Լենինգրադի շրջափակում

Լենինգրադի շրջափակում
Թվական	սեպտեմբերի 8, 1941 – հունվարի 27, 1944 (2 տարի, 4 ամիս, 2 շաբաթ և 5 օր)
Մասն է	Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ
Վայր	Լենինգրադ, ՌԽՍՖՀ, ԽՍՀՄ
Արդյունք	ԽՍՀՄ հաղթանակ
Հակառակորդներ
Երրորդ Ռայխ Ֆինլանդիա Իտալիայի թագավորություն	ԽՍՀՄ
Հրամանատարներ
Վիլհելմ ֆոն Լեեբ Գեորգ ֆոն Քյուխլեր Կարլ Մաներհայմ Էրիկ Հեյնրիքս	Մարկիան Պոպով Կլիմենտ Վորոշիլով Գեորգի Ժուկով Իվան Ֆեդյունինսկի Միխայիլ Խոզին Լեոնիդ Գովորով Կիրիլ Մերեցկով
Կողմերի ուժեր
725 000 (մեկնարկային)	930 000 (մեկնարկային)
Ռազմական կորուստներ
Հյուսիսային բանակային խումբ՝ 1941՝ 85 371 զոհ 1942՝ 267 327 զոհ 1943՝ 205 937 զոհ 1944՝ 21 350 զոհ Ընդհանուր՝ 579 985 զոհ	Հյուսիսային ճակատ՝ 1 017 881 զոհված, գերեվարված կամ անհայտ կորած 2 418 185 վիրավոր և հիվանդ Ընդհանուր՝ 3 436 066 զոհ (սպանվածների, գերեվարվածների կամ անհայտ կորածների թիվն ըստ ռուսական կողմի Բալթիական նավատորմ՝ 55,890 Լենինգրադյան ճակատ՝ 467,525 Ընդհանուր՝ 523 415) Քաղաքացիական զոհեր։ շրջափակման ընթացքում՝ 642 000, էվակուացման ընթացքում՝ 400 000
Ընդհանուր կորուստներ

Լենինգրադի շրջափակում (ռուս.՝ Блокада Ленинграда), Հայրենական մեծ պատերազմի (1941-1945) ժամանակ Լենինգրադ քաղաքի (ներկայումս՝ Սանկտ Պետերբուրգ) ռազմական շրջափակում Նացիստական Գերմանիայի Հյուսիսային բանակային խմբի, ֆիննական ռազմական ուժերի և իսպանական Կապույտ դիվիզիայի զինված ուժերի, ինչպես նաև նրանց համախոհների կողմից։ Տևել է 1941 թվականի սեպտեմբերի 8-ից մինչև 1944 թվականի հունվարի 27-ը` 872 օր (այլ աղբյուրներում՝ 871 օր, շրջափակման օղակը ճեղքվել է 1943 թվականի հունվարի 18-ին)։ Գրականության մեջ և հուշարձանների վրա հանդիպում է կլորացված թիվ՝ 900 օր ու գիշեր։ Շրջափակման սկզբում քաղաքում եղած սնունդն և վառելիքը բավարար չի եղել երկարատև պաշարմանը դիմակայելու համար։ Լենինգրադի հետ հաղորդակցության միակ ճանապարհը Լադոգա լճի միջով երթուղին էր, որը գտնվում էր պաշարողների հրետանու և ավիացիայի, ինչպես նաև լճի վրա գործող թշնամական ռազմածովային ուժերի հասանելիության սահմաններում։ Արդյունքում, Լենինգրադում սկսված զանգվածային սովը, որը սրվել է հատկապես շրջափակման առաջին ձմռանը, ինչպես նաև ջեռուցման և տրանսպորտի հետ կապված խնդիրները հանգեցրել են նրա հարյուր հազարավոր բնակիչների մահվան:

1943 թվականի հունվարին շրջափակումը ճեղքելուց հետո քաղաքի մատակարարումն աստիճանաբար կարգավորվել է, և արդեն փետրվարի կեսերից Լենինգրադում սկսել են գործել «պատերազմական ժամանակում սննդի մատակարարման նորմերը», որոնք սահմանված էին երկրի այլ արդյունաբերական կենտրոնների համար: Այնուամենայնիվ, թշնամու զորքերի և նավատորմի կողմից Լենինգրադի պաշարումը շարունակվել է մինչև 1944 թվականի հունվար: 1944 թվականի հունվար-փետրվար ամիսներին խորհրդային զորքերը անցկացրել են Լենինգրադ-Նովգորոդյան գործողությունը, որի արդյունքում թշնամին հետ է մղվել քաղաքի հարավային սահմաններից 220-280 կմ հեռավորությամբ: 1944 թվականի հունիս-օգոստոս ամիսներին խորհրդային զորքերը Բալթյան նավատորմի նավերի և ավիացիայի աջակցությամբ իրականացրել են Վիբորգի և Սվիր-Պետրոզավոդսկի գործողությունները, հունիսի 20-ին գրավել են Վիբորգը, իսկ հունիսի 28-ին՝ Պետրոզավոդսկը: 1944 թվականի սեպտեմբերին գրավվել է Գոգլանդ կղզին։

Գերագույն գլխավոր հրամանատար Ի. Վ. Ստալինի 1945 թվականի մայիսի 1-ի № 20 հրամանով Լենինգրադին Ստալինգրադի, Սևաստոպոլի և Օդեսայի հետ միասին հայտարարվել է հերոս քաղաք։ Ավելի ուշ, ԽՍՀՄ Գերագույն Խորհրդի Նախագահության 1965 թվականի մայիսի 8-ի հրամանով քաղաքը պարգևատրվել է «Ոսկե Աստղ» մեդալով։

Հունվարի 27-ը՝ այն օրը, երբ 1944 թվականին Լենինգրադն ամբողջությամբ ազատագրվել է շրջափակումից, հայտ Ռուսաստանի ռազմական փառքի օրերից մեկն է։

Գերմանիայի հարձակումը ԽՍՀՄ-ի վրա

Հիմնական հոդված՝ Բարբարոսա (ռազմական գործողություն)

1941 թվականի սեպտեմբերի 16-ին Հիտլերը ռայխսկանցլերի նստավայրում Փարիզում Գերմանիայի դեսպան Օտտո Աբեցիեի հետ զրույցի ժաանակ ասաց. «Պետերբուրգի թունավոր բույնը, որից այդքան երկար ժամանակ թույնը հարվածում է Բալթիկ ծով, պետք է անհետանա երկրի երեսից։ Քաղաքն արդեն շրջափակված է. այժմ մնում է միայն հրետակոծել և ռմբակոծել այն, մինչև որ ջրատարը, էներգիայի կենտրոնները և այն ամենը, ինչ անհրաժեշտ է կենսագործունեության համար, ոչնչացվեն: Ասիացիներն ու բոլշևիկները պետք է վտարվեն Եվրոպայից։ 250-ամյա ասիականության ժամանակաշրջանը պետք է ավարտվի»։

Բնօրինակ տեքստ (ռուս.)  

16 сентября 1941 года Гитлер в рейхсканцелярии в беседе с немецким послом в Париже Отто Абецем заявил: «Ядовитое гнездо Петербург, из которого в Балтийское море так долго ключом бьёт яд, должен исчезнуть с лица земли. Город уже блокирован; теперь остаётся только обстреливать его артиллерией и бомбить, пока водопровод, центры энергии и всё, что необходимо для жизнедеятельности, не будут уничтожено. Азиаты и большевики должны быть изгнаны из Европы. Период 250-летнего азиатства должен быть закончен».

1940 թվականի դեկտեմբերի 18-ին Հիտլերը ստորագրել է թիվ 21 հրահանգը, որը հայտնի է որպես «Բարբարոսա» պլան։ Այդ պլանը նախատեսում էր հարձակում ԽՍՀՄ-ի վրա բանակների երեք խմբերով երեք հիմնական ուղղություններով՝ «Հյուսիս» խումբը՝ Լենինգրադի վրա, «Կենտրոն» խումբը՝ Մոսկվայի, իսկ ««Հարավ» խումբը՝ Կիևի։ Մոսկվայի գրավումը նախատեսվել է իրականացնել միայն Լենինգրադի և Կրոնշտադտի գրավումից հետո։ Արդեն 1941 թվականի հունիսի 11-ի թիվ 32 հրահանգում Հիտլերը որոշել է՝ «դեպի արևելք հաղթական արշավի» ավարտը կլինի աշնան վերջին։

«Բարբարոսա» պլան

Լենինգրադը ԽՍՀՄ-ում իր նշանակությամբ երկրորդ քաղաքն էր՝ մոտ 3,2 միլիոն բնակչությամբ։ Այն երկրին տվել է ծանր մեքենաշինության ամբողջ արտադրանքի գրեթե մեկ քառորդը և էլեկտրատեխնիկական արդյունաբերության արտադրանքի մեկ երրորդը, այնտեղ գործել են 333 խոշոր արդյունաբերական ձեռնարկություններ, որոնցում աշխատել է 565 հազար մարդ, ինչպես նաև եղել են մեծ թվով տեղական արդյունաբերության գործարաններ ու ֆաբրիկաներ և արտելներ։ Արտադրանքի մոտ 75 %-ը բաժին է ընկել պաշտպանական համալիրին, որը բնութագրվում էր ինժեներների և տեխնիկների բարձր մասնագիտական մակարդակով: Շատ բարձր է եղել Լենինգրադի գիտատեխնիկական ներուժը, որտեղ գործել են 130 գիտահետազոտական ինստիտուտներ և կոնստրուկտորային բյուրոներ, 60 բարձրագույն ուսումնական հաստատություններ և 106 տեխնիկումներ։

Լենինգրադի գրավմամբ գերմանական հրամանատարությունը կարող էր լուծել մի շարք կարևոր խնդիրներ, մասնավորապես.

• տիրապետել Խորհրդային Միության հզոր տնտեսական բազային, որը պատերազմից առաջ տալիս էր համամիութենական արդյունաբերական արտադրանքի մոտ 12 %-ը,
• գրավել կամ ոչնչացնել Բալթյան ռազմածովային նավատորմը, ինչպես նաև հսկայական առևտրային նավատորմը,
• հյուսիսից ապահովել Մոսկվայի վրա հարձակումը տանող «Կենտրոն» բանակային խմբի ձախ թևը և ազատ թողնել «Հյուսիս» բանակային խմբի մեծ ուժերը,
• ամրապնդել իր գերիշխանությունը Բալթիկ ծովում և ապահովել հանքանյութի մատակարարումը Նորվեգիայի նավահանգիստներից գերմանական արդյունաբերության համար։

Ադոլֆ Հիտլերը 1941 թվականի հուլիսի 21-ին «Հյուսիս» բանակային խումբ կատարած ուղևորության ժամանակ հայտարարել է, որ «Լենինգրադի նշանակության համեմատ Մոսկվան իր համար ընդամենը աշխարհագրական օբյեկտ է»։ Հիտլերի ռազմակայանում նախապատրաստված սեպտեմբերի 21-ի «Լենինգրադի շրջափակման մասին» զեկույցի դրույթներում նշվել է.

«…բ) սկզբում մենք շրջափակում ենք Լենինգրադը (անթափանցելիորեն) և քանդում քաղաքը, եթե հնարավոր է, հրետանով և ավիացիայով... դ) «բերդի կայազորի» մնացորդները կմնան այնտեղ ձմռանը: Գարնանը մենք կներթափանցենք քաղաք... այն ամենը, ինչ կենդանի է մնացել, կհանենք Ռուսաստանի խորքերը կամ գերի կվերցնենք, Լենինգրադը հողին կհավասարեցնենք և Նևայից հյուսիս ընկած շրջանը կհանձնենք Ֆինլանդիային»։

— «Սովետական ռազմական հանրագիտարան, հատոր 1, Մոսկվա, Воениздат, 1976։

Ֆինլանդիայի միանալը պատերազմին

1941 թվականի հունվար-ապրիլ ամիսներին մշակված գերմանական և ֆիննական զորքերի փոխգործակցության պլանների համաձայն` 1941 թվականի հունիսի 17-ին Ֆինլանդիայում հրամանագիր է ստորագրվել ամբողջ դաշտային բանակի մոբիլիզացիայի մասին, և հունիսի 20-ին մոբիլիզացված բանակը կենտրոնացել է խորհրդա-ֆիննական սահմանի վրա։ 1941 թվականի հունիսի 21-ից Ֆինլանդիան սկսել է ռազմական գործողություններ իրականացնել ԽՍՀՄ-ի դեմ, իսկ հունիսի 21-25-ը Ֆինլանդիայի տարածքից ԽՍՀՄ-ի դեմ գործել են Գերմանիայի ռազմածովային և ռազմաօդային ուժերը։

1941 թվականի հունիսի 25-ի առավոտյան ԽՍՀՄ Հյուսիսային ճակատի ռազմաօդային ուժերի գերագույն գլխավոր հրամանատարության շտաբի հրամանով Բալթյան նավատորմի ավիացիայի հետ միասին նրանք զանգվածային հարված են հասցրել Ֆինլանդիայի և Հյուսիսային Նորվեգիայի տասնինը (ըստ այլ աղբյուրների՝ 18) օդանավակայաններին, որտեղ տեղակայված էին Ֆինլանդիայի ռազմաօդային ուժերի և գերմանական 5-րդ օդային բանակի ինքնաթիռները: Նույն օրը Ֆինլանդիայի խորհրդարանը քվեարկել է ԽՍՀՄ-ի դեմ պատերազմի օգտին։

1941 թվականի հունիսի 29-ին ֆիննական զորքերը, անցնելով պետական սահմանը, ցամաքային գործողություն են սկսել ԽՍՀՄ-ի դեմ։

«Բարբարոսա» պլանը, համաձայն գերմանական գերագույն ռազմական հրամանատարության հետ համաձայնեցված որոշման, ֆիննական զորքերի առջև դրել է հետևյալ խնդիրները. հնարավորինս արագ գրավել Հանկո թերակղզին, քողարկել գերմանական զորքերի տեղակայումը Հյուսիսային Ֆինլանդիայում և «Հհյուսիս» բանակային խմբի զորքերի՝ Դվինան անցնելու ժամանակվանից ոչ ուշ հիմնական հարվածը հասցնել Լադոգա լճից արևելք Օլոնեցի և Պետրոզավոդսկի ուղղություններով, և մեկ այլ հարված հասցնել Կարելյան պարանոցի վրա, որպեսզի գերմանական զորքերի հետ միանան Սվիր գետի մոտ և Լենինգրադի շրջանում։

Թշնամական զորքերի մուտքը Լենինգրադ

1941 թվականի հունիսի 22-ին Գերմանիան հարձակվել է ԽՍՀՄ-ի վրա։ Նույն օրը Լենինգրադում և Լենինգրադի մարզում, ինչպես երկրի շատ այլ շրջաններում, հայտարարվել է ռազմական դրություն։ Հարձակմանը հաջորդած առաջին 18 օրվա ընթացքում Լենինգրադին ուղղված զորքերի հիմնական հարվածային ուժը՝ 4-րդ տանկային խումբը, մարտերով անցել է ավելի քան 600 կիլոմետր (օրական 30-35 կմ արագությամբ), անցել է Արևմտյան Դվինա և Վելիկայա գետերը։ Հուլիսի 5-ին Վերմախտի զորամասերը գրավել են Լենինգրադի մարզի Օստրով քաղաքը։ Ավելի առաջ շարժվելով՝ հուլիսի 9-ին գերմանացիները գրավել են Պսկովը, որից ճանապարհի երկայնքով մինչև Լենինգրադ հեռավորությունը 280 կիլոմետր էր։ Պսկովից դեպի Լենինգրադ ամենակարճ ճանապարհն անցնում է Կիևյան մայրուղով, որն անցնում է Լուգայով։

