մարմինների և ձեռք բերելու այլ գերբնական ունակություններ. սրանք, Վայթի պնդմամբ, նկարագրված են հինդուիզմի ու բուդդիզմի Տանտրիկ գրականության մեջ, ինչպես նաև բուդդիստական Սամաննապհալասուտտայում[33]։ Ջեյմս Մալլինսոնը, սակայն, համաձայն ջէ այս պնդման հետ և առաջարկում է, որ այսպիսի ծայրահեղ հմտությունները բավականին հեռացած են Յոգայի հիմնական նպատակներից՝ որպես դեպի ազատականություն ուղղված մեդիտացիայակենտրոն միջոցներ հնդկական կրոններում[34]։

Վայթը պարզաբանում է, որ վերջին սկզբունքը կապված է «յոգի հմտության» առասպելական նպատակների հետ, քանի որ դրանք առկա են եղել Հարավային Ասիայի տարբեր Հինդու, բուդդիստական Ջեյն փիլիսոփայական դպրոցների մտածողության ու հմտությունների մեջ, սկսած մեր թվարկության սկզբից[35]։

Դպրոցներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Յոգա եզրույթը կիրառվել է տարբեր պրակտիկաներում ու մեթոդներում, այդ թվում ջայնիստական և բուդդիստական պրակտիկաներում։ Հինդուիզմում այն ընդգրկում է Ջնանա յոգան, Բհակտի յոգան, Կարմա յոգան, Լայա յոգան և Հաթհա յոգան։

Այսպես կոչված Ռաջա յոգան վերաբերում է Աշտանգա յոգային՝ յոթ աստիճանները, որոնցում անհրաժեշտ է հմտանալ՝ հասնելու սամադհիին, ինչպես որ նկարագրված է Պատանջալիի Յոգա սուտրաների մեջ[36]։ Ռաջա յոգա եզրույթը սկզբնապես վերաբերում էր յոգայի վերջնական նպատակին, որ սովորաբար սամադհիին[37] է , բայց Վիվեկանանդայի կողմից հայտնի է դարձել որպես Աշտանգա յոգայի համար ընդհանուր անուն[38]։

Յոգայի ութ փուլերը

Հինդուիզմ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Դասական յոգա

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հինդուիզմում յոգան համարվում է փիլիսոփայական դպրոց[39]։Այս համատեքստում յոգան հինդուիզմի վեց աստիկա դպրոցներից մեկն է(նրանցից, որոնք ընդունում են Վեդաները՝ որպես գիտելիքի աղբյուր)[40][41]։

Նաեկանանդայի ազդեցության շնորհիվ Պատանջալիի Յոգա Սուտրաները այժմ համարվում են դասական յոգայի հիմնաքար ձեռագրերը` կարգավիճակ, որը ձեռք բերվեց միայն 20-րդ դարում[38]։ Նախքան 20-րդ դարը ուրիշ աշխատանքներ, ինչպես Բհագավադ Գիտան և Յոգա Վասիստհան[38], համարվում էին ամենակենտրոնական աշխատություննեը, մինչդեռ Տանտրիկ Յոգան ու Հաթհա Յոգան գերակշռում էին Աշտանգա Յոգայում[38]։

Հիմնական հոդվածներ՝ Պատանջալիի Յոգա սուտրաները և Ռաջա յոգա
Սվամի Վիվեկանանդան Պատանջալիի Յոգա Սուտրաները նույնականացնում է ռաջա յոգայի հետ[42]։

Յոգան, ինչպես նկարագրված է Պատանջալիի Յոգա Սուտրաների մեջ, վերաբերում է Աշտանգա յոգային[38]։ Պատանջալիի Յոգա Սուտրաները համարվում է Հինդու փիլիսոփայության Յոգա դպրոցի կենտրոնական տեքստը[43]։ Դրան հաճախ անվանում են «Ռաջա յոգա», «արքաների յոգա»՝ արտահայտություն, որը սկզբնապես վերաբերում էր յոգայի վերջնական, արքայական նպատակին, որը սովորաբար կոչվում է սամադհի[37], բայց Վիվեկանանդայի կողմից հայտնի դարձավ Աշտանգա յոգա անունով[38]։

Աշտանգա յոգան ներառում է իմացաբանությունը, մետաֆիզիկան, էթիկական պրակտիկաները, համակարգային վարժությունները և ինքնազարգացման մեթոդները՝ մարմնի, մտքի և հոգու համար[44]։ Իմացաբանությունը (պրամանաս) նույնանում է Սամկհյա դպրոցի հետ։ Երկուսն էլ ընդունում են գիտելիքի հասնելու 3 հուսալի միջոցները՝ ընկալում(պրատյակսա, զգայական ուղղակի դիտարկումներ), եզրակացություն(անումանա) և հավաստի փորձագետների վկայություն(սաբդա, ագամա)։ Այս երկու ուղղահավատ դպրոցներն էլ խիստ դուալիստական (երկակի) են։ Ի տարբերություն հինդուիզմի Սամկհյա դպրոցին, որը հետևում է ոչ թեիստական/աթեիստական ռացիոնալիստական մոտեցմանը[45][46], հինդուիզմի Յոգա դպրոցը ընդունում է «անձնական, սակայն էականորեն իներտ աստծո» կամ «անձնական աստծո»[47][48] գաղափարը։ Իմացաբանության և մետաֆիզիկական հիմքերի հետ միասին Հինդու փիլիսոփայության Յոգա դպրոցը ներառում է բարոյական պատվիրաններ (յամաս ու նիյամաս) և ինքնաճանաչողական կենսաձև, որը կենտրոնացած է՝ կատարյալ դարձնելու անձը ֆիզիկապես, մտածողության առումով և հոգեպես՝ հետևելով կայվալյա(ազատականացած, միասնականացված, գոյության գոհունակության վիճակ) դառնալու վերջնական նպատակին[44][49][50]։

Հաթհա յոգա

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդված՝ Հաթհա յոգա
Գորակշանաթի քանդակը՝ Նաթհ ավանդույթի 11-րդ դարի նշանավոր յոգիստև Հաթհա յոգայի հռչակավոր ջատագով[51]։

Հաթհա յոգան, այլ կերպ՝ հաթհա վիդյա, յոգայի տեսակ է, որը կենտրոնանում է ֆիզիկական և մտավոր հզորության վրա՝ կառուցելով վարժություններ ու դիրքեր, որոնք հիմնականում նկարագրված են հինդուիզմի երեք գրվածքներում[52][53][54]․

  1. Հաթհա Յոգա Պրադիպիկա, Սվատմարամա (15-րդ դար)
  2. Շիվա Սամհիտա, անհայտ հեղինակ (1500[55] կամ 17-րդ դար)
  3. Ղերանդա Սամհիտա Ղերանդայի կողմից (17-րդ դարի վերջ)

Շատ գիտնականներ Գորակշանաթհի կողմից հեղինակված 11-րդ դարի Գորակշա Սամհիտա գիրքը նույնպես մտցնում են վերոնշյալ ցանկի մեջ[52]։ Գորակշանաթհին է վերագրվում այսօրվա մեր իմացած հաթհա յոգայի հանրայնացումը[56][57][58]։

Վաջրայանա բուդդիզմը, որը հիմնադրվել է հնդիկ Մահասիդդհասի կողմից[59], ունի մի շարք ասանաներ ու պրանայամաներ, ինչպես օրինակ տումմո (սանսկրիտերեն՝ քանդալի)[60] և տրուլ խոր, որը զուգահեռվում է հաթհա յոգային։

Շայվիզմ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդվածներ՝ Շայվիզմ, Շայվա Սիդդհանտա, և Նաթհ

Շայվիզմում յոգան օգտագործվում է՝ միավորելու կունդալինին Շիվայի հետ[61]։ Տե՛ս նաև «Տանտրա» ներքևում։

Բուդդիզմ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդվածներ՝ Բուդդիստական մեդիտացիա, Դհյանան բուդդիզմում, Յոգակարա, և Վաջրայանա
16-րդ դարի բուդդիստական արվեստի գործ՝ յոգայի դիրքով։

Բուդդիստական մեդիտացիան ընդգրկում է մեդիտացիայի տեխնիկաների մեծ բազմազանություն, որի նպատակն է զարգացնելու զգոնություն, ուշադրության կենտրոնացում, վերերկյա ուժեր, հանգստություն և ներըմբռնում։

Հիմնական տեխնիկաները պահպանվել են հին բուդդիստական գրվածքներում և բազմացվել ու զանազանակերպվել են ուսուցիչ-աշակերտ հաղորդակցության միջոցով։ Բուդդիստները զբաղվում են մեդիտացիայով՝ որպես դեպի Լուսավորություն ու Նիրվանա[նշում 3][նշում 3][նշում 3][նշում 1][նշում 1][նշում 1][նշում 1][նշում 1][նշում 1][նշում 1][նշում 1][նշում 1][նշում 1][նշում 1][նշում 1][նշում 1][նշում 1][նշում 3][նշում 3][նշում 3][նշում 3][նշում 3] տանող ճանապարհի։ Բուդդիզմի դասական լեզուներում մեդիտացիային ամենամոտիկը գտնվող բառերը բհավանան [նշում 4] ու Ջհանա/դհըանան են։

Ջայնիզմ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդված՝ Ջայնիստական մեդիտացիա

Ջայնիստական մեդիտացիան Երեք գանձերի հետ միասին համարվել է Ջայնիզմի հոգևորականության կենտրոնական պրակտիկան[62]։ Ջայնիզմում մեդիտացիան նպատակադրվում է ինքնաճանաչողության, փրկության հասնելու, ազատությունը ամբողջական դարձնելու համար անհրաժեշտ հոգի ունենալու վրա[63]։ Դրա նպատակն է հասնել ու մնալ հոգու մաքրության վիճակում , որը համարվում է մաքուր գիտակցական՝ հեռու ցանկացած կապվածությունից կամ ատելությունից։ Դրանով զբաղվողը ձգտում է լինել պայծառատես(Գյատա-Դրաշտա)։ Ջայնիստական մեդիտացիան ընդհանրապես կարող է դասակարգվել նախընտրելի Դհարմյա Դհյանա ու Շուկլա Դհյանա և ոչ այնքան նախընտրելի Արտտա ու Ռաուդրա Դհյանա խմբերի։

Տանտրա

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդվածներ՝ Տանտրա, Յոգիստ, և Սիդդհի

Սամուելը փաստում է, որ տանտրիզմը վիճարկելի հասկացություն է[64]։ Ըստ Սամուելի՝ տանտրա յոգան կարող է բնութագրվել որպես հմտություններ 9-10-րդ դարերի բուդդիստական ու հինդու(սաիվա, շախտի) գրվածքներում, որոնք ընդգրկում էին հատընտիր աստվածային տեսապատկերացումներ՝ օգտագործելով երկրաչափական գծագրեր ու պատկեր(մանդալա), դաժան կին կամ տղամարդ աստվածություններ, ծայրահեղ ծաիսակարգային կենսամակարդակ, չակրաների ու մանտրաների լայնատարած օգտագործում, սեռական մեթոդներ, որոնք բոլորն էլ միտված էին նպաստելու երկարակեցությանը, առողջությանը և ազատությանը[64][65]։

Պատմություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Յոգայի ծագումը քննարկման առարկա է[66]։ Չկա ուրիշ ոչ մի ժամանակագրական համաձայնություն կամ հատուկ ծագում, բացի նրանից, որ յոգան զարգացել է անտիկ Հնդկաստանում։ Ծագումների շուրջ առաջարկված տարբերակների շարքում են Ինդուս Վալեյ քաղաքակրթությունը (մ․թ․ա․ 3300–1900)[67] և նախավեդյան Հնդկաստանի Արևելյան նահանգը[68], Վեդյան ժամանակաշրջանը և սրամանա շարժումը[69]։ Ըստ Գեվին Ֆլուդի՝ շարունակականություն կարող է լինել այսպիսի բազմազան ավանդույթների մեջ․

Այս բաժանումը չափազանց պարզ է, քանի որ անժխտելիորեն շարունակականություն կարող է լինել ժխտելու և վեդյան Բրահմանիզմի մեջ, սակայն ոչբրահմանիստական, Սրամանա ավանդույթների որոշ տարեր ևս մեծ դեր են խաղացել չընդունված կատարելության ձևավորման համար։ [70][նշում 5]

Յոգայի շուրջ նախափիլիսոփայական ենթադրությունները սկսել են ի հայտ գալ մ․թ․ա․ 500-200 թվականների գրվածքներում։ Մ․թ․ա 200- մ․թ․ 500-ականների ընթացքում կազմավորվեցին հինդուիզմի, բուդդիզմի և ջայնիզմի փիլիսոփայական դպրոցները, և յոգայի փիլիսոփայության համակարգված տեսությունը սկսեց ի հայտ գալ[72]։ Միջին դարերում զարգացան յոգայի շատուշատ առանձին ավանդույթներ։ 19-րդ դարերի կեսերին յոգան, այդ թվում նաև այլ թեմաներ հնդկական փիլիսոփայությունից, հայտնվեցին կրթված արևմտյան հասարակության ուշադրության կենտրոնում։

Նախավեդյան Հնդկաստան

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդված՝ Indus Valley Civilization

Հավանաբար, յոգան ունի նախավեդյան տարրեր[67][68]։ Որոշ մարդիկ պնդում են, որ յոգան առաջացել է Ինդուս Վալեյ քաղաքակրթությունում[73]։ Մարշալը[74], Էլիադեն[75] և այլ փիլիսոփաներ առաջ են քաշում այն փաստը, որ Պաշուպատիի ռազմական ուժերը Ինդուս Վալեյ քաղաքակրթության տեղանքում հայտնաբերել են սովորական յոգայի կամ մեդիտացիայի դիրքերով պատկերներ։ Այս մեկնաբանությունը համարվել է գիտական հիմքեր չունեցող և անորոշ Սրինիվասանի[75] վերջին վերլուծության կողմից և հնարավոր է լինի ուսումնասիրության նյութ «հնագիտական գտածոների հետագա փորձերի» համար[76]։

Վեդյան շրջան(մ․թ․ա․1700–500)

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդված՝ Vedic period

Ըստ Քրանգլի՝ որոշ հետազոտողներ հակված են գծային տեսությանը, որը փորձում է «մեկնաբանել հնդկական ներհայեցողական պրակտիկաների ծագումն ու վաղ զարգացումը՝ որպես արիական ծագումից սկիզբ առած հաջորդական աճ»[77][նշում 6] այնպես, ինչպես հինդուիզմը վկայակոչում է Վեդաներին՝ որպես բոլոր հոգևոր գիտելիքների վերջնական աղբյուր[78][նշում 7]։ Թոմաս ՄքԷվիլեյը հակված է բաղադրյալ մոդելին, ըստ որի՝ նախաարիական յոգայի նախատիպը գոյություն է ունեցել նախավեդյան ժամանակաշրջանում, իսկ դրակ կատարելագործումը սկսել է վեդյան շրջանում[81]։

Վեդաներում նկարագրված ասկետական պրակտիկաները, կենտրոնոցումը և մարմնական կեցվածքները հնարավոր է՝ եղել են նախատիպեր յոգայի համար[82][83]։ Ըստ Ջեոֆրեյ Սամուելի՝ «Թվագրության համար մեր լավագույն վկայություններից կարող ենք ենթադրել, յոգայի պրակտիկաները զարգացել են այն նույն ասկետական շրջաններում, ինչպես վաղ սրամանա շարժումները(բուդդիստներ, ջայնաներ, աջիվիկաներ) հավանաբար մ․թ․ա․ 6-5-րդ դարերում»[8]։

Ըստ Զիմմերի՝ յոգայի փիլիսոփայությունը համարվում է ոչվեդյան համակարգի մաս, համակարգի, որը նաև ընդգրկում է հինդու փիլիսոփայության Սամխյա դպրոցը, ջայնիզմը և բուդդիզմը[68]․ «Ջայնիզմը չի սերում Բրահման-արիական աղբյուրներից, բայց արտացոլում է տիեզերաբանությունը և հյուսիսարևելյան Հնդկաստանի[Բիհար] ավելի մեծ հնություն ունեցող նախաարիական վերնախավի մարդաբանությունը՝ արմատավորված լինելով մետաֆիզիկական հին տեսությունների՝ յոգայի, սանխյայի և բուդդիզմի, հնդկական ոչվեդյան շրջանի ուրիշ համակարգերի հայրենիքներում»[84][նշում 8]։

Տեքստային հղումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Յոգա» բառր արմատի առաջին կիրառումը հանդիպում է Ռիգ Վեդաների(Վեդաների ելակետային տարբերակը) 5.81.1 գովերգում՝ նվիրված առավոտյան ծագող Արև-աստծուն(Սավիտրի), որտեղ այն մեկնաբանվել է որպես «միակցել» կամ «յոգիկորեն վերահսկել»[87][88][նշում 9]

Քերնել Վերների պնդմամբ՝ յոգիստների և յոգայի ավանդույթի մասին ամենավաղ վկայությունները գտնվել են Ռիգվեդայի Կեսինի 10․136 գովերգում[6]։

Վեդյան ժամանակաշրջանի յոգիստնեը քիչ վկայություն են թողել իրենց գոյության, պրակտիկաների և ջեռքբերումների մասին։ Եվ այնպիսի վկայությունները, ինչպիսիք պահպանվել են Վեդաներում աղքատիկ ու կողմնակի են։ Այնուամենայնիվ, վեդյան շրջանի մասնագիտացած յոգիստների գոյությունը չի կարող կասկածի տակ դրվել։
- Քերել Վերներ

Ռիգվեդան, սակայն, չի նկարագրում յոգան, և շատ քիչ վկայություններ կան այ մասին, թե ինչ պրակտիկաներ են գոյություն ունեցել[6]։ Պրակտիկաներին տրված վաղ շրջանի հղումները, որոնք հետագայում դարձան յոգայի մաս, արվել են Բրիհադարանյակա Ուպանիշադի՝ Հինդու Ուպանիշադի սկզբական տարբերակի մեջ[նշում 10]։ Օրինակ՝ պրանայամա պրակտիկան(գիտակցականորեն կարգավորում է շնչառությունը) հիշատակված է Բրիհադարանյակա Ուպանիշադի 1․5․23 գովերգում (մ․թ․ա․ 900 թվական), իսկ պրատյահարա պրակտիկան(կենտրոնացնելով մարդու բոլոր զգայությունները իր վրա) նշված է Չանդոգյա Ուպանիշադի 8․15 գովերգում(մ․թ․ա․ 800-700)[91][նշում 11]։