Արդեն հունիսի 23-ին Լենինգրադի ռազմական շրջանի հրամանատար, գեներալ-լեյտենանտ Մարկիան Միխայլովիչ Պոպովին հանձնարարվել է սկսել Լուգայի շրջանում Պսկովի ուղղությամբ պաշտպանության լրացուցիչ գծի ստեղծման աշխատանքները։ Հունիսի 25-ին Հյուսիսային ռազմաճակատի ռազմական խորհուրդը հաստատել է Լենինգրադի հարավային մատույցներում պաշտպանության սխեման և հրամայել է սկսել շինարարությունը: Կառուցվել են երեք պաշտպանական գծեր. մեկը՝ Լուգա գետի երկայնքով, այնուհետև մինչև Շիմսկ, երկրորդը՝ Պետերգոֆ-Կրասնոգվարդեյսկ-Կոլպինո, երրորդը՝ Ավտովոյից մինչև Ռիբացկոե։ Հուլիսի 4-ին այս որոշումը հաստատվել է գլխավոր հրամանատարության ռազմակայանի հրահանգով՝ ստորագրված Գեորգի Ժուկովի կողմից: Ամրաշինությունների կառուցման գործում ներգրավվել է քաղաքի և շրջանի քաղաքացիական բնակչությունը։ Հունիսի 29-ից Լենինգրադի բնակչությունը (16-50 տարեկան տղամարդիկ և 16-45 տարեկան կանայք) ներգրավվել է աշխատանքային ծառայության մեջ, որը ներառում էր հիմնականում պաշտպանական կառույցների ստեղծում: Աշխատանքային պարհակի մեջ ներգրավվածները պարտավոր էին աշխատել հիմնական աշխատանքից հետո երեք ժամ, չաշխատող քաղաքացիները՝ ութ ժամ։ Աշխատանքային պարհակի կատարման ժամանակացույցը ներառել է յոթ աշխատանքային օր անընդմեջ աշխատանք, այնուհետև՝ չորս օր ընդմիջում։ Պաշտպանական կառույցներ կառուցվել են ինչպես Լենինգրադի մոտակայքում, այնպես էլ հենց քաղաքում։ 1941 թվականի օգոստոսի 20-ի դրությամբ Լենինգրադն ունեցել է 4612 ռմբապաստարան, որոնք նախատեսված էին 814 հազար մարդու համար և 336 գծային կմ խրամատներ, որոնք նախատեսված էին 672 հազար մարդու համար։ Կառուցվել է ևս 383 ապաստան 65 հազար մարդու համար։

Քաղաքի առաջին հրետակոծության հետևանքները, լուսանկարը՝ Վսեվոլոդ Սերգեևիչ Տարասևիչի, 10 սեպտեմբերի, 1941

Ֆիննական բանակի առավելագույն առաջխաղացման սահմանը. բաց մոխրագույնով նշված է 1939 թվականի պետական սահմանը

Լուգայի պաշտպանական գիծը լավ պատրաստված էր ինժեներական առումով. կառուցվել են 175 կմ երկարությամբ և 10-15 կմ ընդհանուր խորությամբ պաշտպանական կառույցներ, 570 ամրակառույց կրակակետ (դօտ) և փայտա-հողային կրակակետ (դզօտ), 160 կմ էսկարպ, 94 կմ հակատանկային խրամատներ։ Պաշտպանական կառույցները կառուցվել են լենինգրադցիների, մեծ մասամբ կանանց և դեռահասների ձեռքով (տղամարդիկ զորակոչվել են բանակ կամ միացել աշխարհազորին):

Հուլիսի 12-ին գերմանական առաջադեմ ստորաբաժանումները հասել են Լուժսկի ամրացված շրջան, որտեղ տեղի է ունեցել գերմանական հարձակման հետաձգում: Գերմանական զորքերի հրամանատարների զեկուցել են շտաբ.

Հյոպների տանկային խումբը, որի ավանգարդները ուժասպառ ու հոգնած էին, միայն մի փոքր առաջ շարժվեցին Լենինգրադի ուղղությամբ։

Լենինգրադի ռազմաճակատի հրամանատարությունն օգտվել է Հյոպների 4-րդ տանկային խմբի ուշացումից, որը սպասում էր օգնական ուժի, և պատրաստվել է թշնամու հետ բախմանը՝ օգտագործելով նաև Կիրովի գործարանի կողմից նոր թողարկված նորագույն ծանր տանկերը՝ ԿՎ-1 և ԿՎ-2: Գերմանական հարձակումը դադարեցվել է մի քանի շաբաթով։ Թշնամական զորքերը չեն կարողացել գրավել քաղաքը: Այս հետաձգումը առաջացրել է Հիտլերի կտրուկ դժգոհությունը, որը հատուկ ուղևորություն է կատարել «Հյուսիս» բանակային խումբ՝ ոչ ուշ, քան 1941 թվականի սեպտեմբերին Լենինգրադը գրավելու պլանը պատրաստելու համար: Ռազմական առաջնորդների հետ զրույցներում ֆյուրերը, բացի զուտ ռազմական փաստարկներից, նշել է բազմաթիվ քաղաքական փաստարկներ: Նա հավատում էր, որ Լենինգրադի գրավումը կտա ոչ միայն ռազմական հաղթանակ (վերահսկողություն Բալթյան բոլոր ափերի վրա և Բալթյան նավատորմի ոչնչացում), այլև հսկայական քաղաքական շահ կբերի: Խորհրդային Միությունը կկորցնի Հոկտեմբերյան հեղափոխության օրրան եղած քաղաքը, որը խորհրդային պետության համար առանձնահատուկ խորհրդանշական իմաստ ուներ։ Բացի այդ, Հիտլերը շատ կարևոր է համարել կանխելը խորհրդային հրամանատարության կողմից զորքերի դուրսբերումը Լենինգրադի շրջանից և դրանց օգտագործումը ռազմաճակատի այլ հատվածներում: Նա հույս է ունեցել ոչնչացնել քաղաքը պաշտպանող զորքերը։

Գերմանական հրամանատարությունն իրականացրել է զորքերի վերախմբավորում, և օգոստոսի 8-ին Բոլշոյ Սաբսկի մոտ ավելի վաղ գրավված պլացդարմից սկսվել է հարձակումը Կրասնոգվարդեյսկի ուղղությամբ։ Մի քանի օր անց Լուգայի ամրացման շրջանի պաշտպանությունը ճեղքվել է նաև Շիմսկի մերձակայքում։ Օգոստոսի 15-ին հակառակորդը գրավել է Նովգորոդը, օգոստոսի 20-ին՝ Չուդովոն։ Օգոստոսի 30-ին գերմանական զորքերը գրավել են Մգան՝ փակելով Լենինգրադը երկրի հետ կապող վերջին երկաթուղու ճանապարհը։

Օգոստոսի 28-ին «Հյուսիս» բանակային խմբին ուղղված հրամանում ասվում էր.

Բարձրագույն ղեկավարության ցուցումների հիման վրա հրամայում եմ. շրջապատել Լենինգրադը քաղաքին հնարավորինս մոտ օղակով, որպեսզի խնայենք մեր ուժերը: Կապիտուլյացիայի պահանջ չառաջադրել։ Քաղաքի հնարավորինս արագ ոչնչացման խնդիրը լուծելիս կենդանի ուժի մեծ կորուստներից խուսափելու համար արգելվում է հետևակի ուժերով հարձակվել քաղաքի վրա... Օղակից դուրս գալու բնակչության ցանկացած փորձ պետք է կանխվի, անհրաժեշտության դեպքում՝ զենքի կիրառմամբ...

Հունիսի 29-ին ֆիննական բանակը, հատելով սահմանը, ռազմական գործողություններ է սկսել ԽՍՀՄ-ի դեմ։ Կարելական պարանոցում ֆինները սկզբում դրսևորել են աննշան ակտիվություն։ Այս հատվածում Լենինգրադի ուղղությամբ ֆիննական խոշոր հարձակումը սկսվել է հուլիսի 31-ին։ Մինչև սեպտեմբերի սկիզբ ֆիններն անցել են նախքան 1940 թվականի խաղաղության պայմանագրի ստորագրումը գոյություն ունեցած հին խորհրդա-ֆիննական սահմանը (Կարելյան պարանոցի վրա) մինչև 20 կմ խորությամբ և կանգ առել Կարելյան ամրացված շրջանի սահմանագծին (Լենինգրադի կապը մնացած երկրի հետ Ֆինլանդիայի կողմից գրավված տարածքների միջոցով վերականգնվել է 1944 թվականի ամռանը):

Դ. Տրախտենբերգի լուսանկարը՝ «Զենիթայինները Լենինգրադի երկինքը պաշտպանելիս», 1941 թվականի հոկտեմբեր

1941 թվականի սեպտեմբերի 4-ին Վերմախտի գերագույն հրամանատարության օպերատիվ ղեկավարության շտաբի պետ, գեներալ-լեյտենանտ Ալֆրեդ Յոդլն ուղարկվել է Մաներհայմի շտաբ Միկկելիում, որտեղ ստացել է մերժում Լենինգրադի վրա հարձակմանը ֆիննական զորքերի մասնակցության հարցում։ Փոխարենը, Մաներհայմը հաջող հարձակում է իրականացրել Լադոգայի հյուսիսում՝ կտրելով Կիրովի երկաթուղին, Սպիտակծովյան-Բալթյան ջրանցքը Օնեգա լճի շրջանում և Վոլգա-Բալթյան ուղին Սվիր գետի շրջանում՝ դրանով իսկ արգելափակելով մի շարք երթուղիներ, որոնք կարող էին օգտագործվել Լենինգրադ բեռների մատակարարման համար։

Մոտավորապես 1918-1940 թվականների խորհրդա-ֆիննական սահմանի մոտ՝ Կարելյան պարանոցի վրա ֆինների կանգառը իր հուշերում Կ. Գ. Մաներհայմը բացատրել է Լենինգրադի վրա հարձակվելու չցանկանալով, մասնավորապես, պնդելով, թե ինքը համաձայնել էր զբաղեցնել Ֆինլանդիայի զորքերի գերագույն գլխավոր հրամանատարի պաշտոնն այն պայմանով, որ ինքը չի հարձակվի քաղաքի վրա։ Մյուս կողմից այդ դիրքորոշումը վիճարկվել է Ալեքսեյ Իսաևի և Նիկոլայ Բարիշնիկովի կողմից, որոնց կարծիքով այդ արդարացումը Մաներհայմը հորինել է պատերազմից հետո։

Դեռ 1941 թվականի սեպտեմբերի 11-ին Ֆինլանդիայի նախագահ Ռիստո Ռյուտին Հելսինկիում գերմանական բանագնացին ասել էր.

Եթե Պետերբուրգն այլևս գոյություն չունենար որպես խոշոր քաղաք, ապա Նևան ավելի լավ սահման կլիներ Կարելյան պարանոցի վրա... Լենինգրադը պետք է վերացվի որպես խոշոր քաղաք: - 1941 թվականի սեպտեմբերի 11-ին Գերմանիայի դեսպանին ուղղված Ռիստո Ռյուտիի հայտարարությունից

Օգոստոսի վերջին Բալթյան նավատորմը Տալլինից մոտեցել Լենինգրադին իր նավային հրետանու հիմնական տրամաչափի 153 թնդանոթներով, դրանից բացի քաղաքը պաշտպանելու համար եղել են նաև առափնյա հրետանու 207 հրանոթներ։ Քաղաքի երկինքը պաշտպանում էր ՀՕՊ 2-րդ կորպուսը։ Մոսկվայի, Լենինգրադի և Բաքվի պաշտպանության ժամանակ զենիթային հրետանու ամենաբարձր խտությունը 8-10 անգամ ավելի մեծ էր, քան Բեռլինի և Լոնդոնի պաշտպանության ժամանակ։ 1941 թվականի սեպտեմբերի 4-ին քաղաքը ենթարկվել է գերմանական զորքերի կողմից առաջին հրետակոծությանը գրավված Տոսնո քաղաքի կողմից:

1941 թ. սեպտեմբերին սպաների մի փոքր խումբ հրամանատարության հանձնարարությամբ Լևաշովո օդանավակայանից մեկուկես տոննայանոց մեքենայով անցնում էր Լեսնոյ պողոտայով: Մեզանից մի փոքր առաջ գնում էր ժողովրդով լեփ-լեցուն տրամվայը։ Նա արգելակում է կանգառից առաջ, որտեղ կանգնած է սպասողների մեծ խումբ։ Արկի ձայն է լսվում, և կանգառում շատերն արնակոլոլ ընկնում են։ Երկրորդ պայթյունը, երրորդը ... Տրամվայը վերածվել է փշուրների։ Սպանվածների կույտեր: Վիրավորներն ու խեղվածները, հիմնականում կանայք և երեխաներ, ցրված են սալաքարե մայթի վրա, տնքում և լաց են լինում: Յոթ-ութ տարեկան շիկահեր տղան, որ հրաշքով փրկվել է կանգառում, դեմքը երկու ձեռքով ծածկելով, հեկեկում է սպանված մոր վրա և կրկնում՝ «Մայրի՛կ, ինչ արեցին նրանք...

1941 թվականի աշուն

Բլիցկրիգի փորձի ձախողում

Մոբիլիզացիա Լենինգրադում 1941 թվականի աշնանը

Ռազմաճակատի գծերը 1941 թվականի սեպտեմբերի 21-ի դրությամբ

Սեպտեմբերի 6-ին Հիտլերը ստորագրել է հրահանգ՝ Մոսկվայի վրա հարձակման նախապատրաստման վերաբերյալ, համաձայն որի՝ «Հյուսիս» բանակային խումբը, Կարելյան պարանոցում գտնվող ֆիննական զորքերի հետ միասին պետք է շրջապատեին խորհրդային զորքերը Լենինգրադի տարածքում և սեպտեմբերի 15-ից ոչ ուշ իրենց մեքենայացված զորքերի և ավիացիոն կազմավորումների մի մասը փոխանցեին «Կենտրոն բանակային խմբին։

Սեպտեմբերի 8-ին «Հյուսիս» խմբի զորքերը գրավել են Շլիսելբուրգ քաղաքը (Պետրոկրեպոստ)՝ վերահսկողության տակ վերցնելով Նևայի ակունքը և արգելափակելով Լենինգրադը ցամաքից։ Հյուսիսից քաղաքը շրջափակել են ֆիննական զորքերը, որոնք կանգնեցվել են ԽՍՀՄ 23-րդ բանակի կողմից Կարելյան ամրացման շրջանի մոտ։ Այդ օրվանից սկսվել է քաղաքի 872 օր տևած շրջափակումը։ Շրջափակված Լենինգրադի և արվարձանների ընդհանուր մակերեսը կազմել է մոտ 5000 կմ²։ Օղակի ներսում հայտնվել են Բալթյան նավատորմի գրեթե բոլոր ուժերը և Լենինգրադի ռազմաճակատի զորքերի մեծ մասը (8-րդ, 23-րդ, 42-րդ և 55-րդ բանակներ)՝ ընդհանուր առմամբ կես միլիոնից ավելի մարդ։ Բացի զորքերից, շրջափակման օղակում հայտնվել է քաղաքի ողջ քաղաքացիական բնակչությունը՝ մոտավորապես 2,5 միլիոն բնակիչ, ինչպես նաև արվարձաններում բնակվող 340 հազար մարդ։ Փակվել են երկաթուղային, գետային և ավտոմոբիլային բոլոր հաղորդակցությունները։ Լենինգրադի հետ հաղորդակցությունը պահպանվել է միայն օդով և Լադոգա լճով, որի ափը քաղաքի հետ կապում էր Իրինովսկայա երկաթուղային գիծը։

Խորհրդային, ֆիննական և գերմանական զորքերի մարտական գործողությունները Լենինգրադի մատույցներում, 10 հուլիսի- 10նոյեմբերի, 1941

Նավաստիները ռազմաճակատ են գնում Լենինգրադի փողոցներով, 1941 թվականի հոկտեմբեր, լուսանկարը՝ Բորիս Կուդոյարովի

Սեպտեմբերի 10-ին, չնայած «Կենտրոն» բանակային խմբի զորքերին շարժական միավորումներ փոխանցելու վերաբերյալ Հիտլերի հրամանին՝ «Հյուսիս» բանակային խմբի հրամանատար ֆոն Լեեբը սկսել է գրոհ Լենինգրադի դեմ։ Արդյունքում խորհրդային զորքերի պաշտպանությունը քաղաքի շուրջը ճեղքվել է։ Քաղաքի պաշտպանության վերականգնումը ղեկավարել են Բալթյան նավատորմի հրամանատար Վլադիմիր Տրիբուցը, Կ. Ե. Վորոշիլովը և Անդրեյ Ժդանովը։ Սեպտեմբերի 13-ին քաղաք է ժամանել Գեորգի Ժուկովը, որը սեպտեմբերի 14-ին ստանձնել է ռազմաճակատի հրամանատարությանը։ Ժուկովի՝ Լենինգրադ ժամանելու ստույգ ամսաթիվը մինչ օրս մնում է վեճերի առարկա և տատանվում է սեպտեմբերի 9-13-ն ընկած ժամանակահատվածում։ Ըստ Գեորգի Ժուկովի.