Վեդյան ասկետական պրակտիկաներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վեդյան քուրմերի կողմից յաջնա (զոհաբերություն) իրականացնելու համար կիրառվող ասկետական պրակտիկաները(տապաս), կենտրոնացումը և մարմնի կեցվածքները հնարավոր է՝ նախատիպ են եղել յոգայի համար[նշում 12]։ Վրատյան (Աթհարվավեդայում հիշատակված ասկետական խումբ) մեծ կարևորություն էր տալիս մարմնի կեցվածքներին, որոնք հնարավոր է՝ վերաճել են յոգիկ ասանաների[83]։ Հին մեջ նույնպես կան այլ ասկետական խմբերի՝ մունիների, կեսինների, վրատյաների մասին մեջբերումներ[94]։ Շնչառությունը և կենսական էներգիաները վերահասկելու մեթոդները նշված են Բրահմանաների (Վեդյան ժողովածուի գրվածքներ, մ․թ․ա․ 1000-800) և Աթհարվավեդայի մեջ[83][95]։ Ռիգ Վեդայի Նասադիյա Սուկտան ներկայացնում է վաղ դիտողական-ներհայեցողական ավանդույթները[նշում 13]։

Նախադասական դարաշրջան(մ․թ․ա․ 500–200)

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Յոգա հասկացությունը սկսում է երևան գալ մ․թ․ա․ 500-200 թվականների գրվածքներում՝ Պալի Քանոն, միջին Ուպանիշադներ, Բհագավադ Գիտա և Մահաբհարաթայի Շանտի Պարվա[98][նշում 14]։

Ուպանիշադներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Յոգա» եզրույթի մեզ հայտնի առաջին կիրառումը(նույն իմաստով, ինչպես որ մեր օրերում) Կաթհա Ուպանիշադում է[75][101]՝ հավանաբար շարադրված մ․թ․ա 5-3-րդ դարերում[102][103], որտեղ այն սահմանվում է որպես զգայարանների կայուն վերահսկողություն, որն ուղեկցվում է ուղեղի աշխատանքի դադարեցմամբ՝ հանգեցնելով գերագույն վիճակի[94][նշում 15]։ Կաթհա Ուպանիշադը Ուպանիշադների մոնիզմը կապում է սամխյա և յոգա հասկացությունների հետ։ Այն սահմանում է գոյության տարբեր մակարդակներ՝ ըստ կենտրոնական Աթման էությանը մոտ գտնվելուն։ Յոգան, ուստի, դիտարկվում է որպես մարմանավորման գործընթաց կամ գիտակցության վերելք[105][106]։ Այն համարվում է յոգայի հմինարարր սկզբունքները վեր հանող ամենավաղ աշխատությունը։ Վայթը պնդում է․

The earliest extant systematic account of yoga and a bridge from the earlier Vedic uses of the term is found in the Hindu Katha Upanisad (Ku), a scripture dating from about the third century BCE[…] [I]t describes the hierarchy of mind-body constituents—the senses, mind, intellect, etc.—that comprise the foundational categories of Sāmkhya philosophy, whose metaphysical system grounds the yoga of the Yogasutras, Bhagavad Gita, and other texts and schools (Ku3.10–11; 6.7–8).[107]

Շվետաշվետարա Ուպանիշադի 2-րդ գրքի գովերգները՝ մեկ այլ մ․թ․ա․ առաջին հազարամյակի վերջի գրվածք, նկարագրում են մի ընթացակարգ, որում մարմինը ուղղաձիգ կեցվածքով է, շնչառությունը՝ սահմանափակված, միտքը՝ մեդիտիվորեն կենտրոնացած, նախընտրաբար քարանձավում կամ պարզ, հասարակ տեղում՝ լռոթյան մեջ կամ նրբորեն հոսող ջրի ափին, անաղմուկ և առանց ուժեղ քամիների[106][108]։

Մայտրայանիյա Ուպանիշադը՝ հավանաբար Կաթհայից և Շվետաշվատարա Ուպանիշադներից ավելի ուշ, բայց նախքան Պանջալիի Յոգա Սուտրաները շարադրված , նկարագրում է վեցանգամյա յոգայի մեթոդը՝ շնչառության կառավարում(պրանայամա), զգայարանների ինքնադիտողական դադարեցում(պրատյահարա), մեդիտացիա(դհյանա), մտքի կենտրոնացում(դհարանա), փիլիսոփայական հարցադրում/ստեղծագործական հիմնավորում(տարկա) և խորասուզվածություն/ուժեղ հոգևոր միություն(սամադհի)[75][106][109]։

Ի լրացում վերոնշյալ Հիմնական Ուպանիշադներում յոգայի քննարկմանը՝ քսան Յոգա Ուպանիշադները, ներառյալ մ․թ․ 1-ին ու 2-րդ հազարամյակներում շարադրված Յոգա Վասիսթհան, քննարկում են յոգայի մեթոդները[110][111]։

Հինդու փիլիսոփայության Սուտրաները

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Յոգայի մասին քննարկվում է հինդու փիլիսոփայության հիմնարար հին Սուտրաներում։ Հինդուիզմի Վայշեշիկա դպրոցի Վայսեսիկա Սուտրան, որի շարադրանքը թվագրվում է մ․թ․ա 6-2-րդ դարերով, քննարկում է յոգան[112][113][նշում 16]։ Ըստ Յոհաննես Բրոնխորստի՝ վաղ հինդուիզմի ու բուդդիզմի շուրջ իր ուսումնասիրություններով հայտնի հնդկագետի և Լոզանի համալսարանի պրոֆեսորի, Վայսեսիկա Սուտրան նկարագրում է յոգան՝ որպես «մի վիճակ, որտեղ միտքը բնակվում է միայն հոգում և, ուստի, ոչ թե զգայարաններում»[115]։ Վերջինս համարժեք է պրատյահարային կամ զգայարանների մթագնեցմանը, և հին Սուտրան պնդում է, որ սա հանգեցնում է սուկհայի(երջանկության) բացակայության ու դուկկհայի(տառապանքի), այնուհետև նկարագրում է յոգիկ մեդիտացիայի հավելյալ քայլերը հոգևոր ազատություն տանող ճանապարհին[115]։

Նույն ձևով, Բրահմա սուտրաները՝ Հինդուիզմի Վեդանտա դպրոցի գլխավոր գիրքը, քննության է առնում յոգան իր 2․1․3, 2․1․223 և այլ սուտրաներում[116]։ Ենթադրվում է, որ Բրահմա սուտրաները եղել են ամբողջական մ․թ․ա 450-մ․թ․ 200 ընթացքում[117][118], և այդ սուտրաները փաստում են, որ յոգան միջոց է հասնելու «մարմնի թափանցիկության» և ձեռք բերելու այլ ուժեր[116]։ Նյայա սուտրաները՝ Նյայա դպրոցի գլխավոր գիրքը, որի շարադրանքը գնահատվում է մ․թ․ա․ 6- մ․թ․ 2-րդ դարերով[119][120], ուսումնասիրում է յոգան 4․2․38-50 սուտրաներում։ Նյայա դպրոցի հին գրվածքները անդրադարծ է կատարում յոգայի էթիկային, դհյանային (մեդիտացիա), սամադհիին և ուրիշ այլ բաների հետ մեկտեղ նշում, որ բանավեճն ու փիլիսոփայությունը յոգայի ձևեր են[121][122][123]։

Մակեդոնիայի պատմական տեքստեր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մ․թ․ա․ 4-րդ դարում Ալեքսանդր Մեծը Հնդկաստան հասնում է Հնդկաստան։ Իր բանակի կազմում նա իր հետ վերցրել էր հույն գիտնականների, որոնք հետո իրենց հուշագրություններում պատմում են իրենց տեսած մարդկանց, սովորույթների և աշխարհագրության մասին։ Ալեքսանդրի ընկեր-ուղեկիցներից մեկը Օնեսիկրիտուսն էր(մեջբերված է Ստրաբոնի կողմից Գիրք 15, Բաժին 63-65-ում), ով նկարագրել է Հնդկաստանի յոգիստներին[124]։ Օնեսիկրիտուսը պնդում է, այդ հնդիկ յոգիստները(Մանդանիս) հմտացած էին «անջատվելու» գործում և «տարբեր կեցվածքներում՝ անշարժ կանգնած, նստած, մերկ պառկած[125]»։

Օնեսիկրիտուսը բացի այդ անդրադառնում է իր գործընկեր Կալանուսին՝ փորձելով հանդիպել նրան, ով սկզբում մերժեց ընդունելությունը, բայց ավելի ուշ հրավիրեց նրան, որովհետև նա ուղարկված էր «իմաստության ու փիլիսոփայության գաղափարակիր արքայի» կողմից[125]։ Օնեսիկրիտուսը և Կալանուսը սովորել են, որ յոգիստները կյանքի ամենամեծ ուսմունք են համարում «հոգին ոչ միայն ցավից, այլ նաև հաճույքից ազատելը», որ «մարդը աշխատանքով մարզում է իր մարմինը՝ իր մտքերը ուժեղացնելու համար», որ «համեստ սննդի մեջ ամոթ բան չկա» և որ «ապրելու համար ամենալավ տեղը հագուստի կամ անհրաժեշտության իրերի աղքատիկ պաշարով վայրն է»[124][125]։ Այս սկզբունքները շատ կարևոր են յոգայի հոգևոր կողմի պատմության համար[124]։ Ըստ Չարլզ Ռոքվել Լանմանի[124]՝ այն կարող է արտացոլել հինդու Պատանջալիիի և բուդդիստ Բուդդհագհոսայի աշխատանքներում համապատասխանաբար «չխանգարված հանգստություն» և «հավասարակշռության միջոցով գիտակցության սևեռունություն» արտահայտությունների հնագույն արմատները, ինչպես նաև հետագայում հինդուիզմում ու բուդդիզմում նկարագրված Ապարիգրահայի(սեփականամոլության ու ցանկասիրության բացակայություն, համեստ ապրելակերպ) ու ասկետիզմի սկզբունքները։