Լենինգրադի մոտ ստեղծված իրավիճակը Ստալինն այդ պահին աղետալի էր գնահատում։ Մի անգամ նա նույնիսկ օգտագործեց «անհույս» բառը։ Նա ասում էր, որ, ըստ երևույթին, կանցնի ևս մի քանի օր, և Լենինգրադն ստիպված կլինեն կորած համարել։

Տեղի ղեկավարությունը նախապատրաստել է հիմնական գործարանների պայթեցումը։ Բալթյան նավատորմի բոլոր նավերը պետք է ջրասույզ արվեին։ ռազմածովային ուժերի ժողովրդական կոմիսարիատում մշակվել և սեպտեմբերի 13-ից ոչ ուշ Իոսիֆ Ստալինի մոտ հաստատվել է համապատասխան պլանը։ Փորձելով դադարեցնել ինքնակամ նահանջը՝ Ժուկովը ձեռնարկել է ամենադաժան միջոցները։ Նա, մասնավորապես, հրաման է արձակել այն մասին, որ ինքնակամ նահանջի և քաղաքի շուրջ պաշտպանության եզրագիծը թողնելու համար բոլոր հրամանատարներն ու զինվորները պետք է ենթարկվեն անհապաղ գնդակահարման։

Ֆոն Լեեբը շարունակել է հաջող գործողությունները քաղաքի մատույցներում։ Սեպտեմբերի 18-ին գրավվել են Պուշկինը, Կրասնոյե Սելոն և Սլուցկը։ Գերմանական զորքերը հասել են Ֆիննական ծոց Պետերգոֆի շրջանում՝ դրանով իսկ երկու մասի բաժանելով շրջապատված խորհրդային զորախմբավորումը։ Շրջապատված տարածքի երկու մասերից փոքրը հայտնի է դարձել որպես Օրանիենբաումի մարտահենդաշտ։ Ի վերջո, թշնամին կանգ է առել քաղաքից 4-7 կմ հեռավորության վրա՝ փաստացի նրա արվարձաններում։ Ռազմաճակատի գիծը, այսինքն՝ խրամատները, որտեղ գտնվում էին զինվորները, անցնել է Կիրովի գործարանից ընդամենը 4 կմ հեռավորության վրա և Ձմեռային պալատից 16 կմ հեռավորության վրա: Չնայած ռազմաճակատի հարևանությանը՝ Կիրովի գործարանը չի դադարեցրել աշխատանքը շրջափակման ժամանակ։ Գործարանի և ճակատային գծի միջև նույնիսկ տրամվայ է աշխատե։։ Դա սովորական տրամվայի գիծ էր քաղաքային կենտրոնից դեպի արվարձան, որը պատերազմի ժամանակ օգտագործվել է զինվորներ և զինամթերք տեղափոխելու համար:

Սեպտեմբերի 21-23-ը Բալթյան նավատորմի մի մասը ոչնչացնելու համար գերմանական օդային ուժերը զանգվածային ռմբակոծությունների են ենթարկել Կրոնշտադտի ռազմածովային բազայի նավերը և օբյեկտները: Արդյունքում խորտակվել և վնասվել են մի քանի նավեր, մասնավորապես լուրջ վնասվածքներ է ստացել «Մարատ» ռազմանավը, ինչի հետևանքով զոհվել է ավելի քան 300 մարդ։

Գերմանիայի գլխավոր շտաբի պետ Հալդերը Լենինգրադի համար մղված մարտերի վերաբերյալ սեպտեմբերի 18-ին իր օրագրում գրել է հետևյալը.

Կասկածելի է, որ մեր զորքերը կկարողանան հեռու գնալ, եթե այս հատվածից դուրս բերենք 1-ին տանկային և 36-րդ մոտոհրաձգային դիվիզիաները։ Հաշվի առնելով ռազմաճակատի Լենինգրադյան հատվածում զորքերի անհրաժեշտությունը, որտեղ հակառակորդի մոտ կենտրոնացված են մարդկային և նյութական խոշոր ուժեր և միջոցներ, այստեղ իրավիճակը լարված կլինի այնքան ժամանակ, քանի դեռ իրեն զգացնել չի տվել մեր դաշնակիցը՝ սովը։

Պարենային ճգնաժամի սկիզբ

Գերմանական կողմի գաղափարախոսություն

Դեռևս ԽՍՀՄ տարածք ներխուժելուց առաջ Գերմանիայում մշակվել էր սովի պլան, ըստ որի՝ Խորհրդային Միության գրավված տարածքում նախատեսվում էր միտումնավոր հրահրված սովի միջոցով ոչնչացնել մինչև 30 միլիոն մարդ, առաջին հերթին Ռուսաստանի ոչ եվրոպական քաղաքներում։

Գերմանիայի ռազմածովային ուժերի շտաբի պետի 1941 թվականի սեպտեմբերի 22-ի № 1601/41 «Պետերբուրգ քաղաքի ապագան» (գերմ.՝ Weisung Nr. Ia 1601/41 vom 22. September 1941 «Die Zukunft der Stadt Petersburg») հրահանգում ասվում էր. 2. Ֆյուրերը որոշում է կայացրել երկրի երեսից ջնջել Լենինգրադ քաղաքը։ Խորհրդային Ռուսաստանի պարտությունից հետո այս խոշորագույն բնակավայրի հետագա գոյությունը ոչ մի հետաքրքրություն չի ներկայացնում… <…> 4. Ենթադրվում է քաղաքը շրջափակել նեղ օղակով և հրետանուց բոլոր տրամաչափի հրետակոծության և օդից անդադար ռմբակոծության միջոցով այն հավասարեցնել հողին։ Եթե քաղաքում ստեղծված իրավիճակի հետևանքով լինեն հանձնվելու խնդրանքներ, դրանք կմերժվեն, քանի որ քաղաքում բնակչության գտնվելու և սննդի մատակարարման հետ կապված խնդիրները մեր կողմից չեն կարող և չպետք է լուծվեն: Գոյության իրավունքի համար մղվող այս պատերազմում մենք շահագրգռված չենք բնակչության գոնե մի մասի փրկությամբ։}}

Նյուրնբերգյան դատավարության ընթացքում Յոդլի տված ցուցմունքների համաձայն.

Լենինգրադի պաշարման ժամանակ Հյուսիսային բանակային խմբի հրամանատար ֆելդմարշալ ֆոն Լեեբը ՎԳՀ-ին ասել է, որ Լենինգրադից քաղաքացիական փախստականների հոսքերը ապաստան են փնտրում գերմանական խրամատներում, և որ ինքը նրանց կերակրելու և խնամելու հնարավորություն չունի: Ֆյուրերն անմիջապես հրաման է տվել (1941 թվականի հոկտեմբերի 7-ի № S.123) չընդունել փախստականներին և նրանց հետ մղել թշնամական տարածք։

Նույն № S.123 հրամանում կար հետևյալ պարզաբանումը.

...Ոչ մի գերմանացի զինվոր չպետք է մտնի սյս քաղաքներ [Մոսկվա և Լենինգրադ]: Ով դուրս կգա քաղաքից մեր գծերի դեմ, պետք է հետ մղվի կրակով։ Փոքր, չհսկվող անցուղիները, որոնք հնարավոր են դարձնում բնակչության առանձին-առանձին ելքը Ռուսաստանի ներքին շրջաններ տարհանելու համար, պետք է միայն ողջունել։ Բնակչությանը պետք է ստիպել քաղաքից փախչել հրետակոծության և օդային ռմբակոծության միջոցով։ Որքան շատ լինի քաղաքների այն՝ բնակիչները, որոնք փախչում են դեպի Ռուսաստանի խորքերը, այնքան թշնամու մոտ քաոս կլինի, և մեզ համար ավելի հեշտ կլինի օկուպացված տարածքների կառավարման և օգտագործման խնդիրը։ Բոլոր բարձրաստիճան սպաները պետք է տեղյակ լինեն ֆյուրերի այս ցանկության մասին:

Պատերազմի վարման տակտիկայի փոփոխություն

Լենինգրադի մերձակայքում մարտերը չեն դադարել, բայց փոխվել է նրանց բնույթը: Գերմանական զորքերը սկսել են ավերել քաղաքը զանգվածային հրետակոծություններով և ռմբակոծություններով։ Հատկապես ուժեղ են եղել ռմվակոծության և հրետանային հարվածները 1941 թվականի հոկտեմբեր-նոյեմբեր ամիսներին։ Գերմանացիները Լենինգրադի վրա նետել են մի քանի հազար հրկիզիչ ռումբեր՝ զանգվածային հրդեհներ առաջացնելու համար։ Հատուկ ուշադրություն է դարձվել պարենամթերքի պահեստների ոչնչացմանը։ Այսպես, սեպտեմբերի 8-ին թշնամուն հաջողվել է ռմբակոծել Բադաևյան պահեստները, որտեղ գտնվում էին սննդի զգալի պաշարներ, ինչի արդյունքում ոչնչացվել է 3 հազար տոննա ալյուր և 700 տոննա շաքար։

Քաղաքացիների ճակատագիրը, ժողովրդագրական գործոններ

1941 թվականի հունվարի 1-ի տվյալներով՝ Լենինգրադում ապրում էր երեք միլիոնից քիչ մարդ։ Քաղաքն ունեցել է անաշխատունակ բնակչության, այդ թվում՝ երեխաների և ծերերի սովորականից ավելի բարձր տոկոս։ Քաղաքն աչքի է ընկել նաև ռազմավարական ոչ շահավետ դիրքով՝ կապված սահմանին մոտ լինելու և հումքային ու վառելիքային բազաներից կտրված լինելու հետ։ Միևնույն ժամանակ, Լենինգրադի քաղաքային բժշկական և սանիտարական ծառայությունները լավագույններից էին երկրում:

Բլոկադայի փաստացի սկիզբ

Շրջափակման սկիզբը համարվում է 1941 թվականի սեպտեմբերի 8-ը, երբ ընդհատվել է Լենինգրադի ցամաքային կապը ամբողջ երկրի հետ։ Սակայն քաղաքի բնակիչները զրկվել էին Լենինգրադը լքելու հնարավորությունից երկու շաբաթ առաջ. երկաթուղային հաղորդակցությունը ընդհատվել էր օգոստոսի 27-ին, իսկ կայարաններում և արվարձաններում տասնյակ հազարավոր մարդիկ էին կուտակվել, որոնք սպասում էին դեպի արևելք տարհանվելու հնարավորությանը: Իրավիճակը բարդացել է նաև նրանով, որ պատերազմի սկսվելուն պես Բալթյան հանրապետություններից և նրանց հարևան ՌԽՖՍՀ շրջաններից առնվազն 300000 փախստականներ էին տեղափոխվել Լենինգրադ։

Պարենային քարտերը ներմուծվել են Լենինգրադում հուլիսի 17-ին, այսինքն՝ նույնիսկ շրջափակումից առաջ, բայց դա արվել է միայն մատակարարման մեջ կարգուկանոն հաստատելու համար։ Քաղաքը պատերազմի մեջ է մտել՝ ունենալով սննդի սովորական պաշար։ Քարտերով սնունդ տրամադրելու նորմերը բարձր էին, և շրջափակման սկսվելուց առաջ սննդի պակաս չի եղել։ Մթերքի տրամադրման չափի նվազեցումն առաջին անգամ տեղի է ունեցել 1941 թվականի սեպտեմբերի 2-ին։ Բացի այդ, սեպտեմբերի 1-ին արգելվել է սննդամթերքի ազատ վաճառքը (այս միջոցը գործել է մինչև 1944 թվականի կեսերը)։ «Սև շուկայի» պահպանման պայմաններում, այսպես կոչված, «առևտրային խանութներում» շուկայական գներով ապրանքների պաշտոնական վաճառքը դադարեցվել է:

Հոկտեմբերին քաղաքի բնակիչները սննդի ակնհայտ պակաս են զգացել, իսկ նոյեմբերին Լենինգրադում իսկական սով է սկսվել։ Սկզբում նկատվել են փողոցներում և աշխատավայրում սովից գիտակցությունը կորցնելու առաջին դեպքերը, ինչպես նաև ուժասպառությունից մահվան առաջին դեպքերը, իսկ ավելի ուշ՝ մարդակերության առաջին դեպքերը: Սննդի պաշարները քաղաք են հասցվել ինչպես օդով, այնպես էլ ջրով՝ Լադոգա լճի միջով նախքան դրա սառցակալումը։ Մինչ սառույցը բավականաչափ հաստություն էր հավաքում, Լադոգայի վրայով մեքենաների տեղաշարժը գրեթե բացակայել է։ Բոլոր այդ տրանսպորտային ուղիները գտնվել են հակառակորդի մշտական կրակի տակ։

Չնայած հաց տրամադրելու ամենացածր նորմերին, սովամահությունը դեռ զանգվածային երևույթ չի դարձել, և զոհերի հիմնական մասը եղել են ռմբակոծությունների և հրետակոծությունների արդյունքում։

1941-1942 թվականների ձմեռ

Շրջափակվածների մթերաբաժին

1941 թվականի սեպտեմբերի 12-ի դրությամբ եղած հիմնական պարենը (թվերը տրված են Լենքաղգործկոմի առևտրի բաժնի, ռազմաճակատի ինտենդանտական ծառայության և Կարմրադրոշ Բալթյան նավատորմի կողմից կատարված հաշվառման տվյալների համաձայն) ստեղծված իրավիճակում կարող էր հերիքել. հացահատիկ և ալյուր՝ 35 օր, ձավար և մակարոնեղեն՝ 30 օր, միս և մսամթերք՝ 33 օր, ճարպ՝ 45 օր, շաքար և հրուշակեղեն՝ 60 օր:

Շրջափակված զորքերի և Լենինգրադի բնակիչների համար ալյուրի ամենօրյա սպառումը մինչև սեպտեմբերի 11-ը կազմել է 2100 տոննա, սեպտեմբերի 11-ից՝ 1300 տոննա, սեպտեմբերի 16-ից՝ 1100 տոննա, հոկտեմբերի 1-ից՝ 1000 տոննա, հոկտեմբերի 26-ից՝ 880 տոննա, նոյեմբերի 1-ից՝ 735 տոննա, նոյեմբերի 13-ից՝ 622 տոննա, նոյեմբերի 20-ից՝ 510 տոննա, դեկտեմբերի 25-ից՝ 560 տոննա։

Սննդամթերքի օրական սպառումը շրջափակման օղակի ներսում 1941 թվականի հոկտեմբերի 1-ի դրությամբ

	Мука, т	Ձավար և մակարոնեղեն, տ	Շաքար, տ	Միս, տ	Ճարպ, տ
Լենինգրադի ռազմական շրջան	247	117	19,3	63	27
Կարմրադրոշ Բալթիական նավատորմ	65	22	5	18	6,5
Լենինգրադի բնակչություն	587	166	184	72	51,5
Լենինգրադի մարզի բնակչություն	51	14	10,5	8	4,4
Փակ հաստատություններ և հանրային սննդի կետեր	—	—	—	49	19,6
Ընդհանուր	950	319	218,8	210	109

Նախքան պատերազմը Լենինգրադում գործած 18 հացի գործարաններից ութի գործունեությունը շրջափակման ժամանակ դադարեցվել է։ 1941-1942 թվականների ձմռան ամիսներին բոլոր բեռների 96-98 %-ը պահեստներից կամ հացի գործարաններից խանութներ է տեղափոխվել ձեռքով՝ սահնակներով կամ սայլակներով։

Քարտերով ապրանքների տրամադրումը Լենինգրադում ներմուծվել Է դեռևս 1941 թվականի հուլիսի 18-ին։ Շրջափակման ժամանակ լենինգրադցիները քարտերով հաց են ստացել ամեն օր, իսկ մնացած մթերքները՝ տասը օրը մեկ։ Քարտերով վաճառվող հացի գինը կազմել Է 1,7-1,9 ռուբլի մեկ կիլոգրամի դիմաց։ Շուկայում հացն արժեցել է 500 ռուբլի մեկ կիլոգրամի համար 1941 թվականի դեկտեմբերի վերջին, 400 ռուբլի՝ 1942 թվականի մարտին, 100-150 ռուբլի՝ 1943 թվականի մարտին, 50 ռուբլի՝ նույն տարվա դեկտեմբերին։ Այս գները որոշ չափով պայմանական էին, քանի որ շուկայում գերակշռել է փոխանակումը, այլ ոչ թե փողով վաճառքը։ Վաճառողների համար այն համեմատաբար անվտանգ էր, ի տարբերություն ապրանքների բարձր գներով վաճառքի, ինչի համար կարելի էր պատասխանատվության ենթարկվել սպեկուլյացիայի վերաբերյալ հոդվածով։ Սննդամթերքի ապօրինի ձեռքբերման դեպքերը նվազեցնելու համար 1941 թվականի հոկտեմբերի 12-18-ը կատարվել է բնակչության պարենային քարտերի վերագրանցում: Արդյունքում, հացի համար տրվող քարտերի թիվը կրճատվել է 88 հազարով, մսի համար քարտերինը՝ 97 հազարով, ճարպերի համար քարտերինը՝ 92 հազարով։

Շրջափակման մեջ եղած անձի հացի քարտ

Շրջափակված Լենինգրադում պարետային ժամի ընթացքում տեղաշարժման իրավունքի համար տրված անցաքարտ

1941 թվականի սեպտեմբերից սկսած ինչպես զինծառայողների, այնպես էլ քաղաքացիական բնակչության համար սննդի չափաբաժինները պարբերաբար նվազեցվել են և նվազագույնը եղել են 1941 թվականի նոյեմբերի 20-ից մինչև դեկտեմբերի 25-ը, որից հետո սննդի նորմերի հետ կապված իրավիճակը սկսել է բարելավվել։ 1941 թվականի նոյեմբեր-դեկտեմբեր ամիսներին քաղաքի բնակչության 34,4 %-ը սնվել է աշխատողի համար նախատեսված քարտով սահմանված չափաբաժնով, 29,5 %-ը՝ խնամարկյալի համար սահմանված նորմով, 18,6 %-ը՝ մանկական և 17,5 %-ը՝ ծառայողների համար սահմանված նորմով։ 1941 թվականի դեկտեմբերի 1-ից Լենինգրադի յուրաքանչյուր բնակչի համար նշանակվել է քարտով պարեն ստանալու որոշակի խանութ (նախքան այդ հնարավոր էր քարտով ապրանք գնել քաղաքի ցանկացած խանութում): Խանութներն աշխատել են առավոտյան 6-ից մինչև երեկոյան 21-ը։ Շրջափակման ընթացքում հիմնական սնունդը եղել է հացը Չնայած այն հանգամանքին, որ քարտով տրվել են նաև այլ ապրանքներ, դրանք կազմել են չափաբաժնի շատ ավելի փոքր մասը և տրամադրվել էին ընդհատումներով: Շրջափակման ընթացքում հացի բաղադրատոմսերը փոխվել են՝ կախված նրանից, թե որ բաղադրիչներն են առկա եղել: Այսպես, սեպտեմբերի 23-ին գարեջրի արտադրությունը դադարել է, և ածիկի, գարու, սոյայի և թեփի բոլոր պաշարները հանձնվել են հացի գործարաններին՝ ալյուրի սպառումը նվազեցնելու համար: Հացը վիտամիններով և օգտակար միկրոտարրերով հարստացնելու համար ավելացվել է ալյուր սոճու նրբակեղևից, կեչու ճյուղերից և վայրի խոտաբույսերի սերմերից: 1942 թվականի սկզբին հացի բաղադրատոմսում ավելացվել է հիդրոբջջանյութ, որն օգտագործվել է ծավալ հաղորդելու համար։

1941 թվականի աշնանը և 1941-1942 թվականների ձմռանը քարտերով տրամադրվող սննդամթերքից ժամանակին տրվել է հաց և շաքար (մինչև հունվար): Մնացած ապրանքների մատակարարման ընդհատումներ են եղել։ Այսպես, նոյեմբեր-դեկտեմբեր ամիսներին քարտերով միսը տրամադրվել է ընդհատումներով և, մեծ մասամբ, փոխարինիչների տեսքով՝ համապատասխան գործակիցներով, ինչը հաճախ մսի լիարժեք փոխարինում չէր։ Օրինակ՝ մեկ կիլոգրամ միսը համապատասխանում էր աղիքներից պատրաստված 3 կգ դոնդողին, 0,75 կգ պահածոյացված մսին, 0,3 կգ խոզի ճարպին կամ 0,17 կգ ձվի փոշուն։ Նոյեմբեր-դեկտեմբեր ամիսներին քարտերով ճարպ չի վաճառվել։ 1941 թվականի դեկտեմբերի երրորդ տասնօրյակից մինչև 1942 թվականի հունվարի կեսերը քարտերըով ուտելիք չի տրամադրվել, բացառությամբ հացի. քարտերով սահմանված մթերքները սկսել են ամբողջությամբ տրվել 1942 թվական մարտից: 1942 թվականի հունվարին քարտով տրամադրվող մթերքների տեսակարար կշիռը կազմել է. մսի համար՝ 43 % (քարտերով նախատեսված 1932 տոննա միսից քաղաքացիները չեն ստացել 1095 տոննա), ճարպի համար՝ 35 % (1362 տոննայից չի տրամադրվել 889 տոննա), շաքարի համար՝ 48 % (2639 տոննայից չի տրամադրվել 1373 տոննա)։

Լենինգրադի արվարձանների կոլտնտեսականների համար, որոնք հայտնվել էին շրջափակման օղակի ներսում, սեպտեմբերին ներդրվել է կարտոֆիլով սնուցման նորմ իրենց սեփական անձնական հողամասից՝ ամսական 15 կգ մեկ անձի համար. մնացած կարտոֆիլը պետք է հանձնեին պետությանը, ներառյալ հաջորդ տարի տնկելու համար անհրաժեշտ պաշարները: Դեկտեմբերին սահմանափակվել է աղի և լուցկու տրամադրումը, որոնք մինչ այդ գտնվում էին ազատ վաճառքում. քարտով սկսել են տալ ամսական 400 գրամ աղ և չորս տուփ լուցկի։ Սեպտեմբերին բնակչությանը տրվել է ամսական 2,5 լիտր կերոսին մեկ անձի համար, այնուհետև մինչև 1942 թվականի փետրվարը քաղաքացիական բնակչությանը կերոսինի տրամադրումը դադարեցվել է: Օճառի ամսական նորման կազմել է 200 գրամ։

1941 թվականի դեկտեմբերի 25-ին բարձրացվել են հացի տրամադրման նորմերը. Լենինգրադի բնակչությունն սկսել է ստանալ 350 գ հաց՝ բանվորական քարտով, 200 գ՝ ծառայողական, մանկական և խնամարկյալի քարտերով, իսկ զորքերում ծառայողներին սկսել են տալ օրական 600 գ հաց դաշտային ծառայողի համար, և 400 գ՝ թիկունքային ծառայողի համար: Փետրվարի 10-ից առաջնագծում տրվող հացի նորման ավելացել է մինչև 800 գ, մնացած մասերում՝ մինչև 600 գ։ Փետրվարի 11-ից մտցվել են քաղաքացիական բնակչության մատակարարման նոր նորմեր՝ 500 գրամ հաց բանվորների համար, 400 գրամ՝ ծառայողների համար, 300 գրամ՝ երեխաների և չաշխատող մարդկանց համար: Հացի մեջ խառնուրդները գրեթե բացակայել են։ Մատակարարումը դարձել է կանոնավոր, քարտերով սահմանված մթերքները սկսել են տրամադրվել ժամանակին և գրեթե ամբողջությամբ: 1942 թվականի փետրվարի 16-ին նույնիսկ առաջին անգամ տրվել է որակյալ միս՝ տավարի և գառան սառեցված միս։

Շրջափակման օղակի ներսում զորքերի տրվող ամենօրյա պարենամթերքը

Նորմայի գործելու ժամկետը	Հաց, գրամ		Միս, գրամ		Ձուկ, գրամ
	առաջնագծում	թիկունքում	առաջնագծում	թիկունքում	առաջնագծում	թիկունքում
մինչև 1941 թվականի հոկտեմբերի 2-ը	800	700	150	120	100	80
հոկտեմբերի 2-ից	800	600	150	75	80	50
նոյեմբերի 7-ից	600	400	125	50	-	-
նոյեմբերի 20-ից	500	300	125	50	-	-

Սննդի օրական նորմեր նոյեմբերի 20-ից դեկտեմբերի 25-ը մեկ անձի համար՝ կախված կատեգորիայից

	Հաց, գրամ	Ձավար, գրամ	Շաքար, գրամ	Ճրպ, գրամ	Միս, գրամ	Կալորիաներ
Բանվորներ և ԻՏԱ	250	50	50	20	50	1087
Ծառայողներ	125	33,3	33,3	8,3	26,6	581
Խնամարկյալներ	125	20	26,6	6,6	13,2	466
Երեխաներ	125	40	40	16,6	13,2	684

Բնակչության համար հացի ամենօրյա նորմեր (գրամ)

Նորմայի սահմանման ամսաթիվ	Կարևոր արտադրամասերի բանվորներ	Բանվորներ և ԻՏԱ	Ծառայողներ	Խնամարկյալներ	Մինչև 12 տ. երեխաներ
18 հուլիսի 1941	1000	800	600	400	400
2 սեպտեմբերի 1941	800	600	400	300	300
11 սեպտեմբերի 1941	700	500	300	250	300
1 հոկտեմբերի 1941	600	400	200	200	200
13 նոյեմբերի 1941	450	300	150	150	150
20 նոյեմբերի 1941	375	250	125	125	125
25 դեկտեմբերի 1941	500	350	200	200	200
24 հունվարի 1942	575	400	300	250	250
11 փետրվարի 1942	700	500	400	300	300
23 փետրվարի 1943	700	600	500	400	400

Բնակիչների ծանուցման համակարգ. Մետրոնոմ

Շրջափակման առաջին ամիսներին Լենինգրադի փողոցներում տեղադրվել է 1500 բարձրախոս։ Ռադիոկապը բնակչությանը տեղեկատվություն է փոխանցել ռեյդերի և օդային հարձակման նախազգուշացումների մասին։ Հանրահայտ մետրոնոմը, որը մտել է Լենինգրադի պաշարման պատմության մեջ որպես բնակչության դիմադրության մշակութային հուշարձան, հեռարձակվել է արշավանքների ժամանակ այս ցանցի միջոցով: Արագ ռիթմը (րոպեում 150 զարկ) նշանակում էր օդային հարձակման ազդանշան, դանդաղ ռիթմը նշանակում էր հստակ դուրս: Ահազանգը հայտնել է հաղորդավար Միխայիլ Մելանեդը: Բացի այդ, տեղադրվել են մի քանի ազդանշաններ՝ քաղաքի բնակիչներին ծանուցելու արշավանքի մեկնարկի մասին:

Քաղաքում իրավիճակի վատթարացում

1941 թվականի ամռանը Լենինգրադից շատ երեխաներ տարհանվեցին, իսկ աշնանը քաղաքի մոտ մարտեր եղան։ Շատ ուսումնական հաստատություններ օկուպացված էին որպես հիվանդանոցներ կամ տարհանման կենտրոններ։ Լենինգրադի դպրոցներում դասերը սկսվեցին ոչ թե սեպտեմբերի սկզբին, ինչպես միշտ, այլ միայն 1941 թվականի նոյեմբերի 3-ին։ Մինչ պատերազմը գործող 408 դպրոցներից բացվել է 103-ը։ 1942 թվականի հունվարի սկզբին դպրոցների մեծ մասը փակվեց, բայց դրանցից 39-ում դասերը շարունակվեցին ամբողջ շրջափակման ձմռանը։

1941 թվականի նոյեմբերին քաղաքաբնակների վիճակը կտրուկ վատթարացավ։ Բնակչությունն այլևս չուներ սեփական սննդի պաշար։ Սովից մահերը լայն տարածում գտան։ Հուղարկավորության հատուկ ծառայություններն ամեն օր միայն փողոցներից հավաքում էին մոտ հարյուր դիակ։ Սառած գետնին գերեզմաններ փորելը դժվար էր, ուստի տեղական հակաօդային պաշտպանության խմբերը պայթուցիկներ և էքսկավատորներ օգտագործեցին և տասնյակ, երբեմն հարյուրավոր դիակներ թաղեցին զանգվածային գերեզմաններում՝ առանց թաղվածների անունները իմանալու:

Շատ պատմություններ կան մարդկանց մահվան մասին՝ տանը կամ աշխատավայրում, խանութներում կամ փողոցներում: Պաշարված քաղաքի բնակիչ Ելենա Սկրյաբինան իր օրագրում գրել է.

Պավլովը, Լենինգրադին և Լենինգրադյան ռազմաճակատին պարենով ապահովելու համար Պաշտպանության պետական ​​կոմիտեի (ՊԿԿ) լիազոր ներկայացուցիչ, գրում է.

Սովի զոհերի թիվն աճում էր։ Միայն դեկտեմբերին մահացել է 52 881 մարդ, հունվար-փետրվարին կորուստները կազմել են 199 187 մարդ։ Տղամարդկանց մահացությունը զգալիորեն գերազանցում է կանանց մահացությունը՝ յուրաքանչյուր 100 մահվան դեպքում միջինը կազմում էր 63 տղամարդ և 37 կին: Պատերազմի ավարտին կանայք կազմում էին քաղաքային բնակչության մեծ մասը:

Ցրտի ազդեցությունը

Մահացության աճի մյուս կարևոր գործոնը ցուրտն էր։ Ձմռան սկսվելուն պես քաղաքը գրեթե սպառվում էր վառելիքի պաշարներից, իսկ էլեկտրաէներգիայի արտադրությունը կազմում էր նախապատերազմյան մակարդակի միայն 15%-ը: Տների կենտրոնացված ջեռուցումը դադարեցվել է, ջրամատակարարման և կոյուղու համակարգերը սառել են, անջատվել կամ քանդվել։ Աշխատանքները դադարեցվել են գրեթե բոլոր գործարաններում և գործարաններում (բացառությամբ պաշտպանական գործարանների)։ Հաճախ աշխատավայր եկած քաղաքացիները ջրի, ջերմության և էներգիայի բացակայության պատճառով չեն կարողանում կատարել իրենց աշխատանքը։ Լենինգրադի բնակիչները թողնում են ռմբակոծությունից ավերված իրենց տները, 1942թ. դեկտեմբերի 10: 1941-1942 թվականների ձմեռը սովորականից շատ ավելի ցուրտ ու երկար էր. եղանակի համակարգված գործիքային դիտարկումների ժամանակաշրջան Սանկտ Պետերբուրգ - Լենինգրադ. Միջին օրական ջերմաստիճանն անշեղորեն իջավ 0°C-ից արդեն հոկտեմբերի 11-ին, և կայուն դրական դարձավ 1942 թվականի ապրիլի 7-ից հետո. կլիմայական ձմեռը տևեց 178 օր, այսինքն՝ տարվա կեսը։ Այս ժամանակահատվածում եղել է 0°C-ից բարձր միջին օրական ջերմաստիճանով 14 օր, հիմնականում՝ հոկտեմբերին, այսինքն՝ Լենինգրադյան ձմեռային եղանակի համար սովորական հալոցքներ գործնականում չեն եղել։ Նույնիսկ 1942թ. մայիսին չորս օր է եղել բացասական միջին օրական ջերմաստիճանով, մայիսի 7-ին ցերեկային առավելագույն ջերմաստիճանը բարձրացել է մինչև +0,9°C[1]։ Մշտական ​​ձյան ծածկույթը Լենինգրադում ձևավորվել է անսովոր վաղ՝ 1941 թվականի հոկտեմբերի 26–27-ին և չի հալվել մինչև 1942 թվականի ապրիլի երկրորդ շաբաթը։ Չնայած այն հանգամանքին, որ 1941 թվականի նոյեմբերից մինչև 1942 թվականի մարտ ընկել է միջին կլիմայական տեղումների 50%-ից մի փոքր ավելին, մշտական ​​բացասական ջերմաստիճանի պատճառով ձյան խորությունը ձմռան վերջին կազմել է ավելի քան կես մետր: Ձյան առավելագույն խորության առումով (53 սմ) 1942 թվականի ապրիլը ռեկորդակիրն է ամբողջ դիտարկման ժամանակահատվածում մինչև 2023 թվականը ներառյալ։