Վաղ շրջանի բուդդիստական գրվածքներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վերները պնդում է, որ «Բուդդան իր [Յոգա] համակարգի հիմնադիրն էր, չնայած այն բանին, որ նա օգտվել է իր ժամանակների յոգայի ուսուցիչների մոտ ձեռք բերած հմտություններից ու փորձից»[126]։ Նա նշում է[127]․

But it is only with Buddhism itself as expounded in the Pali Canon that we can speak about a systematic and comprehensive or even integral school of Yoga practice, which is thus the first and oldest to have been preserved for us in its entirety.[127]

Յոգայի հետ կապված այս Պալի Քանոնների ամբողջացման ժամանակագրությունը , սակայն, հստակ չէ ճիշտ հինդու գրվածքների նման[128][129]։ Հնագույն շրջանի հայտնի բուդդիստական աղբյուրները, ինչպես օրինակ Մաջջհիմա Նիկայա, նշում են մեդիտացիան, մինչդեռ Անգուտտարա Նիկայան նկարագրում է ջհայիններին(մեդիտացիայով զբաղվողներին), որոնք նման են մունիների, կեսինների և մեդիտացիայով զբաղվող ասկետների վաղ հինդու նկարագրություններին[130], սակայն այս մեդիտացիա-պրակտիկաները այս գրվածքներում յոգա չէին կոչվում[131]։ Բուդդայական գրականության մեջ յոգայի մասին հայտնի ամենավաղ հատուկ քննարկումներն այնպես, ինչպես հասկացվում է ժամանակակից համատեքստում, վերագրվում են բուդդիստական Յոգաքարա դպրոցի մ․թ․ 3-4-րդ դարերի և Բուդդհագոսայի Վիսուդդհիմագգայի 4-5-րդ դարերի սուրբ գրքերին[131]։

Բուդդիստական դպրոցից առաջ գոյություն ունեցող յագա համակարգ է Ջայն յոգան։ Բայց քանի որ ջայնիստական աղբյուրները թվագրվում են բուդդիստականից հետո, դժվար է տարբերություն մտցնել ջայնիստական դպրոցի բնույթի ու այլ դպրոցներից ածանցված տարրերի մեջ[127]։ Ուպանիշադնորում ու որոշ Պալի Կանոններում վկայակոչված ժամանակավոր յոգայի համակարգրերի մեծամասնությունը վերացել է ժամանակի ընթացքում[132][133][նշում 17]։

Վաղ շրջանի բուդդիստական գրվածքները նկարագրում են մեդիտացիայի հմտություններն ու վիճակները, որոնցից որոշները Բուդդան փոխառել էր սրամանայի ավանդույթներից[135][136]։ Պալի կանոնը բաղկացած է երեք հատվածներից, որոնցում Բուդդան նկարագրում է լեզում քիմքին հպելը՝ քաղցը կամ մտածոցությունը կառավարելու՝ կախված ընթացքից։ Սակայն, լեզվի՝ ըմպանի վերին մասում տեղադրելու մասին չկա ոչ մի նշում, ինչպես ճշգրիտ Կհեչարի մուդրայում։ Բուդդան այս դիրքն ընդունում էր այնտեղ, որտեղ ճնշումը կրունկներով գործադրվում էր պերինեյի(տեղակայված է սրբանի ու շնչափողի միջև) վրա, որը նման է Կունդալինին խթանելու համար օգտագործվող ժամանակակից դիրքերին[137]։

ժամանակագրական անորոշություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ալեքսանդր Վիննը՝ Բուդդիստական մեդիտացիայի ծագումը գրքի հեղինակը, դիտարկում է, որ առանց որոշակի ձևերի ու տարրական մեդիտացիաները հնարավոր է՝ սերում են ուպանիշադյան ավանդույթներից[1]։ Մեդիտացիային արված ամենավաղ անդրադարձը արվել է Բրիհադարանյակա Ուպամիշադում՝ ամենահին Ուպանիշադներից մեկում[94]։ Չանդոգյա Ուպանիշադը նկարագրում է կենսական էներգիաների(պրանա) հինգ տեսակները։ Ուպանիշադում նկարագրված են նաև հետագայում յոգայի շատուշատ ավանդույթներում օգտագործված հասկացություններ, ինչպես օրինակ՝ ներքին ձայն, ջիղեր(նադիս)[83]։ Տաիտտիրիյա Ուպանիշադը յոգան սահմանում է որպես մարմնի ու զգայարանների հմտություն[138]։

Բհագավադ Գիտա

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Կրիշնան Արջունային պատմում է Գիտան։
Հիմնական հոդված՝ Bhagavad Gita

Բհագավադ Գիտան(՚Տիրոջ երգը՚) լայնորեն օգտագործում է «յոգա» եզրույթը տարբեր ձևերով։ Ի լրացում ավանդական յոգայի պարակտիկային, ներառյալ մեդիտացիային[5] նվիրված ամբողջական գլխին(գլուխ 6)՝ այն ներկայացնում է յոգայի գլխավոր տեսակները[139]․

  • Կարմա յոգա․ գործողության յոգա[140];
  • Բհակտի յոգա․ անձնվերության յոգա[140];
  • Ջնանա յոգա. իմաստության յոգա[7][141]։

Գիտան բաղկացած է 18 գլուխներից և 700 շլոկաներից(բանաստեղծություններ)[142]՝ յուրաքանչյուր գլուխ տարբեր յոգաների անուններով՝ այսպիսով նկարագրելով 18 տարբեր յոգաներ[142][143]։ Որոշ գիտնականներ Գիտան բաժանում են 3 բաժինների՝ Կարմա յոգայի հետ կապված առաջին 6 գլուխները՝ 280 շլոկաներով, միջին մասում գտնվող Բհակտի յոգային առնչվող 6-ը՝ 209 շլոկաներով, և վերջին Ջնանա յոգայի հետ կապված 6 գլուխները՝ 211 շլոկաներով․ այս բաժանումը, սակայն, չի համապատասխանում, որովհետև կարմայի, բհակտիի և ջնանայի տարրեր կարելի է գտնել բոլոր գլուխներում[142]։

Մահաբհարաթա

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նիրոդհայոգա(դադարեցման յոգա) կոչվող յոգայի նախատիպի նկարագրությանը հանդիպում ենք Մահաբհարաթայի 12-րդ գլխի(Սհանտի Պարվա) Մոկշզդհարմա բաժնում։ Բաժնի բանաստեղծությունները թվագրվում են մ․թ․ա․ 300-200 թվականներով։ Նիրոդհայոգան շեշտը դնում է էմպիրիկ գիտակցության(մտքեր, զգայարաններ և այլն) աստիճանական դադարեցման ու պուրուշայի(անձ) հասման վրա։ Այստեղ հիշատակված, բայց նկարագրված չեն այնպիսի եզրույթներ, ինչպիսիք են վիչարան(թափանցիկ արտացոլում), վիվեկան(խորաթափանցություն) և այլն՝ նման Պատանջալիի տերմինաբանությանը[11]։ Մահաբհարատայում նշված չէ յոգայի և ոչ մի համընդհանուր նպատակ։ Անձի՝ իրից առանձնացումը, Բրահմանի համատարած ընդունումը, Բրահմանի գիտակցումը ու դրա մեջ թափանցումը, բոլորն էլ նկարագրված են որպես յոգայի նպատակներ։ Սամկհյան ու յոգան միավորված են մեկում, իսկ որոշ բանաստեղծություններ էլ բնորոշում են դրանց նույնականությամբ[144]։ Մոկշադհարման նույպես նկարագրում է տարրական մեդիտացիայի վաղ պրակտիկաները[145]։ Մահաբհարաթան յոգայի նպատակը սահմանում է որպես մասնավոր ատմանի համընդհանուր Բրահմանի հետ միավորման փորձ[144]։

Դասական դարաշրջան (մ․թ․ա 200 –մ․թ․ 500)

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Այս ժամակաշրջանը հիշատակված է բուդդիզմի, հինդուիզմի և ջայնիզմի յոգայի մեթոդներն ու պրակտիկաները քննարկող և համակարգայնորեն շարադրող շատուշատ տեքստերում։ Սրանցից Պատանջալիի Յոգա Սուտրաները համարվում է բանալի-աշխատություն։

Դասական յոգա

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մաուրյան ու Գուպտա դարաշրջանների միջև ընկած շրջանում(մ․թ․ա․ 200-մ․թ․ 500) հինդուիզմի, բուդդիզմի և ջայնիզմի փիլիսոփայական դպրոցները հստակ ձևավորում էին ստանում և յոգայի փիլիսոփայության ամբողջաական համակարգը սկսում է ի հայտ գալ[72]։

Յոգան՝ որպես փիլիսոփայություն, նշված է սանսկրիտ գրվածքներում, որոնց ավարտուն վիճակը թվագրվում է մ․թ․ա․ 200-մ․թ․ 500 թվականներով։ Կաուտիլյայի Արտհաշաստրան(1․2․10 բանաստեղծության մեջ), օրինակ, փաստում է որ կան անվիկսիկիների(փիլիսոփայություններ) երեք դասակարգեր՝ Սամկհյա(ոչ թեիստական), Յոգա(թեիստական) և Կարվակա(աթեիստական մատերիալիզմ)[16][146]։ Վաղ գործերում Յոգայի սկզբունքներն ու Սամկհյայի գաղափարները երևան են գալիս զուգակցված։