• Օդի ամսական միջին ջերմաստիճանը հոկտեմբերին կազմել է +1,4°C (1901–1930 թվականների միջինը +4,5°C), որը նորմայից ցածր է 3,1°C։ Ամսվա կեսերին ցրտահարությունները հասել են -6°C-ի։
• 1941 թվականի նոյեմբերի միջին ջերմաստիճանը եղել է −4,2°C (1901–1930 թվականների երկարաժամկետ միջինը՝ −0,6°C), ջերմաստիճանի միջակայքը եղել է +1,6-ից −13,8°C։
• Դեկտեմբերին օդի միջին ամսական ջերմաստիճանը իջել է մինչև -12,5°C (երկարաժամկետ միջինը −5,4°C)։ Ջերմաստիճանը տատանվել է +1,6-ից −25,3°C:
• 1942 թվականի առաջին ամիսը ձմռան ամենացուրտն էր և գրանցված ամենացուրտներից մեկը: Ամսվա միջին ջերմաստիճանը եղել է −18,7°C (1901–1930 թվականների միջին ջերմաստիճանը եղել է −7,4°C)։ Սառնամանիքը հասել է −32,1°C, առավելագույն ջերմաստիճանը՝ +0,7°C։ Ձյան միջին խորությունը 41 սմ էր (1890–1941 թթ. միջին խորությունը՝ 23 սմ)։
• Փետրվարի միջին ամսական ջերմաստիճանը եղել է −12,4°C (երկարաժամկետ միջինը −7,6°C) և տատանվել է −0,6-ից −25,2°C։
• Մարտը մի փոքր ավելի տաք էր, քան փետրվարին. օդի միջին ջերմաստիճանը −11,6°C էր (1901–1930 թվականների միջին ջերմաստիճանի համեմատ՝ −3,6°C)։ Ամսվա կեսին ջերմաստիճանը տատանվել է +3,6-ից −29,1°C: 1942 թվականի մարտը, հիմնվելով ամսվա միջին ջերմաստիճանի վրա, դարձավ ամենացուրտը եղանակի դիտարկումների պատմության մեջ մինչև 2023 թվականը։
• Ապրիլի միջին ամսական ջերմաստիճանը եղել է միջինից մի փոքր ցածր (+3,1°C) և կազմել է +1,8°C, մինչդեռ նվազագույն ջերմաստիճանը եղել է −14,4°C։

Բնակարանային և կոմունալ ծառայություններ, տրանսպորտ

1941-ին Լենինգրադում կար 27624 տնտեսություն՝ տներ, որտեղ մարդիկ ապրում էին։ Բնակելի տարածքը կազմում էր 16,6 մլն մ²։ Տների 17%-ն ունեցել է կենտրոնացված ջեռուցում։ Պաշարված քաղաքին վառելիքի անբավարար մատակարարումների պատճառով նոյեմբերի 17-ին արգելվել է ջերմային էներգիայի օգտագործումը բնակչությանը տաք ջրով ապահովելու համար։ Նոյեմբերին կենտրոնացված ջեռուցումը օդի ջերմաստիճանը պահպանել է բնակելի շենքերում +12°C, հիմնարկներում +10°C, ձեռնարկություններում՝ +8°C։ 1941 թվականի դեկտեմբերի 6-ին դադարեցվել է բնակելի շենքերի կենտրոնացված ջեռուցումը։ 1941/42-ի ձմռանը սառեցվել է կենցաղային ջրամատակարարման 6369 միացում կամ ընդհանուրի 43%-ը։ 1942 թվականի հունվարին տների մեծ մասը կոյուղի չուներ, միայն 85 տուն ուներ հոսող ջուր. Հունվարի 25-ին էլեկտրաէներգիայի սակավության պատճառով 36 ժամով դադարեցվել է հիմնական ջրատարը։ Հացաբուլկեղենները դադարեցին ջուր ստանալ և մեկ օրով դադարեցին աշխատել։ Մի շարք վայրերում ջրատարները սառել են. Սառած փողոցների ջրատարների ընդհանուր երկարությունը կազմել է 36 կմ։ Չնայած քաղաքում ցածր ջերմաստիճանին, ջրային ցանցի մի մասը գործարկվել է. Vodokanal-ի աշխատողների մեծ մասը տեղափոխվել է զորանոց և բացվել են տասնյակ ջրի պոմպեր, որոնցից շրջակա տների բնակիչները կարող էին ջուր վերցնել, բայց բնակիչները ստիպված էին ջուր վերցնել նաև վնասված խողովակներից և սառույցի անցքերից: Հունվարին բոլոր քաղաքային բաղնիքները փակվեցին, բացառությամբ երկուսի, 1942 թվականի փետրվարի վերջից նրանք նորից սկսեցին բացվել։ Արդեն 1941 թվականի սեպտեմբերի 13-ին բնակարաններում հեռախոսային կապը խզվեց։ Հեռախոսակապը սկսեց աստիճանաբար վերադարձվել 1943 թվականի ապրիլին։

Բնակեցված բնակարանների մեծ մասի համար ջեռուցման հիմնական միջոցը հատուկ փոքր վառարաններն էին։ Նրանք այրել են այն ամենը, ինչ կարող էր այրվել, այդ թվում՝ կահույքն ու գրքերը։ 1941 թվականի դեկտեմբերի 8-ի Լենգորվետի որոշմամբ, քաղաքի արդյունաբերությունը պետք է սկսեր երկաթե ժամանակավոր «բուրժուական» վառարաններ արտադրել և դրանք վաճառել Լենինգրադի վարչակազմին: Դեկտեմբերին նախատեսվում էր արտադրել 10 հազար վառարան։ 1942 թվականի փետրվարի 1-ի դրությամբ քաղաքում կար 135 հազար բուրժուա կին։ Կաթսայի վառարանները պահանջված էին նաև հաջորդ ձմռանը՝ 1942-1943 թվականներին, քանի որ քաղաքի բնակելի շենքերի կենտրոնացված ջեռուցումը նույնպես չէր աշխատում։ Վառելիքի արտադրությունը դարձել է լենինգրադցիների կյանքի կարևոր մասը։

Էլեկտրաէներգիայի բացակայությունը և շփման ցանցի զանգվածային ոչնչացումը դադարեցրել են քաղաքային էլեկտրատրանսպորտի շարժը։ 1941 թվականի նոյեմբերի 20-ին քաղաքում դադարեցվեց տրոլեյբուսի ծառայությունը։ Տրոլեյբուսի պահեստի շարժակազմը ցրվել է փողոցներով, քանի որ պահեստն արդեն գտնվում էր ճակատին մոտ։ Ամբողջ ձմեռ փողոցներում կանգնած էին ձյունածածկ տրոլեյբուսները։ Վթարի է ենթարկվել, այրվել կամ լրջորեն վնասվել ավելի քան 60 ավտոմեքենա։ Դեկտեմբերի 8-ին Lenenergo-ն դադարեցրել է էլեկտրաէներգիայի մատակարարումը, և տեղի է ունեցել տրամվայի քարշային ենթակայանների մասնակի անջատում։ Հաջորդ օրը քաղաքային գործկոմի որոշմամբ վերացվել է տրամվայի ութ երթուղի։ Վագոններից մի քանիսը դեռ շարժվում էին Լենինգրադի փողոցներով, վերջապես կանգ առան 1942թ. հունվարի 3-ին էլեկտրամատակարարման լրիվ դադարեցումից հետո: Ձյունածածկ փողոցներում ցրտահարվել էր 52 տրամվայ: Սա մահացության աճի ևս մեկ պատճառ էր։

Ուժեղացված սնուցման համար հիվանդանոցների և ճաշարանների կազմակերպում

Բոլշևիկների համամիութենական կոմունիստական ​​կուսակցության քաղաքային կոմիտեի բյուրոյի և Լենինգրադի քաղաքային գործկոմի որոշմամբ լրացուցիչ բժշկական սնուցում կազմակերպվել է բարձր չափանիշներով գործարաններում և գործարաններում ստեղծված հատուկ հիվանդանոցներում, ինչպես նաև 105 քաղաքային ճաշարաններում: Հիվանդանոցները գործել են 1942 թվականի հունվարի 1-ից մայիսի 1-ը և սպասարկել 60 հազար մարդու։ Նրանց սրտանոթային դեղամիջոցներ են ներարկել, ներերակային ներարկում գլյուկոզա են տվել, մի քիչ տաք գինի են տվել, որը շատերի կյանք է փրկել։

1942 թվականի ապրիլի վերջից Լենինգրադի քաղաքային գործկոմի որոշմամբ ընդլայնվեց ուժեղացված սննդի ճաշարանների ցանցը։ Գործարանների, գործարանների և հիմնարկների տարածքում հիվանդանոցների փոխարեն ստեղծվել է ուժեղացված սնուցման 89 ճաշարան, իսկ ձեռնարկություններից դուրս կազմակերպվել է 64 ճաշարան։ Այս ճաշարանների համար հաստատվել են սննդի հատուկ ստանդարտներ: 1942 թվականի ապրիլի 25-ից հուլիսի 1-ը դրանցից օգտվել է 234 հազար մարդ՝ 69%-ը՝ բանվոր, 18,5%-ը՝ աշխատող, 12,5%-ը՝ խնամակալություն։

1942 թվականի հունվարին «Աստորիա» հյուրանոցում սկսեց գործել գիտնականների և ստեղծագործողների հիվանդանոցը։ Գիտնականների տան ճաշասենյակում ձմռան ամիսներին ուտում էր 200-ից 300 մարդ։ 1941 թվականի դեկտեմբերի 26-ին Լենինգրադի քաղաքային գործադիր կոմիտեն Գաստրոնոմի գրասենյակին հրամայեց կազմակերպել միանվագ վաճառք տուն առաքմամբ պետական ​​գներով՝ առանց սննդի քարտերի ակադեմիկոսներին և ԽՍՀՄ ԳԱ համապատասխան անդամներին՝ կենդանական կարագ՝ 0,5 կգ, ցորեն։ ալյուր - 3 կգ, մսի կամ ձկան պահածոներ - 2 տուփ, շաքարավազ - 0,5 կգ, ձու - 3 տասնյակ, շոկոլադ - 0,3 կգ, թխվածքաբլիթ - 0,5 կգ և խաղողի գինի - 2 շիշ:

Քաղաքի գործկոմի որոշմամբ 1942 թվականի հունվարին քաղաքում բացվեցին նոր մանկատներ։ Հինգ ամսում Լենինգրադում կազմակերպվել է 85 մանկատուն՝ ընդունելով առանց ծնողների մնացած 30 հազար երեխայի։ Լենինգրադի ռազմաճակատի հրամանատարությունը և քաղաքի ղեկավարությունը ձգտում էին մանկատներին ապահովել անհրաժեշտ սննդով։ Ճակատային ռազմական խորհրդի 1942 թվականի փետրվարի 7-ի որոշմամբ հաստատվել են մանկատների ամսական մատակարարման հետևյալ չափորոշիչները (մեկ երեխայի համար). սուրճ՝ 30 գ, ձավարեղեն և մակարոնեղեն՝ 2,2 կգ, ցորենի հաց՝ 9 կգ, ցորենի ալյուր՝ 0,5 կգ, չրեր՝ 0,2 կգ, կարտոֆիլի ալյուր՝ 0,15 կգ։

Համալսարանները բացում են իրենց հիվանդանոցները, որտեղ համալսարանի աշխատակիցները կարող էին հանգստանալ 7-14 օր և ստանալ ուժեղացված սնունդ, որը բաղկացած էր 20 գ սուրճից, 60 գ ճարպից, 40 գ շաքարավազից կամ հրուշակեղենից, 100 գ միսից, 200 գ հացահատիկից։

Կույր մարտիկներ

Հայրենական մեծ պատերազմի առաջին ամիսներին կույրերի ճնշող մեծամասնությունը Լենինգրադից տարհանվեց թիկունք։ Պաշարված քաղաքում 300 տեսողության խանգարումներ են մնացել, ովքեր ինքնակամ հրաժարվել են հեռանալ։ Լենինգրադցի կույրերը կախյալներ չէին. Նրանք աշխատել են գործարաններում, Կույրերի համառուսաստանյան ընկերության (VOS) ուսումնական և արտադրական արտադրամասերում, երաժիշտներ, ովքեր համերգային թիմերի կազմում հանդես են եկել հիվանդանոցներում և զորամասերում:

Լենինգրադի պաշարման պատմության մեջ առանձնահատուկ տեղ են գրավում կույր ունկնդիրները։

Թշնամու ինքնաթիռները հայտնաբերելու համար օգտագործվել է «Պրոժզվուկ» որոնման համակարգը, որը բաղկացած էր լուսարձակից, ձայնային դետեկտորից և կառավարման կայանից՝ միավորված համաժամանակյա փոխանցման միջոցով։ Այս համակարգի հիմնական օղակը «լսողն» էր՝ ձայնային դետեկտորի օպերատորը: Համակարգի հաջողությունը կախված էր մարդու լսողական ունակություններից, և Կարմիր բանակի սովորական զինվորը միշտ չէ, որ կարողացել է ժամանակին լսել մոտեցող թշնամու ինքնաթիռի ձայնը:

Երբ քաղաքի հակաօդային պաշտպանությունը հայտարարեց կույր կամավորների հավաքագրման մասին՝ որպես «լսողներ» ծառայելու համար, դիմումներ էին ներկայացրել գրեթե բոլոր կույրերը, ովքեր այդ ժամանակ գտնվում էին Լենինգրադում: Ընտրվել է 30 թեկնածու, որոնցից հետո ընտրվել են ամենակարող 20-ը։ Նրանք ուղարկվել են հատուկ պատրաստության։ Վերապատրաստումից հետո 12 լավագույն կույր «լսողները» 1942 թվականի հունվարին զորակոչվեցին գործող բանակ։ Ձայնային դետեկտորի անձնակազմում կային երկու զինվոր՝ տեսող և կույր։ Առաջինը դանդաղ շրջում էր խողովակները, իսկ երկրորդը հետևում էր երկնքի ձայներին։ Դա շատ ծանր աշխատանք էր. հարկավոր էր շատ ժամեր անցկացնել ստատիկ դիրքում՝ հենվելով գլխաշորին։ «Լսողները» ոչ միայն հայտնաբերել են հակառակորդի ինքնաթիռներ, այլև. Ինքնաթիռների վաղ հայտնաբերումը հնարավորություն տվեց ՀՕՊ ուժերին ժամանակին նախապատրաստվել գրոհը հետ մղելու համար՝ ժամանակին կործանել կործանիչները կամ բացել հակաօդային զենքերի խիտ պատնեշ:

Փողոցի երեխաներ

1941-1942 թվականների ձմռանը, հյուծվածությունից մահացության աճի հետ մեկտեղ, ծնողներին կորցրած երեխաների թիվը սկսեց աճել ամեն օր։ Մայրերն ու տատիկները իրենց հացի չափաբաժինները տալիս էին իրենց երեխաներին և մահանում հոգնածությունից։