Սամկհյա
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մ․թ․ առաջին դարից սկսած՝ Հնդկաստանում շատ ավանդույթներ սկսեցին որդեգրել համակարգային մեթոդաբանությունը։ Սրանց շարքերում Սամկհյան հավանաբար ամենահին փիլիսոփայությունն էր, որը սկսել էր համակարգային կառուցվածք ձևավորել[17]։ Պատանջալին համակարգել է Յոգայի փիլիսոփայությունը՝ Սամկհյայի մետաֆիզիկայի հիմքերի վրա։ Յոգա Սուտրաների, որն այլ կերպ կոչվում է Սամկհյապրավականաբհասյա(Սամկհյա փիլիսոփայության նկարագրության մեկնաբանություն) մասին Վյասայի լուսաբանությունը բացատրում է այս երկու համակարգերի միջև եղած կապը[147]։ Այս երկու դպրոցները, սակայն, տարբերություններ էլ ունեին։ Յոգան ընդւնում էր «անձնական աստծո» գաղափարը, մինչդեռ Սամկհյան զարգանում էր որպես հինդու փիլիսոփայության ռացիանալիստական, ոչ թեսիտական/աթեիստական համակարգ[20][45][148]։ Երբեմն Պատանջալիի համակարգը նշվում է որպես Սեշվարա Սամկհյա ՝ ի հակադրություն Կապիլայի Նիրիվարա Սամկհյա[149]։

Յոգայի ու Սամկհայայի միջև զուգահեռները այնքան մոտ են, որ Մաքս Մյուլլերն ասել է․ «Այս երկու փիլիսոփայուփյունները գտնվում են նույն տողում՝ միմյանցից տարբերվելով որպես Սամկհյան աստծով և սամկհյան՝ առանց աստծո[150]»։

Պատանջալիի Յոգա Սուտրաները
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդվածներ՝ Raja Yoga և Yoga Sutras of Patanjali
Պատանջալիի ավանդական հինդուիստիկ պատկերումը՝ որպես աստվածային օձ Շեշայի ավատար։

Հինդու փիլիսոփայության մեջ, յոգան վեց օրթոդոքս (ընդունում էր Վեդաները) փիլիսոփայական դպրոցներից մեկի անունն է[151][152]։ Քերնել Վերները՝ Հնկական փիլիսոփայություն ու Յոգա գրքի հեղինակը, կարծում է, որ յոգայի համակարգման գործընթացը, որը սկիզբ է առել միջին և Յոգա Ուպանիշադներում, գագաթնակետին է հասել Պատանջալիի Յոգա Սուտրաներում[նշում 18]։

Ըստ Լարսոնի՝ մտածողության հնագույն Սամկհյա, Յոգա և Աբահիդհարմա բուդդիստական դպրոցների գաղափարների մեջ կան բազմաթիվ զուգահեռներ հատկապես մ․թ․ա․ 2-րդ դարից մ․թ․ 1-ին դար[154]։ Պատանջալիի Յոգա Սուտրաները այս երեքի ավանդույթների յուրօրինակ համակցություն է։ Սամկհյա դպրոցից Յոգա Սուտրան որդեգրել է պրակրտիի և պարուսայի (դուալիզմ) «արտացոլող խոհեմությունը»(ադհյավասայա), դրա մատաֆիզիկական ռացիոնալիզմը, ինչպես նաև հուսալի գիտելիք ստանալու երեք էպիստեմիկ մեթոդները[154]։ Նիրոդհասամադհիի Աբհիդհարմա բուդդիզմի գաղափարներից, Լարսոնի պնդմամբ, Յոգա Սուտրաները որդեգրել են իրազեկվածության վիճակի հետապնդումը, բայց չնայած բուդդիստական «ոչ մի սեփական ես, ոչ մի հոգի» գաղափարին, Յոգան շեշտը դնում է ֆիզիկականի վրա ու ռեալիստ է, ինչպես Սամկհյան՝ թե յուրաքանչյուր անհատ ունի սեփական անձ ու հոգի[154]։ Երրորդ գաղափարը, որ Յոգա Սուտրան համադրում է իր փիլիսոփայությանը, մեդիտացիայի ու ինքնադիտողության ասկետական ավանդույթներն են, ինչպես նաև միջին Ուպանիշադների՝ Կաթհայի, Շվետաշվատարայի և Մաիտրիի գաղափարները[154]։

Պատանջալիի Յոգա Սուտրաները լայնորեն համարվում են յոգայի ֆորմալ փիլիսոփայության պտուղը[155]։ Յոգա Սուտրաների բանաստեղծությունները հակիրճ են։ Հետագայում Հնդկաստանի շատ գիտնականներ ուսումնասիրեցին դրանք ու հրատարակեցին իրենց լուսբանությունները, ինչպես օրինակ՝ Վյասա Բհաշյան (մ․թ․ 350-450թթ․)[156]։ Պատանջալիի յոգան այլ կերպ կոչվում են նաև Ռաջա յոգա[157]։ Պատանջալին սահմանում է «յոգա» բառը իր երկրորդ սուտրայի մեջ․

योगश्‍चित्तवृत्तिनिरोधः

(yogaś citta-vṛtti-nirodhaḥ IAST)

- Yoga Sutras 1.2

Այս հակիրճ սահմանումը կապված է սանսկրիտ երեք եզրույթների իմաստների հետ։ Ի․Կ․ Տայմնին թարգմանում է այն որպես «Յոգան մտքի (citta IAST) փոփոխությունների (vṛtti IAST) արգելակումն (nirodhaḥ IAST) է»[158]։ Սվամի Վիվեկանանդան սուտրան թարգմանում է որպես «Յոգան սահմանափակում է մտածողությունը(Citta) զանազան կերպեր ստանալուց(Vrittis)»[159]։ Էդվին Բրյանտը բացատրում է, որ Պատանջալիի մոտ «Յոգան էապես բաղկացած է մեդիտատիվ պրակտիկաներից, որի վերջնական նպատակն է հասնելու գիտակցական մակարդակին՝ զերծ ցանկացած տեսակի ակտիվ կամ տրամաբանական մտքերից և աստիճանաբար ձեռք բերելու այնպիսի մի վիճակ, որտեղ գիտակցությունը անիրազեկ է իրենից դուրս ցանկացած օբյեկտից, կարճ ասած՝ միայն ճանաչում է իր սեփական բնույթը՝ որպես ոչնչի հետ չխառնված գիտակցություն»[160][161][162]։

Ըստ Բաբա Հարի Դասսի՝ թե յոգայի իմաստը ընկալվում է որպես նիրոդհայի(մտավոր կենտրոնացում) պրակտիկա, ապա դրա նպատակը «նիրուդդհայի(այդ գործընթացի կատարյալություն) բացարձակ վիճակն է»[163]։ Այդ համատեքստում «յոգան(միություն) ենթադրում է երկակիություն(որպես երկու իրերի կամ սկզբունքների համակցում); յոգայի արդյունքը ոչ երկակի վիճակն է», «որպես սեփական անձի ավելի ցածր ու ավելի բարձր մակարդակների միավորում։ Ոչ երկակի վիճակը բնորոշվում է անհատականության բացակայությամբ; այն կարող է նկարագրվել որպես հավերժական խաղաղություն, մաքուր սեր ինքնաճանաչողություն,ազատություն[164]»։

Նշումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ Քերել Վերները պնդում է, որ յոգայով զբաղվողների գոյությունը չի կարող կասկածի տակ դրվել՝ մեջբերելով Ռիգվենդայի Կեսին հիմնը՝ որպես Վեդյան դարաշրջանում յոգայի ավանդույթների վկայություն[6]։
  2. ↑ Բուդդիստներ, ջայնիստներ և աջիվիկներ[8]
  3. ↑ For instance, Kamalashila (2003), p. 4, states that Buddhist meditation "includes any method of meditation that has Enlightenment as its ultimate aim." Likewise, Bodhi (1999) writes: "To arrive at the experiential realization of the truths it is necessary to take up the practice of meditation.... At the climax of such contemplation the mental eye … shifts its focus to the unconditioned state, Nibbana...." A similar although in some ways slightly broader definition is provided by Fischer-Schreiber et al. (1991), p. 142: "Meditation – general term for a multitude of religious practices, often quite different in method, but all having the same goal: to bring the consciousness of the practitioner to a state in which he can come to an experience of 'awakening,' 'liberation,' 'enlightenment.'" Kamalashila (2003) further allows that some Buddhist meditations are "of a more preparatory nature" (p. 4).
  4. ↑ Պալի and Սանսկրիտ բառ բհավանա-ն բառացիորեն նշանակում է "զարգացում"՝ մտավոր առումով։ "Մեդիտացիա"-յի հետ այս եզրույթի առնչությամբ տե՛ս Էպստեյն (1995), էջ 105; և Ֆիսչեր-Սքրեյբր et al. (1991), p. 20. As an example from a well-known discourse of the Pali Canon, in "The Greater Exhortation to Rahula" (Maha-Rahulovada Sutta, MN 62), Ven. Sariputta tells Ven. Rahula (in Pali, based on VRI, n.d.): ānāpānassatiṃ, rāhula, bhāvanaṃ bhāvehi. IAST Thanissaro (2006) translates this as: "Rahula, develop the meditation [bhāvana IAST] of mindfulness of in-&-out breathing." (Square-bracketed Pali word included based on Thanissaro, 2006, end նշում.)
  5. ↑ Gavin Flood: "These renouncer traditions offered a new vision of the human condition which became incorporated, to some degree, into the worldview of the Brahman householder. The ideology of asceticism and renunciation seems, at first, discontinuous with the brahmanical ideology of the affirmation of social obligations and the performance of public and domestic rituals. Indeed, there has been some debate as to whether asceticism and its ideas of retributive action, reincarnation and spiritual liberation, might not have originated outside the orthodox vedic sphere, or even outside Aryan culture: that a divergent historical origin might account for the apparent contradiction within 'Hinduism' between the world affirmation of the householder and the world negation of the renouncer. However, this dichotomization is too simplistic, for continuities can undoubtedly be found between renunciation and vedic Brahmanism, while elements from non-Brahmanical, Sramana traditions also played an important part in the formation of the renunciate ideal. Indeed there are continuities between vedic Brahmanism and Buddhism, and it has been argued that the Buddha sought to return to the ideals of a vedic society which he saw as being eroded in his own day."[71]
  6. ↑ See also Gavin Flood (1996), Hinduism, p.87–90, on "The orthogenetic theory" and "Non-Vedic origins of renunciation".[66]
  7. ↑ Post-classical traditions consider Hiranyagarbha as the originator of yoga.[79][80]
  8. ↑ Zimmer's point of view is supported by other scholars, such as Niniam Smart, in Doctrine and argument in Indian Philosophy, 1964, p.27–32 & p.76,[85] and S.K. Belvakar & Inchegeri Sampradaya in History of Indian philosophy, 1974 (1927), p.81 & p.303–409.[85] See Crangle 1994 page 5–7.[86]
  9. ↑ Original Sanskrit: युञ्जते मन उत युञ्जते धियो विप्रा विप्रस्य बृहतो विपश्चितः। वि होत्रा दधे वयुनाविदेक इन्मही देवस्य सवितुः परिष्टुतिः॥१॥[89]
    Translation 1: Seers of the vast illumined seer yogically [युञ्जते, yunjante] control their minds and their intelligence... (…)[87]
    Translation 2: The illumined yoke their mind and they yoke their thoughts to the illuminating godhead, to the vast, to the luminous in consciousness;
    the one knower of all manifestation of knowledge, he alone orders the things of the sacrifice. Great is the praise of Savitri, the creating godhead.[88]
  10. ↑ Flood: "...which states that, having become calm and concentrated, one perceives the self (atman), within oneself."[90]
  11. ↑ Original Sanskrit: स्वाध्यायमधीयानो धर्मिकान्विदधदात्मनि सर्वैन्द्रियाणि संप्रतिष्ठाप्याहिँसन्सर्व भूतान्यन्यत्र तीर्थेभ्यः स खल्वेवं वर्तयन्यावदायुषं ब्रह्मलोकमभिसंपद्यते न च पुनरावर्तते न च पुनरावर्तते॥ १॥ – Chandogya Upanishad, VIII.15[92]
    Translation 1 by Max Muller, The Upanishads, The Sacred Books of the East – Part 1, Oxford University Press: (He who engages in) self study, concentrates all his senses on the Self, never giving pain to any creature, except at the tîrthas, he who behaves thus all his life, reaches the world of Brahman, and does not return, yea, he does not return.
    [93]
  12. ↑ * Jacobsen writes that "Bodily postures are closely related to the tradition of tapas, ascetic practices in the Vedic tradition. The use by Vedic priests of ascetic practices in their preparations for the performance of the sacrifice might be precursor to Yoga."[83]
    • Whicher believes that "the proto-Yoga of the Vedic rishis is an early form of sacrificial mysticism and contains many elements characteristic of later Yoga that include: concentration, meditative observation, ascetic forms of practice (tapas), breath control..."[82]
  13. ↑ * Wynne states that "The Nasadiyasukta, one of the earliest and most important cosmogonic tracts in the early Brahminic literature, contains evidence suggesting it was closely related to a tradition of early Brahminic contemplation. A close reading of this text suggests that it was closely related to a tradition of early Brahminic contemplation. The poem may have been composed by contemplatives, but even if not, an argument can be made that it marks the beginning of the contemplative/meditative trend in Indian thought."[96]
    • Miller suggests that the composition of Nasadiya Sukta and Purusha Sukta arises from "the subtlest meditative stage, called absorption in mind and heart" which "involves enheightened experiences" through which seer "explores the mysterious psychic and cosmic forces...".[97]
    • Jacobsen writes that dhyana (meditation) is derived from Vedic term dhih which refers to "visionary insight", "thought provoking vision".[97]
  14. ↑ Ancient Indian literature was transmitted and preserved through an oral tradition.[99] For example, the earliest written Pali Canon text is dated to the later part of 1st century BCE, many centuries after the Buddha's death.[100]
  15. ↑ For the date of this Upanishad see also Helmuth von Glasenapp, from the 1950 Proceedings of the "Akademie der Wissenschaften und Literatur"[104]
  16. ↑ The currently existing version of Vaiśeṣika Sūtra manuscript was likely finalized sometime between 2nd century BCE and the start of the common era.[114] Wezler has proposed that the Yoga related text may have been inserted into this Sutra later, among other things; however, Bronkhorst finds much to disagree on with Wezler.[115]
  17. ↑ On the dates of the Pali canon, Gregory Schopen writes, "We know, and have known for some time, that the Pali canon as we have it — and it is generally conceded to be our oldest source — cannot be taken back further than the last quarter of the first century BCE, the date of the Alu-vihara redaction, the earliest redaction we can have some knowledge of, and that — for a critical history — it can serve, at the very most, only as a source for the Buddhism of this period. But we also know that even this is problematic... In fact, it is not until the time of the commentaries of Buddhaghosa, Dhammapala, and others — that is to say, the fifth to sixth centuries CE — that we can know anything definite about the actual contents of [the Pali] canon."[134]
  18. ↑ Werner writes, "The word Yoga appears here for the first time in its fully technical meaning, namely as a systematic training, and it already received a more or less clear formulation in some other middle Upanishads....Further process of the systematization of Yoga as a path to the ultimate mystic goal is obvious in subsequent Yoga Upanishads and the culmination of this endeavour is represented by Patanjali's codification of this path into a system of the eightfold Yoga."[153]