Սննդի փոխարինիչների օգտագործումը

Սննդի մատակարարման խնդրի հաղթահարման գործում մեծ դեր է խաղացել սննդամթերքի փոխարինիչների օգտագործումը, հին ձեռնարկությունների վերաբաշխումը դրանց արտադրության համար և նոր ձեռնարկությունների ստեղծումը։ Բոլշևիկների համամիութենական կոմունիստական ​​կուսակցության քաղաքային կոմիտեի քարտուղար Յա Ֆ.Կապուստինի տեղեկանքը` ուղղված հանրային սննդին. նշվում է, որ ԽՍՀՄ-ում առաջին անգամ սննդային ցելյուլոզը օգտագործվել է հացաթխման արդյունաբերության մեջ՝ արտադրված վեց ձեռնարկություններում, ինչը հնարավորություն է տվել 2230 տոննայով ավելացնել հացի թխումը։ Սոյայի ալյուրը, աղիքները, ձվի սպիտակուցից ստացված տեխնիկական ալբումինը, կենդանիների արյան պլազմայից և շիճուկը որպես հավելումներ օգտագործվում էին մսամթերքի արտադրության մեջ։ Արդյունքում արտադրվել է հավելյալ 1360 տոննա մսամթերք, այդ թվում՝ սեղանի երշիկ՝ 380 տոննա, դոնդող՝ 730 տոննա, ալբումինային նրբերշիկ՝ 170 տոննա, իսկ կաթնամթերքի արդյունաբերությունը վերամշակել է 320 տոննա սոյա 25 տոննա բամբակյա թխվածք, որը տվել է լրացուցիչ 2617 տոննա արտադրանք, այդ թվում՝ սոյայի կաթ՝ 1360 տոննա, սոյայի կաթնամթերք (յոգուրտ, կաթնաշոռ, շոռակարկանդակ և այլն)՝ 942 տոննա: Այսպես, 1941թ կազմել է 724,9 տոննա և միայն 31,7 տոննա՝ բնական կաթ։ Անտառային ակադեմիայի մի խումբ գիտնականներ Վ.Ի. Կալյուժնիի ղեկավարությամբ մշակեցին փայտից սննդային խմորիչի արտադրության տեխնոլոգիա: Լայնորեն կիրառվում էր վիտամին C-ի պատրաստման տեխնոլոգիան սոճու ասեղների թուրմի տեսքով։ Միայն մինչեւ դեկտեմբեր այս վիտամինի ավելի քան 2 մլն չափաբաժին է արտադրվել։ Հասարակական սննդի մեջ լայնորեն օգտագործվում էր դոնդողը, որը պատրաստվում էր բուսական կաթից, հյութերից, գլիցերինից և ժելատինից։ Դոնդողի արտադրության համար օգտագործվել են նաև վարսակի ալյուրի թափոններ և լոռամրգի միջուկ։ Քաղաքի սննդի արդյունաբերությունը արտադրում էր գլյուկոզա, օքսալաթթու, կարոտին և դաբաղ։ Շրջափակման ընթացքում հացի արտադրության մեջ օգտագործվել է ավելի քան 26 հազար տոննա տարբեր տեսակի կեղտեր, ինչը հնարավորություն է տվել ստանալ հավելյալ 50 հազար տոննա հաց։ Թխած հացի բաղադրությունը (ներառյալ կեղտը) հետևյալն էր. Սեպտեմբերի 15-ից տարեկանի ալյուր - 52%, վարսակի ալյուր - 30%, գարու ալյուր - 8%, սոյայի ալյուր - 5%, ածիկի ալյուր - 5%; հոկտեմբերի 20-ից՝ տարեկանի ալյուր՝ 63%, ածիկի ալյուր՝ 12%, վարսակի ալյուր՝ 8%, բորբոսնած հացահատիկի ալյուր՝ 5%, կտավատի ալյուր, թեփ և սոյայի ալյուր՝ յուրաքանչյուրը 4%; նոյեմբերի վերջից՝ տարեկանի ալյուր՝ 73%, սննդային ցելյուլոզա՝ 10%, բամբակյա տորթ՝ 10%, եգիպտացորենի ալյուր՝ 3%, պաստառի (ալյուր) փոշի՝ 2%, ալյուրի ավելն ու պարկի թափահարումը՝ 2%։

1942 թվականի գարնան սկզբին քաղաքային իշխանությունների որոշմամբ սկսվեց ուտելի վայրի բույսերի զանգվածային կենտրոնացված մթերումները (եղինջ, քինոա, խտուտիկ, թրթնջուկ, գայլուկ, վարդակ և այլն)։ Քաղաքաբնակների սննդակարգում դրանց օգտագործման չափը վկայում է 1942 թվականին Կիրովի գործարանի արտադրամասերից մեկի ճաշարանի պահպանված ճաշացանկը։

Գարուն-Ամառ 1942 թ

Պաշարված Լենինգրադի պարտիզանական շարասյունը

1942 թվականի մարտի 29-ին Պսկովի և Նովգորոդի մարզերից Լենինգրադ ժամանեց պարտիզանական շարասյունը քաղաքի բնակիչների համար նախատեսված սննդով։ Միջոցառումը մեծ ոգեշնչող նշանակություն ունեցավ և ցույց տվեց թշնամու անկարողությունը վերահսկելու իր զորքերի թիկունքը և կանոնավոր Կարմիր բանակի կողմից քաղաքը ազատելու հնարավորությունը, քանի որ պարտիզաններին հաջողվեց դա անել։

Շոգեքարշը ալյուր է տանում տրամվայի ռելսերի երկայնքով պաշարված Լենինգրադում, 1942

Դուստր տնտեսությունների կազմակերպում

1942 թվականի փետրվարի 5-ին Քաղաքային կոմիտեում ստեղծվեց գյուղատնտեսական բաժին, որի խնդիրն էր Լենինգրադի շրջակայքում ստեղծել գյուղատնտեսական ձեռնարկությունների համակարգ՝ քաղաքին բանջարեղեն մատակարարելու համար. Շրջանային խորհուրդների գործադիր կոմիտեներին կից ստեղծվեցին հողային բաժիններ։ 1942 թվականի մարտի 19-ին Լենինգրադի քաղաքային խորհրդի գործադիր կոմիտեն ընդունեց «Աշխատողների և նրանց ասոցիացիաների անձնական սպառողական այգիների մասին» կանոնակարգը, որը նախատեսում էր անձնական սպառողական այգեգործության զարգացում ինչպես քաղաքում, այնպես էլ արվարձաններում: Ընդհանուր առմամբ, 1942 թվականի գարնանը ստեղծվել են 633 դուստր ֆերմաներ և 1468 այգեգործների ասոցիացիաներ։ Պետական ​​հիմնադրամի հողերից 6931 հեկտար անվճար հող է հատկացվել կազմակերպություններին և անհատական ​​օգտագործման (ներառյալ տարհանված կոլեկտիվ ֆերմերների տարածքները)՝ Պարգոլովսկի շրջանում՝ 3745 հեկտար, Վսևոլոժսկիում՝ 3186 հեկտար։ Անհատական ​​բանջարանոցներին հատկացվել են հողատարածքներ՝ մեկ ընտանիքի համար մինչև 0,15 հա, ձեռնարկությունների դուստր հողատարածքներին՝ մինչև 50 հա, ինչպես նաև նախատեսվում էր, որ քաղաքի ներսում գտնվող բոլոր հարմար հողատարածքները կարող են օգտագործվել բանջարաբուծության համար։ Լենինգրադի քաղաքային գործկոմը որոշ ձեռնարկությունների պարտավորեցրել է բնակիչներին տրամադրել անհրաժեշտ սարքավորումներ, ինչպես նաև հրատարակել գյուղատնտեսության վերաբերյալ ձեռնարկներ («Անհատական ​​բանջարաբուծության գյուղատնտեսական կանոններ», հոդվածներ «Լենինգրադսկայա պրավդա»-ում և այլն): Մաքրվել են ձեռնարկություններին կից անվճար հողատարածքներ, իսկ ձեռնարկությունների աշխատակիցներին, ըստ ձեռնարկությունների ղեկավարների կողմից հաստատված ցուցակների, տրամադրվել են 2-3 ակր մակերեսով հողամասեր անձնական այգիների համար։ Բանջարեղենի այգիների սեփականատերերին աջակցություն է ցուցաբերվել տնկիների ձեռքբերման և տնտեսապես օգտագործելու հարցում: Այսպիսով, կարտոֆիլը տնկելիս օգտագործվել են միայն ծլած «աչքով» պտղի փոքր մասերը։ Դուստր ֆերմաները շուրջօրյա հսկվում էին ձեռնարկության անձնակազմի կողմից: Գարնանը ցանվել է մոտ 10 հազար հեկտար՝ 5833 հա ձեռնարկությունների սեփական գյուղատնտեսական նշանակության հողեր, 2200 հա սովխոզի հողեր և 1784 հա անհատ այգեգործներ։ Այս հողատարածքներից աշնանը հավաքվել է 76761 տոննա բանջարեղեն և կարտոֆիլ (այս թվից 24343 տոննան հավաքվել է սովխոզներից, 26098 տոննան՝ ձեռնարկությունների մասնավոր տնտեսություններից, 26320 տոննան՝ անհատ այգեգործներից)։ Ձեռնարկություններում դուստր ֆերմաների արտադրանքը ուղարկվում էր իրենց աշխատողների սնուցումը բարելավելու համար, բայց ոչ ավելի, քան օրական լրացուցիչ 300 գ բանջարեղեն մեկ աշխատանքային քարտի համար: Մնացած ամեն ինչը պետք է հանձնվեր պետությանը կենտրոնացված բաշխման։ 1943-ի աշնանը բանջարեղենի և կարտոֆիլի բերքը կազմել է 135 հազար տոննա, որից 75 հազար տոննան հավաքվել է սովխոզում և դուստր տնտեսություններում, իսկ անհատ այգեգործները՝ 60 հազար տոննա։

Մահացության նվազում

1942թ.-ի գարնանը ջերմաստիճանի տաքացման և սննդի բարելավման պատճառով քաղաքի փողոցներում հանկարծակի մահացությունների թիվը զգալիորեն նվազել է: Այսպիսով, եթե փետրվարին քաղաքի փողոցներից հավաքվել է մոտ 7000 դի, ապա ապրիլին եղել է մոտավորապես 600, իսկ մայիսին՝ 50 դիակ։ Նախապատերազմյան մահացության ցուցանիշով ամսական 3000 մարդ, 1942 թվականի հունվար-փետրվարին քաղաքում ամսական մահանում էր մոտավորապես 130000 մարդ, մարտին մահանում էր 100000 մարդ, մայիսին՝ 50000 մարդ, հուլիսին՝ 25000 մարդ, սեպտեմբերին՝ 7000 մարդ։ . Ընդհանուր առմամբ, ըստ վերջին հետազոտությունների, պաշարման առաջին, ամենադժվար տարում մահացել է մոտավորապես 780,000 լենինգրադցի։

Պաշարված քաղաքում ձմեռային հակասանիտարական պայմանների հետևանքները նվազեցնելու համար որոշվեց 1942 թվականի փետրվարից մինչև մայիս զանգվածային հակադիզենտերիային պատվաստում իրականացնել՝ ընդգրկելով 1,5 միլիոն լենինգրադցի։ Մարտի 16-ի դրությամբ պատվաստվել է մոտ 500 հազար մարդ։

1942 թվականի մարտի 26-ին հրամանագիր է ընդունվել մարտի 27-ից ապրիլի 8-ը քաղաքացիական բնակչությանը մոբիլիզացնելու մասին՝ քաղաքը մաքրելու համար՝ ձմռանը կուտակված կոյուղաջրերից և չթաղված դիակներից համաճարակները կանխելու համար: Հավաքագրվել են 15-ից 60 տարեկան տղամարդիկ և 15-ից 55 տարեկան կանայք։ Նրանք, ովքեր գործազուրկ էին, պետք է աշխատեին օրական 8 ժամ մաքրության համար, իսկ նրանք, ովքեր աշխատում էին, պետք է աշխատեին իրենց հիմնական աշխատանքից 2 ժամ հետո։ Ամեն օր աշխատանքի տեղավորվել է մոտ 300 հազար մարդ։ 1942-ի ապրիլ-մայիսին տեղի ունեցավ բնակչության կենսապայմանների հետագա բարելավում. սկսվեց կոմունալ ծառայությունների վերականգնումը։ Բազմաթիվ ձեռնարկություններ վերսկսել են իրենց գործունեությունը։ Ապրիլի 15-ին քաղաքում բացվել են լոգարաններն ու լվացքատները, իսկ դպրոցներում դասերը վերսկսվել են մայիսի 3-ից։ Բացվել է 148 դպրոց; Նրանք օրական երեք անգամ սնունդ էին տրամադրում: Ուսումնական տարվա սկզբին՝ 1942 թվականի աշնանը, գործում էր 84 դպրոց. 1943 թվականին՝ 124, 1944 թվականին՝ 200 դպրոց։ 1942 թվականի մարտի 1-ին քաղաքի որբանոցների թիվը 1941 թվականի վերջի 17-ից հասցվել է 98-ի։ 1941 թվականի դեկտեմբերից մինչև 1942 թվականի հուլիսը 40 հազար երեխա ուղարկվել է Լենինգրադի մանկատներ։ 1942 թվականի վերջին քաղաքում գործում էր 19 որբանոց։

Քաղաքային հասարակական տրանսպորտի վերականգնում

1942 թվականի գարնանը քաղաքային իշխանությունները հրամայեցին փողոցներից հանել կանգնած տրոլեյբուսները։ Մեքենաները չէին կարողանում շարժվել սեփական հզորությամբ, ուստի ստիպված էինք քարշակ կազմակերպել։ Տրոլեյբուսի ծառայությունը վերսկսվեց միայն 1944 թվականի գարնանը։

Սկսվեց քաղաքի տրամվայի ծառայության վերականգնումը. բեռնատար տրամվայի ծառայությունը բացվեց 1942 թվականի մարտի 31-ին, իսկ մարդատար տրամվայի ծառայությունը բացվեց ապրիլի 15-ին։ Լարումը մատակարարվել է կենտրոնական ենթակայաններին, գործարկվել է կանոնավոր մարդատար տրամվայ՝ սկզբում 6 երթուղիներով։ Բեռնափոխադրումների և ուղևորափոխադրումների վերաբացման համար անհրաժեշտ էր վերականգնել կատենարային ցանցի մոտավորապես 150 կմ՝ այն ժամանակ գործող ամբողջ ցանցի մոտ կեսը: Թիվ 11, 15 և 20 քարշային ենթակայաններն ապահովում էին երթևեկությունը քաղաքի կենտրոնում և Վիբորգի կողմից:

1942-1943 թթ

1942 թ Գնդակոծությունների ուժեղացում

Ապրիլ-մայիսին գերմանական հրամանատարությունը անհաջող փորձեց ոչնչացնել Նևայի վրա տեղակայված Բալթյան նավատորմի նավերը:

Մինչեւ ամառ Նացիստական ​​Գերմանիայի ղեկավարությունը որոշեց ակտիվացնել ռազմական գործողությունները Լենինգրադի ռազմաճակատում և առաջին հերթին ուժեղացնել քաղաքի հրետանային ռմբակոծությունն ու ռմբակոծությունը։

Լենինգրադի շրջակայքում տեղակայվեցին նոր հրետանային մարտկոցներ։ Մասնավորապես, երկաթուղային հարթակներում տեղակայվել են գերծանր հրացաններ։ Նրանք արկեր են արձակել 13, 22 և նույնիսկ 28 կմ հեռավորությունների վրա։ Ռումբերի քաշը հասնում էր 800–900 կգ-ի։ Գերմանացիները կազմեցին քաղաքի քարտեզը և բացահայտեցին մի քանի հազար կարևոր թիրախներ, որոնց վրա ամեն օր գնդակոծվում էր։

Այս ժամանակ Լենինգրադը վերածվել է հզոր ամրացված տարածքի։ Ստեղծվեցին 110 խոշոր պաշտպանական կենտրոններ, վերազինվեցին հազարավոր կիլոմետրանոց խրամատներ, կապի անցումներ և այլ ինժեներական կառույցներ։ Սա հնարավորություն ստեղծեց գաղտնի կերպով վերախմբավորել զորքերը, դուրս բերել զինվորներին առաջնագծից և պահեստավորել: Արդյունքում կտրուկ նվազել է արկի բեկորներից և հակառակորդի դիպուկահարներից խորհրդային զորքերի կորուստները։ Սահմանվել է դիրքերի հետախուզություն և քողարկում։ Կազմակերպվում է հակամարտային մարտ հակառակորդի պաշարողական հրետանու դեմ։ Արդյունքում թշնամու հրետանու կողմից Լենինգրադի գնդակոծության ինտենսիվությունը զգալիորեն նվազեց։ Այդ նպատակների համար հմտորեն օգտագործվել է Բալթյան նավատորմի ռազմածովային հրետանին։ Լենինգրադի ռազմաճակատի ծանր հրետանու դիրքերը տեղափոխվեցին առաջ, դրա մի մասը տեղափոխվեց Ֆինլանդիայի ծոցով դեպի Օրանիենբաում կամրջի գլխին, ինչը հնարավորություն տվեց մեծացնել կրակի շրջանակը, ինչպես հակառակորդի հրետանային խմբերի թեւին, այնպես էլ թիկունքին: Հատկացվել են հատուկ նկատող ինքնաթիռներ և դիտորդական օդապարիկներ։ Այս միջոցառումների շնորհիվ 1943 թվականին քաղաքի վրա ընկած հրետանային արկերի թիվը կրճատվեց մոտավորապես 7 անգամ։

1943 թ․ Շրջափակումը ճեղքելով

Հունվարի 12-ին, ժամը 9:30-ին սկսված հրետանային նախապատրաստությունից հետո, միաժամանակ Վոլխովի և Լենինգրադի ռազմաճակատների հրետանին սկսեց գնդակոծել թշնամու դիրքերը, որը տևեց Լենինգրադի ռազմաճակատից 2 ժամ 15 րոպե և Վոլխովի ռազմաճակատից 2 ժամ 45 րոպե։ ճակատ. Ժամը 11-ին Լենինգրադի ռազմաճակատի 67-րդ բանակը և Վոլխովի ճակատի 2-րդ հարվածային բանակը անցան հարձակման և օրվա վերջում արևելքից և արևմուտքից առաջ շարժվեցին երեք կիլոմետր դեպի միմյանց: Չնայած հակառակորդի համառ դիմադրությանը՝ հունվարի 13-ի վերջին բանակների միջև հեռավորությունը կրճատվել է մինչև 5-6 կիլոմետր, իսկ հունվարի 14-ին՝ երկու կիլոմետր։ Թշնամու հրամանատարությունը, փորձելով ամեն գնով պահել Աշխատավորների թիվ 1 և 5 գյուղերը և հենակետերը բեկման եզրերին, հապճեպ ռազմաճակատի այլ հատվածներից տեղափոխել է իր պահեստազորը, ստորաբաժանումներն ու ստորաբաժանումները։ Գյուղերից հյուսիս տեղակայված թշնամու խումբը մի քանի անգամ անհաջող փորձել է ճեղքել հարավային նեղ պարանոցը դեպի իր հիմնական ուժերը։

Հունվարի 18-ին Լենինգրադի և Վոլխովի ճակատների զորքերը միավորվեցին թիվ 1 և 5 բանվորական բնակավայրերի տարածքում: Նույն օրը Շլիսելբուրգն ազատագրվեց և Լադոգա լճի ողջ հարավային ափը մաքրվեց թշնամուց։ . Ափի երկայնքով կտրված 8-11 կիլոմետր լայնությամբ միջանցքը վերականգնեց Լենինգրադի և երկրի ցամաքային կապը։ Տասնյոթ օրվա ընթացքում ափի երկայնքով կառուցվեցին ճանապարհ և երկաթգիծ (այսպես կոչված՝ «Հաղթանակի ճանապարհ»։ Այնուհետև 67-րդ և 2-րդ շոկային բանակների զորքերը փորձեցին հարձակումը շարունակել հարավային ուղղությամբ, սակայն ապարդյուն։ Հակառակորդը շարունակաբար թարմ ուժեր է տեղափոխել Սինյավինի շրջան. հունվարի 19-ից 30-ը զորակոչվել է հինգ դիվիզիա և մեծ քանակությամբ հրետանի։ Հակառակորդի՝ Լադոգա լիճ կրկին հասնելու հնարավորությունը բացառելու համար 67-րդ և 2-րդ հարվածային բանակների զորքերը անցան պաշտպանական դիրքի։ Մինչ շրջափակումը ճեղքվեց, քաղաքում մնաց մոտ 800 հազար խաղաղ բնակիչ։ Այս մարդկանցից շատերը տարհանվել են թիկունքում 1943թ.

Սննդի գործարանները սկսեցին աստիճանաբար անցնել խաղաղ ժամանակաշրջանի արտադրանքի: Հայտնի է, օրինակ, որ արդեն 1943 թվականին Ն.Կ. Կրուպսկայայի անվան հրուշակեղենի գործարանը արտադրել է երեք տոննա լենինգրադյան հայտնի ապրանքանիշի «Միշկա հյուսիսում» քաղցրավենիք։

Շլիսելբուրգի շրջանում շրջափակման օղակը ճեղքելուց հետո հակառակորդը, այնուամենայնիվ, լրջորեն ամրապնդեց գծերը դեպի քաղաքի հարավային մոտեցումները։ Գերմանական պաշտպանական գծերի խորությունը Օրանիենբաումի կամրջի տարածքում հասել է 20 կմ-ի։

1944 թ․ Լենինգրադի ամբողջական ազատագրումը թշնամու շրջափակումից

1944 թվականի հունվարի 14-ին Լենինգրադի, Վոլխովի և Բալթյան 2-րդ ռազմաճակատների զորքերը սկսեցին Լենինգրադ-Նովգորոդ ռազմավարական հարձակողական գործողությունը։ Արդեն հունվարի 20-ին խորհրդային զորքերը զգալի հաջողությունների հասան. Լենինգրադի ճակատի կազմավորումները ջախջախեցին թշնամու Կրասնոսելսկո-Ռոպշին խմբին, իսկ Վոլխովի ճակատի ստորաբաժանումները ազատագրեցին Նովգորոդը: Սա թույլ տվեց Լ.Ա.Գովորովին և Ա.Ա.Ժդանովին հունվարի 21-ին դիմել Ջ.Վ.Ստալինին․

Լենինգրադի թշնամու շրջափակումից և հակառակորդի հրետանային գնդակոծությունից Լենինգրադի ամբողջական ազատագրման կապակցությամբ թույլտվություն ենք խնդրում.

1. Այս հարցով հրաման արձակել և հրապարակել ռազմաճակատի զորքերին։
2. Հաղթանակի պատվին, հունվարի 27-ին, ժամը 20:00-ին, Լենինգրադում երեք հարյուր քսանչորս հրացաններից կրակեք քսանչորս հրետանային սալվոյով:

Ստալինը բավարարեց Լենինգրադի ռազմաճակատի հրամանատարության խնդրանքը և հունվարի 27-ին Լենինգրադում հրավառություն արձակվեց՝ ի հիշատակ քաղաքի վերջնական ազատագրման պաշարումից, որը տևեց 872 օր: Հրամանը Լենինգրադի ճակատի հաղթական զորքերին, հակառակ սահմանված կարգի, ստորագրել է Լ.Ա.Գովորովը, այլ ոչ թե Ստալինը։ Հայրենական մեծ պատերազմի ժամանակ ոչ մի ռազմաճակատի հրամանատար նման արտոնության չի արժանացել։

Ի հիշատակ քաղաքի հերոսական պաշտպանության՝ ԱՄՆ նախագահը հատուկ նամակ է ներկայացրել Լենինգրադ քաղաքին։ Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների ժողովրդի անունից ես այս վկայականը հանձնում եմ Լենինգրադ քաղաքին՝ ի հիշատակ իր քաջարի մարտիկների և նրա հավատարիմ տղամարդկանց, կանանց ու երեխաների, ովքեր զավթիչի կողմից մեկուսացված լինելով իրենց մնացած ժողովրդից և չնայած մշտական ​​ռմբակոծություններին և ցրտից, սովից և հիվանդություններից անասելի տառապանքներին, նրանք հաջողությամբ պաշտպանեցին իրենց սիրելի քաղաքը 1941թ. սեպտեմբերի 8-ից մինչև 1943թ. ագրեսիայի ուժերին դիմադրող աշխարհի բոլոր ժողովուրդները։

Տարհանում

Իրավիճակը շրջափակման սկզբում

Բնակչության և ձեռնարկությունների տարհանման միջոցառումները սկսվել են արդեն 1941 թվականի հունիսին։ Լենինգրադի տարհանման նախապատերազմական պլանը նախատեսում էր ռազմավարական բեռների, թանգարանային արժեքների և պաշտպանական արդյունաբերության հետ կապված ձեռնարկությունների հեռացում, ներառյալ նրանց աշխատուժը, բայց ոչ քաղաքի բնակչության մեծ մասը: Հունիսի 29-ին Լենինգրադի քաղաքային գործադիր կոմիտեն որոշեց երեխաներին Լենինգրադից տեղափոխել Լենինգրադի և Յարոսլավլի մարզեր։ Նախատեսվում էր տարհանել 390 հազար երեխայի[1]։ Հունիսի վերջին ստեղծվեց քաղաքային տարհանման հանձնաժողովը։ Բնակչության շրջանում սկսվեց բացատրական աշխատանք Լենինգրադից հեռանալու անհրաժեշտության վերաբերյալ, քանի որ շատ բնակիչներ չէին ցանկանում լքել իրենց տները: 1941 թվականի հուլիսի 11-ին թողարկվեց GKO-99ss «Արդյունաբերական ձեռնարկությունների տարհանման մասին» հրամանագիրը, որը կարգադրեց Լենինգրադից հեռացնել բազմաթիվ արդյունաբերություններ: Օգոստոսի 10-ին տարհանման խորհուրդը որոշում է ընդունել քաղաքից հեռացնել լրացուցիչ 400 հազար կանանց և մինչև 14 տարեկան երեխաներին, բացի ձեռնարկությունների հետ տարհանված աշխատակիցներից և նրանց ընտանիքների անդամներից։ Օգոստոսի 14-ին որոշում է կայացվել տարհանել լրացուցիչ 700 հազար մարդու։ Ծրագրի համաձայն՝ ամեն օր քաղաքից պետք է դուրս բերվեր 30 հազար մարդ[1]։ Սեպտեմբերի 4-ին Լենինգրադի ռազմաճակատի ռազմական խորհուրդը հրամայեց տարհանել Լենինգրադից առնվազն 1,2 միլիոն մարդու։ Ենթադրվում էր, որ տարհանումը երկաթուղով պետք է իրականացվեր դեպի Նևայի հակառակ ափին գտնվող Շլիսելբուրգ կայարան՝ համանուն քաղաքից, այնուհետև Լադոգա լճով։ Սակայն սեպտեմբերի 8-ին գրավվեց Շլիսելբուրգ քաղաքը։ Բնակչության տարհանումն ու բեռների տեղափոխումը գերմանական դիրքերից ընդամենը մեկ կիլոմետր հեռավորության վրա գտնվող նավամատույցներից անհնարին դարձավ։

Տարհանման առաջին ալիքը

Տարհանման հենց առաջին փուլը տևեց հունիսի 29-ից մինչև շրջափակման սկիզբը, երբ Վերմախտի ստորաբաժանումները կտրեցին Լենինգրադը նրանից արևելք ընկած շրջանների հետ կապող երթուղիները։ Այս շրջանին բնորոշ էր քաղաքը լքելու բնակիչների դժկամությունը։ Լենինգրադից շատ երեխաներ տարհանվել են Լենինգրադի շրջանի շրջաններ, ինչը հետագայում հանգեցրել է նրան, որ 175 հազար երեխա հետ է վերադարձվել Լենինգրադ:

1941 թվականի հունիսի 29-ից օգոստոսի 27-ն ընկած ժամանակահատվածում քաղաքից դուրս են բերվել 488,703 Լենինգրադի բնակիչներ, որոնցից 219,691-ը երեխաներ են (395,091-ը դուրս են բերվել, բայց հետագայում 175,000-ը վերադարձվել է), իսկ 164,320 բանվորներ և աշխատողներ՝ ձեռնարկությունների հետ միասին: Նաև տարհանվել է 147500 մարդ, ովքեր նախկինում տարհանվել էին Լենինգրադ Բալթյան հանրապետություններից և Կարելո-Ֆիննական ԽՍՀ-ից։ 1941 թվականի օգոստոսի 27-ին երկաթուղով տարհանումն անհնար դարձավ[1]։ Շրջափակման սկզբում 88700 ֆիններ և 6700 գերմանացիներ տարհանվել էին։

Տարհանման երկրորդ ալիքը

Երկրորդ շրջանում տարհանումն իրականացվել է երեք եղանակով. տարհանում Լադոգա լճով ջրային տրանսպորտով դեպի Նովայա Լադոգա, այնուհետև ավտոմոբիլային տրանսպորտով Վոլխովստրոյ կայարան; օդային տարհանում; տարհանում Լադոգա լճի վրայով սառցե ճանապարհով:

Այս ընթացքում ջրային տրանսպորտով փոխադրվել է 33479 մարդ (որից 14854-ը Լենինգրադի բնակչությունից չեն), ավիացիան՝ 35114 (որից 16956-ը՝ ոչ Լենինգրադից), Լադոգա լճով երթով և անկազմակերպ ավտոմոբիլային տրանսպորտով։ 1941 թվականի դեկտեմբերի վերջից մինչև 1942 թվականի հունվարի 22-ը - 36,118 մարդ (բնակչությունը ոչ Լենինգրադից), 1942 թվականի հունվարի 22-ից մինչև ապրիլի 15-ը «Կյանքի ճանապարհով» ՝ 554,186 մարդ։

Ընդհանուր առմամբ, տարհանման երկրորդ շրջանում՝ 1941 թվականի սեպտեմբերից մինչև 1942 թվականի ապրիլ, քաղաքից դուրս է բերվել մոտ 659 հազար մարդ, հիմնականում Լադոգա լճի վրայով «Կյանքի ճանապարհի» երկայնքով։

Տարհանման երրորդ ալիքը

1942 թվականի մայիսից օգոստոս նավարկության է դուրս բերվել 448 հզ. ընդհանուր առմամբ, 1941 թվականի հունիսից մինչև 1942 թվականի օգոստոսի 15-ը քաղաքից տարհանվել է 1,5 միլիոն մարդ; Արհմիութենական և հանրապետական ​​ենթակայության 333 ձեռնարկություններից 133-ը ամբողջությամբ տարհանվել են քաղաքից 1942 թվականի օգոստոսին ավարտվել է բնակչության զանգվածային հեռացումը։ Միևնույն ժամանակ, 1943-ին շարունակվեց որոշակի կատեգորիաների տարհանումը` բազմազավակ ընտանիքներ, հաշմանդամներ և հիվանդներ: 1943 թվականի հունվարի 16-ից դեկտեմբերի 17-ը տարհանվել է 14362 մարդ։ 1943 թվականի նոյեմբերի 10-ից Լադոգա լճով բնակչության տարհանումը դադարեցվեց և իրականացվեց երկաթուղային ճանապարհով՝ շրջափակման ճեղքման ժամանակ ազատագրված Լադոգայի ափով։ 1943 թվականի մայիսի 1-ին քաղաքի բնակչությունը կազմում էր 640 հազար մարդ։ Ընդհանուր առմամբ, պատերազմի ընթացքում Լենինգրադից տարհանվել է 1,738 միլիոն մարդ, որից 1,360 միլիոնը՝ լենինգրադցիներ։ 1941 թվականի հուլիսից մինչև 1943 թվականի հոկտեմբերը 70319 հաստոցներ և այլ տեխնոլոգիական սարքավորումներ, 58 հազար էլեկտրական շարժիչներ, 22 կոմպլեկտներ կաթսայատան ագրեգատներ, 23 կոմպլեկտ հիդրավլիկ և տուրբոգեներատորներ, 93 շոգեքարշ, 6 հազար երկաթուղային վագոններ, 125 հազար տոննա երկաթուղային նյութեր։ արտահանվել է Լենինգրադից, 31 հզ. տ. գունավոր մետաղներ։

Հետևանքները

Քաղաքից տարված հյուծված մարդկանցից մի քանիսին չի հաջողվել փրկել։ Մի քանի հազար մարդ մահացել է սովի հետևանքներից «Մայրցամաք» տեղափոխվելուց հետո։ Բժիշկները անմիջապես չսովորեցին, թե ինչպես հոգ տանել սովամահ մարդկանց մասին: Եղել են դեպքեր, երբ նրանք մահացել են մեծ քանակությամբ բարձրորակ սնունդ ստանալուց հետո, որն ըստ էության թույն է հյուծված մարմնի համար։ Ընդ որում, շատ ավելի շատ զոհեր կարող էին լինել, եթե այն շրջանների տեղական իշխանությունները, որտեղ տեղավորվել են տարհանվածները, արտառոց ջանքեր չգործադրեին լենինգրադցիներին սննդով և որակյալ բուժօգնությամբ ապահովելու համար։

Շատ տարհանվածներ պատերազմից հետո չկարողացան վերադառնալ տուն՝ Լենինգրադ: Նրանք ընդմիշտ հաստատվեցին «Մայրցամաքում»։ Քաղաքը երկար ժամանակ փակ էր։ Վերադառնալու համար անհրաժեշտ էր հարազատների զանգը։ Սակայն փրկվածներից շատերը հարազատներ չունեին։