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ 1,0 1,1 Wynne, pp. 44–45,58.
  2. ↑ Stuart Ray Sarbacker, Samādhi: The Numinous and Cessative in Indo-Tibetan Yoga. SUNY Press, 2005, pp. 1–2.
  3. ↑ Tattvarthasutra [6.1], see Manu Doshi (2007) Translation of Tattvarthasutra, Ahmedabad: Shrut Ratnakar p. 102
  4. ↑ White, 2011
  5. ↑ 5,0 5,1 Jacobsen, p. 10.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 Karel Werner (1977), Yoga and the Ṛg Veda: An Interpretation of the Keśin Hymn (RV 10, 136), Religious Studies, Vol. 13, No. 3, page 289–302
  7. ↑ 7,0 7,1 E. Easwaran, Essence of the Bhagavad Gita, Nilgiri Press, 978-1-58638-068-7, pages 117–118
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 Samuel, 2008, էջ 8
  9. ↑ Mark Singleton (2010), Yoga Body: The Origins of Modern Posture Practice, Oxford University Press, 978-0-19-539534-1, pages 25–34
  10. ↑ Whicher, pp. 1–4, chronology on pp. 41–42
  11. ↑ 11,0 11,1 Whicher, p. 25–26.
  12. ↑ White, 2014, էջ xvi–xvii
  13. ↑ James Mallinson, "Sāktism and Hathayoga," 28 June 2012. «Archived copy» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2013 թ․ հունիսի 16-ին. Վերցված է 2014 թ․ հունիսի 4-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ արխիվը պատճենվել է որպես վերնագիր (link) [accessed 19 September 2013] pg. 20, Quote: "The techniques of hatha yoga are not taught in Sanskrit texts until the 11th century or thereabouts."
  14. ↑ 14,0 14,1 Burley, Mikel (2000). Hatha Yoga: Its Context, Theory and Practice. Delhi: Motilal Banarsidass. p. 16. "It is for this reason that hatha-yoga is sometimes referred to as a variety of 'Tantrism'."
  15. ↑ 15,0 15,1 White, 2011, էջ 2
  16. ↑ 16,0 16,1 Olivelle, Patrick (2013), King, Governance, and Law in Ancient India: Kautilya's Arthasastra, Oxford University Press, 978-0-19-989182-5, see Introduction
  17. ↑ 17,0 17,1 Larson, p. 38.
  18. ↑ 18,0 18,1 * Smith, Kelly B.; Pukall, Caroline F. (2009 թ․ մայիս). «An evidence-based review of yoga as a complementary intervention for patients with cancer». Psycho-Oncology. 18 (5): 465–475. doi:10.1002/pon.1411. ISSN 1057-9249. PMID 18821529.
  19. ↑ 19,0 19,1 Vancampfort, D.; Vansteeland, K.; Scheewe, T.; Probst, M.; Knapen, J.; De Herdt, A.; De Hert, M. (2012 թ․ հուլիս). «Yoga in schizophrenia: a systematic review of randomised controlled trials». Acta Psychiatrica Scandinavica. 126 (1): 12–20. doi:10.1111/j.1600-0447.2012.01865.x., art.nr. 10.1111/j.1600-0447.2012.01865.x
  20. ↑ 20,0 20,1 Mike Burley (2012), Classical Samkhya and Yoga – An Indian Metaphysics of Experience, Routledge, 978-0-415-64887-5, pages 31–46
  21. ↑ Monier Monier-Williams (1872). A Sanskrit-English Dictionary: ...with Special Reference to Greek, Latin, Gothic, German, Anglo-Saxon. Clarendon. էջ 804.
  22. ↑ Whicher, pp. 6–7.
  23. ↑ Bryant 2009, p. 5.
  24. ↑ Bryant 2009, p. xxxix.
  25. ↑ Aranya, Swami Hariharananda (2000). Yoga Philosophy of Patanjali with Bhasvati. Calcutta, India: University of Calcutta. էջ 1. ISBN 81-87594-00-4.
  26. ↑ Dasgupta, Surendranath (1975). A History of Indian Philosophy. Vol. 1. Delhi, India: Motilal Banarsidass. էջ 226. ISBN 81-208-0412-0.
  27. ↑ American Heritage Dictionary: "Yogi, One who practices yoga." Websters: "Yogi, A follower of the yoga philosophy; an ascetic."
  28. ↑ 28,0 28,1 Jacobsen, p. 4.
  29. ↑ White, 2011, էջ 6
  30. ↑ White, 2011, էջեր 6–8
  31. ↑ White, 2011, էջեր 8–9
  32. ↑ White, 2011, էջեր 9–10
  33. ↑ White, 2011, էջեր 10–12
  34. ↑ Mallinson, James (2013). «The Yogīs' Latest Trick». Journal of the Royal Asiatic Society. Cambridge University Press (CUP). 24 (1): 165–180. doi:10.1017/s1356186313000734.
  35. ↑ White, 2011, էջ 11
  36. ↑ Hari Dass, 1978
  37. ↑ 37,0 37,1 Mallinson, 2011, էջ 770
  38. ↑ 38,0 38,1 38,2 38,3 38,4 38,5 White, 2014, էջ xvi
  39. ↑ Sarvepalli Radhakrishnan, Indian Philosophy, London, George Allen & Unwin Ltd., 1971 edition, Volume II, pp. 19–20.
  40. ↑ Changing World Religions, Cults & Occult.
  41. ↑ Flood 1996, էջեր. 82, 224–49
  42. ↑ Swami Vivekananda, Raja Yoga, 978-1500746940
  43. ↑ Whicher, pp. 41–43
  44. ↑ 44,0 44,1 Edwin Bryant (2011, Rutgers University), The Yoga Sutras of Patanjali Արխիվացված 18 Մայիս 2019 Wayback Machine IEP
  45. ↑ 45,0 45,1 Lloyd Pflueger, Person Purity and Power in Yogasutra, in Theory and Practice of Yoga (Editor: Knut Jacobsen), Motilal Banarsidass, 978-8120832329, pages 38–39
  46. ↑ Mike Burley (2012), Classical Samkhya and Yoga – An Indian Metaphysics of Experience, Routledge, 978-0-415-64887-5, pages 43–46
  47. ↑ Kovoor T. Behanan (2002), Yoga: Its Scientific Basis, Dover, 978-0-486-41792-9, pages 56–58
  48. ↑ Mike Burley (2012), Classical Samkhya and Yoga – An Indian Metaphysics of Experience, Routledge, 978-0-415-64887-5, page 39, 41
  49. ↑ Wade Dazey (2008) on pages 421–423, and Lloyd Pflueger on pages 46–52, in Theory and Practice of Yoga : 'Essays in Honour of Gerald James Larson, Editor: Knut A. Jacobsen, Motilal Banarsidass, 978-8120832329
  50. ↑ Mike Burley (2012), Classical Samkhya and Yoga – An Indian Metaphysics of Experience, Routledge, 978-0-415-64887-5, pages 38–46
  51. ↑ Akshaya Kumar Banerjea (1983). Philosophy of Gorakhnath with Goraksha-Vacana-Sangraha. Motilal Banarsidass. էջեր xxi. ISBN 978-81-208-0534-7.
  52. ↑ 52,0 52,1 See Kriyananada, page 112.
  53. ↑ See Burley, page 73.
  54. ↑ See Introduction by Rosen, pp 1–2.
  55. ↑ See translation by Mallinson.
  56. ↑ On page 140, David Gordon White says of Gorakshanath: "... hatha yoga, in which field he was India's major systematizer and innovator."
  57. ↑ Bajpai writes on page 524: "Nobody can dispute about the top ranking position of Sage Gorakshanath in the philosophy of Yoga."
  58. ↑ Eliade writes of Gorakshanath on page 303: "...he accomplished a new synthesis among certain Shaivist traditions (Pashupata), tantrism, and the doctrines (unfortunately, so imperfectly known) of the siddhas – that is, of the perfect yogis."
  59. ↑ Davidson, Ronald. Indian Esoteric Buddhism. Columbia University Press. 2002, pg.169–235.
  60. ↑ Lama Yeshe (1998). The Bliss of Inner Fire. Wisdom Publications. pp. 135–141.
  61. ↑ Larson, p. 142.
  62. ↑ Mahapragya, Acharya (2004). «Foreword». Jain Yog. Aadarsh Saahitya Sangh.
  63. ↑ Tulsi, Acharya (2004). «blessings». Sambodhi. Aadarsh Saahitya Sangh. OCLC 39811791. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 7-ին.
  64. ↑ 64,0 64,1 Samuel, 2008, էջ 9
  65. ↑ Mukunda Stiles, Tantra Yoga Secrets, Weiser, 978-1-57863-503-0, pages 3–7
  66. ↑ 66,0 66,1 Flood, 1996, էջ 87–90
  67. ↑ 67,0 67,1 Crangle, 1994, էջ 4–7
  68. ↑ 68,0 68,1 68,2 Zimmer, 1951, էջ 217, 314
  69. ↑ Samuel, 2008
  70. ↑ Flood, 1996, էջ 77
  71. ↑ Flood, 1996, էջ 76–77
  72. ↑ 72,0 72,1 Larson, p. 36.
  73. ↑ Samuel, 2008, էջ 2–3
  74. ↑ Possehl (2003), pp. 144–145
  75. ↑ 75,0 75,1 75,2 75,3 Mark Singleton (2010), Yoga Body: The Origins of Modern Posture Practice, Oxford University Press, 978-0-19-539534-1, pages 25–34
  76. ↑ Samuel, 2008, էջ 2–10
  77. ↑ Crangle, 1994, էջ 4
  78. ↑ Crangle, 1994, էջ 5
  79. ↑ Feuerstein, Georg (2001). The Yoga Tradition: Its History, Literature, Philosophy and Practice. Arizona, USA: Hohm Press. էջ Kindle Locations 7299–7300. ISBN 978-1-890772-18-5.
  80. ↑ Aranya, Swami Hariharananda (2000). «Introduction». Yoga Philosophy of Patanjali with Bhasvati. Calcutta, India: University of Calcutta. էջ xxiv. ISBN 81-87594-00-4.
  81. ↑ McEvilley, Thomas (1981). «An Archaeology of Yoga». Anthropology and aesthetics. 1 (spring): 51. doi:10.1086/RESv1n1ms20166655. ISSN 0277-1322.
  82. ↑ 82,0 82,1 Whicher, p. 12.
  83. ↑ 83,0 83,1 83,2 83,3 83,4 Jacobsen, p. 6.
  84. ↑ Zimmer, 1951, էջ 217
  85. ↑ 85,0 85,1 Crangle, 1994, էջ 7
  86. ↑ Crangle, 1994, էջ 5–7
  87. ↑ 87,0 87,1 Burley, Mikel (2000). Hatha Yoga: Its Context, Theory and Practice. Delhi: Motilal Banarsidass. էջ 25. ISBN 978-8120817067.
  88. ↑ 88,0 88,1 Sri Aurobindo (1916, Reprinted 1995), A Hymn to Savitri V.81, in The Secret of Veda, 978-0-914955-19-1, page 529
  89. ↑ Sanskrit:
    Source: Rigveda Book 5, Chapter 81 Wikisource
  90. ↑ Flood, 1996, էջ 94–95
  91. ↑ Mircea Eliade (2009), Yoga: Immortality and Freedom, Princeton University Press, 978-0-691-14203-6, pages 117–118
  92. ↑ wikisource, Chandogya Upanishad, अष्टमोऽध्यायः॥ पञ्चदशः खण्डः॥
  93. ↑ Translation 2 by GN Jha: Chandogya Upanishad VIII.15, page 488
  94. ↑ 94,0 94,1 94,2 Flood, p. 94–95.
  95. ↑ Whicher, p. 13.
  96. ↑ Wynne, p. 50.
  97. ↑ 97,0 97,1 Whicher, p. 11.
  98. ↑ Larson, p. 34–35, 53.
  99. ↑ Wynne, Alexander (2004). «The Oral Transmission of the Early Buddhist Literature». Journal of the International Association of Buddhist Studies. 27 (1): 97–128.
  100. ↑ Donald Lopez (2004). Buddhist Scriptures. Penguin Books. pp. xi–xv. 978-0-14-190937-0
  101. ↑ Flood, 1996, էջ 95
  102. ↑ Stephen Phillips (2009). Yoga, Karma, and Rebirth: A Brief History and Philosophy. Columbia University Press. էջեր 28–30. ISBN 978-0-231-14485-8.
  103. ↑ Patrick Olivelle (1998). The Early Upanishads: Annotated Text and Translation. Oxford University Press. էջեր 12–13. ISBN 978-0-19-512435-4.
  104. ↑ «Vedanta and Buddhism, A Comparative Study». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ փետրվարի 4-ին. Վերցված է 2012 թ․ օգոստոսի 29-ին.
  105. ↑ Whicher, p. 18–19.
  106. ↑ 106,0 106,1 106,2 Jacobsen, p. 8.
  107. ↑ White, 2011, էջ 4
  108. ↑ See: Original Sanskrit: Shvetashvatara Upanishad Book 2, Hymns 8–14; English Translation: Paul Deussen (German: 1897; English Translated by Bedekar & Palsule, Reprint: 2010), Sixty Upanishads of the Veda, Vol 1, Motilal Banarsidass, 978-8120814677, pages 309–310 Secondary Source Review: Mark Singleton (2010), Yoga Body: The Origins of Modern Posture Practice, Oxford University Press, 978-0-19-539534-1, page 26
  109. ↑ Feuerstein, Georg (January–February 1988). «Introducing Yoga's Great Literary Heritage». Yoga Journal (78): 70–5.
  110. ↑ TRS Ayyangar (1938), The Yoga Upanishads The Adyar Library, Madras
  111. ↑ David Gordon White (2011), Yoga in Practice, Princeton University Press, 978-0691140865, pages 97–112
  112. ↑ Bimal Krishna Matilal, 1977, էջեր 56-59
  113. ↑ Jeaneane D. Fowler, 2002, էջեր 98-99
  114. ↑ Bimal Krishna Matilal, 1977, էջ 54
  115. ↑ 115,0 115,1 115,2 Johannes Bronkhorst (1993). The Two Traditions of Meditation in Ancient India. Motilal Banarsidass. էջ 64. ISBN 978-81-208-1114-0.
  116. ↑ 116,0 116,1 Stephen Phillips (2009). Yoga, Karma, and Rebirth: A Brief History and Philosophy. Columbia University Press. էջեր 281 footնշում 36. ISBN 978-0-231-14485-8.
  117. ↑ Andrew J. Nicholson (2013). Unifying Hinduism: Philosophy and Identity in Indian Intellectual History. Columbia University Press. էջ 26. ISBN 978-0-231-14987-7., Quote: "From a historical perspective, the Brahmasutras are best understood as a group of sutras composed by multiple authors over the course of hundreds of years, most likely composed in its current form between 400 and 450 BCE."
  118. ↑ NV Isaeva (1992), Shankara and Indian Philosophy, State University of New York Press, 978-0-7914-1281-7, page 36, Quote: ""on the whole, scholars are rather unanimous, considering the most probable date for Brahmasutra sometime between the 2nd-century BCE and the 2nd-century CE"
  119. ↑ Jeaneane Fowler (2002), Perspectives of Reality: An Introduction to the Philosophy of Hinduism, Sussex Academic Press, 978-1898723943, page 129
  120. ↑ B. K. Matilal (1986), "Perception. An Essay on Classical Indian Theories of Knowledge", Oxford University Press, p. xiv.
  121. ↑ Stephen Phillips (2009). Yoga, Karma, and Rebirth: A Brief History and Philosophy. Columbia University Press. էջեր 281 footնշում 40, 297. ISBN 978-0-231-14485-8.
  122. ↑ SC Vidyabhushana (1913, Translator), The Nyâya Sutras, The Sacred Book of the Hindus, Volume VIII, Bhuvaneshvar Asrama Press, pages 137–139
  123. ↑ Karl Potter (2004), The Encyclopedia of Indian Philosophies: Indian metaphysics and epistemology, Volume 2, Motilal Banarsidass, 978-8120803091, page 237
  124. ↑ 124,0 124,1 124,2 124,3 Charles R Lanman, The Hindu Yoga System, Harvard Theological Review, Volume XI, Number 4, Harvard University Press, pages 355–359
  125. ↑ 125,0 125,1 125,2 Strabo, Geography Book XV, Chapter 1, see Sections 63–65, Loeb Classical Library edition, Harvard University Press, Translator: HL Jones, Archived by: University of Chicago
  126. ↑ Karel Werner (1998), Yoga and the Indian Philosophy, Motilal Banarsidass, 978-8120816091, page 131
  127. ↑ 127,0 127,1 127,2 Werner (1977) p. 119–20
  128. ↑ Samuel, 2008, էջեր 31–32
  129. ↑ Mark Singleton (2010), Yoga Body: The Origins of Modern Posture Practice, Oxford University Press, 978-0-19-539534-1, Chapter 1
  130. ↑ Bronkhorst, Johannes (1993), The Two Traditions of Meditation in Ancient India, Motilal Banarsidass, 978-8120816435, pages 1–24
  131. ↑ 131,0 131,1 White, 2011, էջեր 5–6
  132. ↑ Douglass, Laura (2011). «Thinking Through The Body: The Conceptualization Of Yoga As Therapy For Individuals With Eating Disorders». Academic Search Premier: 83. Վերցված է 2013 թ․ փետրվարի 19-ին.
  133. ↑ Datta, Amaresh (1988). Encyclopaedia of Indian Literature: devraj to jyoti. Sahitya Akademi. էջ 1809. ISBN 978-81-260-1194-0.
  134. ↑ Wynne, pp. 3–4.
  135. ↑ Richard Gombrich, "Theravada Buddhism: A Social History from Ancient Benares to Modern Colombo." Routledge and Kegan Paul, 1988, p. 44.
  136. ↑ Barbara Stoler Miller, "Yoga: Discipline of Freedom: the Yoga Sutra Attributed to Patanjali; a Translation of the Text, with Commentary, Introduction, and Glossary of Keywords." University of California Press, 1996, p. 8.
  137. ↑ James Mallinson, "Sāktism and Hathayoga," 6 March 2012. PDF file Արխիվացված 16 Հունիս 2013 Wayback Machine [accessed 10 June 2012] pgs. 20–21 "The Buddha himself is said to have tried both pressing his tongue to the back of his mouth, in a manner similar to that of the hathayogic khecarīmudrā, and ukkutikappadhāna, a squatting posture which may be related to hathayogic techniques such as mahāmudrā, mahābandha, mahāvedha, mūlabandha, and vajrāsana in which pressure is put on the perineum with the heel, in order to force upwards the breath or Kundalinī."
  138. ↑ Whicher, p. 17.
  139. ↑ Flood, p. 96.
  140. ↑ 140,0 140,1 Jacobsen, p. 10–11.
  141. ↑ Jack Hawley (2011), The Bhagavad Gita, 978-1-60868-014-6, pages 50, 130; Arvind Sharma (2000), Classical Hindu Thought: An Introduction, Oxford University Press, 978-0-19-564441-8, pages 114–122
  142. ↑ 142,0 142,1 142,2 Bibek Debroy (2005), The Bhagavad Gita, Penguin Books, 978-0-14-400068-5, Introduction, pages x–xi
  143. ↑ Jacobsen, p. 46.; Georg Feuerstein (2011), The Bhagavad Gita – A New Translation, Shambhala, 978-1-59030-893-6
  144. ↑ 144,0 144,1 Jacobsen, p. 9.
  145. ↑ Wynne, p. 33.
  146. ↑ Original Sanskrit: साङ्ख्यं योगो लोकायतं च इत्यान्वीक्षिकी | English Translation: Arthasastra Book 1, Chapter 2 Kautiliya, R Shamasastry (Translator), page 9
  147. ↑ Radhankrishnan, Indian Philosophy, London, George Allen & Unwin Ltd., 1971 edition, Volume II, p. 342.
  148. ↑ For yoga acceptance of samkhya concepts, but with addition of a category for God, see: Radhakrishnan and Moore, p. 453.
  149. ↑ Radhankrishnan, Indian Philosophy, London, George Allen & Unwin Ltd., 1971 edition, Volume II, p. 344.
  150. ↑ Müller (1899), Chapter 7, "Yoga Philosophy," p. 104.
  151. ↑ For an overview of the six orthodox schools, with detail on the grouping of schools, see: Radhakrishnan and Moore, "Contents," and pp. 453–487.
  152. ↑ For a brief overview of the yoga school of philosophy see: Chatterjee and Datta, p. 43.
  153. ↑ Werner, p. 24.
  154. ↑ 154,0 154,1 154,2 154,3 Larson, pp. 43–45
  155. ↑ For Patanjali as the founder of the philosophical system called yoga see: Chatterjee and Datta, p. 42.
  156. ↑ Larson, p. 21–22.
  157. ↑ For "raja yoga" as a system for control of the mind and connection to Patanjali's Yoga Sutras as a key work, see: Flood (1996), pp. 96–98.
  158. ↑ For text and word-by-word translation as "Yoga is the inhibition of the modifications of the mind." See: Taimni, p. 6.
  159. ↑ Vivekanada, p. 115.
  160. ↑ Edwin Bryant (2011, Rutgers University), The Yoga Sutras of Patanjali IEP
  161. ↑ Bryant 2009, p. 10.
  162. ↑ Bryant 2009, p. 457.
  163. ↑ Dass, Baba Hari (1999). The Yoga Sytras of Patanjali, A Study Guide for Book I, Samadhi Pada; Translation and Commentary. Santa Cruz, Californnia: Sri Rama Publishing. էջ 5. ISBN 0-918100-20-8.
  164. ↑ Baba Hari Dass (1999)

Գրականություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արտաքին հղումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Յոգա» հոդվածին։
 ⛭ 
  Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 8, էջ 124)։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Յոգա&oldid=10124026» էջից