Վառելիքաէներգետիկ համալիր

Մինչ պատերազմը Լենինգրադում էլեկտրաէներգիան արտադրվում էր ինչպես քաղաքի ներսում, այնպես էլ մարզից։ 1941 թվականի սեպտեմբերին որոշ էլեկտրակայաններ, որոնք էլեկտրաէներգիա էին մատակարարում Լենինգրադին, հայտնվեցին գերմանական և ֆիննական զորքերի կողմից գրավված տարածքում։ Կտրվել են նաև քաղաքը մայրցամաքում գտնվող կայանների հետ կապող բոլոր էլեկտրահաղորդման գծերը[1]։ 1941 թվականի օգոստոսի 22-ին Ռուխիալսկայա հիդրոէլեկտրակայանը գրավեցին ֆինները, օգոստոսի 30-ին Վոլխովսկայա և Նիժնե-Սվիրսկայա հիդրոէլեկտրակայաններից էլեկտրաէներգիան դադարեցրեց Լենինգրադի մատակարարումը, իսկ սեպտեմբերի 6-ին գերմանացիները գրավեցին Դուբրովսկայա հիդրոէլեկտրակայանը։ Արդյունքում Լենինգրադի էներգահամակարգը կորցրեց իր հզորության 2/3-ը շրջափակման սկզբում։ Քաղաքում մնացած էլեկտրակայանները շահագործելու համար անհրաժեշտ էր վառելիք հասցնել պաշարված տարածք։ Քաղաքում էլեկտրաէներգիայի պակաս կար։ Այսպիսով, 1941 թվականի երկրորդ կեսին Լենինգրադի ողջ էներգահամակարգը արտադրել է 830 մլն կՎտժ, ինչը կազմում էր նախապատերազմական մակարդակի 30%-ը։ 1941 թվականի դեկտեմբերին Լենինգրադում արտադրվել է 50 մլն կՎտժ էլեկտրաէներգիա (յոթ անգամ պակաս, քան 1940 թվականի դեկտեմբերին), 1942 թվականի հունվարին՝ 13 մլն կՎտժ, փետրվարին՝ 7,5 մլն կՎտժ, ապրիլին՝ 13 մլն կՎտժ, մայիսին՝ 17 մլն. կՎտժ էլեկտրաէներգիա: Հունվարի 25-ին եղել է նվազագույն էլեկտրաէներգիայի արտադրություն՝ քաղաքային էներգահամակարգում գործել է ընդամենը մեկ տուրբին՝ 3 ՄՎտ բեռնվածությամբ։

1942 թվականի մարտի 17-ին տեղական վառելիքի` տորֆի վրա աշխատելու փոխակերպումից հետո գործարկվեց LGES-5 կաթսա, իսկ ամռանը վերակառուցվեցին քաղաքային էլեկտրակայանների ևս մի քանի կաթսաներ՝ տորֆով աշխատելու համար: Այս կաթսայի գործարկումը հնարավորություն է տվել մարտի վերջից [1] քաղաքում գործարկել տրամվայի ծառայությունը։ 1942 թվականի գարնանը նախկինում տարհանված սարքավորումները մասամբ վերադարձվեցին և տեղադրվեցին Վոլխովի հիդրոէլեկտրակայանում, և կայանը սկսեց էլեկտրաէներգիա արտադրել։ Վոլխովի հիդրոէլեկտրակայանից Լենինգրադ էլեկտրաէներգիա մատակարարելու համար 1942 թվականի օգոստոսից նոյեմբեր ընկած ժամանակահատվածում Լադոգայի միջով էլեկտրահաղորդման գիծ կառուցվեց։ Հաղորդման գծի օդային հատվածն ուներ 60 կՎ լարում և բաղկացած էր 140 կմ վերականգնված և 80 կմ նորակառույց գծերից։ Լադոգայով անցել է էլեկտրահաղորդման գծի ստորջրյա հատվածը՝ 20 կմ երկարությամբ, որը բաղկացած է հինգ զուգահեռ մալուխներից՝ յուրաքանչյուրը 10 կՎ լարմամբ։ 1942 թվականի սեպտեմբերի 23-ին Վոլխովի հիդրոէլեկտրակայանից էլեկտրաէներգիա սկսեց հոսել Լենինգրադ։ 1942 թվականի նոյեմբերի 7-ին էլեկտրաէներգիա է մատակարարվել Լենինգրադի բնակիչների 3 հազար բնակելի շենքերին՝ մեկ ընտանիքի համար օրական 0,2 կՎտ/ժ սպառման սահմանաչափով 19-ից 24 ժամվա ընթացքում[1]։ 1942-1943 թվականների ձմռանը ստորջրյա մալուխի փոխարեն Լադոգայի վրայով 60 կՎ էլեկտրահաղորդման գիծ կառուցվեց և օգտագործվեց սառույցի մեջ սառած բևեռների վրա: 1943 թվականի ապրիլի 8-ին Վոլխովի հիդրոէլեկտրակայանից անցկացվեց 60 կՎ էլեկտրահաղորդման գիծ Շլիսելբուրգի հարավային ափով, որը վերագրավվեց հունիսին շրջափակման ժամանակ, այն միացվեց 110 կՎ լարման՝ ստորջրյա մալուխների անջատվել են և դրվել ռեզերվ[1]։ 1942 թվականին Լենինգրադի էներգահամակարգը (ներառյալ Վոլխովի հիդրոէլեկտրակայանը, որը գտնվում է շրջափակման օղակից դուրս և էլեկտրաէներգիա է մատակարարում ոչ միայն Լենինգրադին) արտադրել է 225 միլիոն կՎտժ; 1943 թվականին՝ 406 միլիոն կՎտ/ժ էլեկտրաէներգիա և 131 հազար Գկալ ջերմություն՝ օգտագործելով 32 հազար տոննա ածուխ, 29 հազար տոննա մազութ, 510 հազար տոննա տորֆ և 32 հազար մ³ վառելափայտ; 1944 թվականին՝ 699 միլիոն կՎտժ և 498 հազար Գկալ՝ օգտագործելով 120 հազար տոննա ածուխ, 770 հազար տոննա տորֆ, 1,8 հազար տոննա մազութ և 0,5 հազար մ³ վառելափայտ; 1945 թվականին գեներացվել է 1184 մլն կՎտժ և 480 Գկալ, որոնք կազմում էին նախապատերազմյան մակարդակների 38%-ը և 52%-ը։

Պաշարված քաղաքում վառելիքի հետ կապված բարդ իրավիճակ էր թե՛ ձեռնարկությունների, թե՛ էլեկտրակայանների, թե՛ բնակելի ու հասարակական շենքերի ջեռուցման ապահովման համար։ Նախապատերազմյան ձմռանը Լենինգրադը ջեռուցման և էլեկտրաէներգիա արտադրելու համար ամսական սպառում էր 300 հազար տոննա ածուխ, 60 հազար տոննա մազութ, 13 հազար տոննա կերոսին և 600 հազար մ³ վառելափայտ: Ամբողջ 1941 թվականի համար նախատեսվում էր մատակարարել 4,6 մլն խմ վառելափայտ; իսկ Լենինգրադի քաղաքային խորհրդի գործկոմի համակարգի համաձայն՝ տրանսպորտային միջոցների համար 27 հազար տոննա բենզին։ 1941 թվականի սեպտեմբերի սկզբին քաղաքին մատակարարվել է նավթամթերք 20 օր, ածուխ՝ 80 օր, վառելափայտ՝ 18 օր; կար 642 հազար տոննա ածուխ և 370 հազար մ³ վառելափայտ։ Հոկտեմբերի 1-ի դրությամբ կար 120 հազար մ³ վառելափայտ։ Հոկտեմբերի 8-ին որոշում է կայացվել սկսել Լենինգրադի արվարձաններում վառելափայտի հավաքումը։ Նախատեսվում էր արտադրել 300 հազ. Այս աշխատանքները վատ էին կազմակերպված և չտվեցին սպասված արդյունքը։ Դեկտեմբերի 10-ին որոշում է կայացվել անտառահատման ուղարկել քաղաքային ձեռնարկություններից 2850 աշխատողի, իսկ դեկտեմբերի 14-ին՝ 1400 կոմսոմոլի։ Դեկտեմբերի 24-ին Լենինգրադի գործկոմը թույլ տվեց քաղաքում որոշ փայտե շինություններ ապամոնտաժել վառելափայտի համար. 1942 թվականի հունվարին վառելափայտի համար ապամոնտաժվել է 279 բնակելի շենք, որը տվել է 18 հազար մ³ վառելափայտ։ Երկու ամիսների ընթացքում՝ 1942 թվականի հունվար և փետրվար, փայտե շենքերի ապամոնտաժման արդյունքում ստացվեց 38 հազար մ³ վառելափայտ, իսկ Լենինգրադի արվարձաններում վառելափայտի արդյունահանումը ՝ 54 հազար մ³: Ձմռանը 2500 կոմսոմոլցիներ ուղարկվեցին արվարձաններում տորֆի արդյունահանման։ 1942 թվականի ապրիլին 900 մարդ ուղարկվեց տորֆ հանելու. մայիսին 3 հազար բանվոր և աշխատակից ուղարկվել է վառելափայտ հավաքելու. հունիսին եւս 2 հազ. հատկացվել է վառելափայտի պատրաստման, 2 հազ.՝ տորֆի արդյունահանման համար։ 1942 թվականի հունվարին արվարձաններից Լենինգրադ էր առաքվում օրական 67 վագոն տորֆ, փետրվարին՝ 92 վագոն, մարտին՝ 75 վագոն, ապրիլին՝ օրական 99 վագոն, մայիսին՝ 145, հուլիսին՝ 176, սեպտեմբերին՝ 224։ Այնուամենայնիվ, տեղական վառելիք ձեռք բերելու համար կատարված աշխատանքների ծավալը անբավարար էր, ուստի 1942 թվականի սեպտեմբերի 1-ից հոկտեմբերի 1-ը քաղաքի բնակիչների մեծ մասը մոբիլիզացվել էր վառելափայտ հայթայթելու համար՝ 16-ից 55 տարեկան տղամարդիկ և 16-ից 45 տարեկան կանայք: Բերքահավաքն իրականացվել է ինչպես անտառում, այնպես էլ քաղաքում փայտյա շինություններն ապամոնտաժելով վառելափայտի համար։ Ապամոնտաժվել է 90 հազար մարդով բնակեցված 7 հազար տուն, որից 1,38 մլն մ³ վառելափայտ է ստացվել։ Բնակիչները տեղափոխվել են այլ շենքեր։ 1943 թվականի առաջին կեսին ավարտվեց փայտե շինությունների ապամոնտաժումը. ստացվել է 331 հազար մ³ վառելափայտ։ Ամբողջ 1942 թվականի ընթացքում Լենինգրադին մերձքաղաքային անտառներից մատակարարվել է 668 հազար մ³ վառելափայտ։ 1943 թվականի գարնանը 6600 բանվոր ուղարկվեց վառելափայտ հավաքելու, իսկ 7565՝ տորֆի արդյունահանման։ Մայիսին տորֆի արդյունահանման համար մոբիլիզացվել է 2145 ուսանող։

Շրջափակման ժամանակ քաղաքում գործող բեռնատարների պարկը, ներկրվող վառելիքը խնայելու նպատակով, բենզինով աշխատելուց տեղափոխվեց տեղական վառելիքով աշխատող։ Մեքենաները փոխակերպվել են գազով, որն արտադրվում է փայտի կտորներից պատրաստված գազի գեներատորի միջոցով: 1943 թվականին այդ գազագեներատորներից 700-ը գործում էին։ Ընդհանուր առմամբ Լենինգրադում և Լենինգրադի ճակատում օգտագործվող 1776 մեքենա փոխակերպվել է կոշտ վառելիքով աշխատելու համար:

Լենինգրադի համար վառելիքը առաքվել է նաև Կյանքի ճանապարհով: Սառցե ճանապարհի շահագործման ընթացքում 1941 թվականի նոյեմբերից մինչև 1942 թվականի ապրիլը մատակարարվել է 23 հազար տոննա ածուխ, 5 հազար տոննա մազութ, 5,2 հազար տոննա կերոսին և 10,7 հազար տոննա բենզին։ 1942 թվականի նավագնացության ընթացքում առաքվել է 100 հազար տոննա ածուխ, 63 հազար տոննա մազութ, 13 հազար տոննա կերոսին և 28 հազար տոննա բենզին։ 1942 թվականի աշնանը Լադոգայում սկսվեց փայտանյութի տեղափոխումը լաստանավերով. Այս նավարկության ընթացքում Լադոգայի արևմտյան ափ է հասցվել 42 հազար տոննա փայտանյութ[1]։ 1943 թվականին Լենինգրադ է մատակարարվել 426 հազար տոննա ածուխ, 1381 հազար տոննա վառելափայտ, 726 հազար տոննա տորֆ։

Արդյունաբերություն

Պատերազմից առաջ Լենինգրադը Խորհրդային Միության խոշորագույն արդյունաբերական կենտրոններից էր։ Չնայած Լենինգրադի շրջափակմանը և բազմաթիվ գործարանների, ներառյալ 92 խոշորագույն ձեռնարկությունների տարհանմանը, քաղաքի մնացած արդյունաբերությունները շարունակում էին արտադրել արտադրանք, թեև հաճախ զգալիորեն ավելի փոքր ծավալներով, քան պատերազմից առաջ: Այսպես, 1941 թվականի հուլիս-դեկտեմբեր ամիսներին 318 ինքնաթիռ, 713 տանկ (որից 526 ԿՎ), 12 ինքնագնաց հրացան, 2406 գնդի հրացան, 97 ռազմածովային հրանոթ, 643 45 մմ տրամաչափի ատրճանակ, 72 հազար ականանետ, ևս 72 հազար ականանետ։ 480 զրահամեքենա, 6 զրահապատ գնացք և 52 զրահապատ հարթակ, 2585 բոցասայլ, 10 600 «Դեգտյարև» ավտոմատ, 1375 հազար ականանետ և 1685 հազար հրետանային արկ, 40 հազար հրթիռ, 3 միլիոն օդային նռնակ, 10 600 «Դեգտյարև» գնդացիր։ Ամբողջ ԽՍՀՄ-ի երկրորդ կիսամյակի ընդհանուր արտադրությունից դա կազմել է` բոլոր հրետանու 10,1%-ը, ականանետների 23,5%-ը և տանկերի 14,8%-ը: 1941 թվականի վերջին քաղաքում դադարել էին գործել 270 խոշոր ձեռնարկություններ։ 1942 թվականի հունվարին պաշտպանական, նավաշինության և ինժեներական արդյունաբերության 68 հիմնական գործարաններից 18-ը մասամբ գործարկվեցին; Թեթև արդյունաբերության 70 ձեռնարկություններից միայն մեկն է գործել համեմատաբար կանոնավոր։ 1942 թվականի ապրիլին Լենինգրադում գործել է 50 գործարան և գործարան, հունիսին՝ 75։ 1941 թվականի դեկտեմբերի 15-ից մինչև 1942 թվականի մարտի 14-ը, այսինքն՝ պաշարման ամենադժվար ձմռանը, քաղաքում արտադրվել է 1 ԿՎ տանկ, 88 գնդի հրացան, 2657 ավտոմատ և 481 ականանետ։ 1942 թվականի առաջին կեսին արտադրվել է 46 հրանոթ, 280 ականանետ, 14 տանկ, 275 ծանր գնդացիր և 5314 ավտոմատ։ Ամբողջ 1942 թ.-ի համար՝ 60 տանկ, 692 գնդի հրացան, 1558 ականանետ, 2831 գնդացիր, 35,5 հազար ավտոմատ, 4700 ական դետեկտոր, 10,2 հազար խրամատային պերիսկոպ, 827 հազար րոպե հրետանային 61 հազար արկ հրթիռներ, մոտ մեկ միլիոն հակատանկային և հակահետևակային ականներ։ 1943-ին արտադրվել է 440 հրանոթ, 318 ականանետ, 166 հազար ավտոմատ և գնդացիր, 2,5 միլիոն արկ և ական։ Լենինգրադի համախառն արդյունաբերական արտադրանքը 1942 թվականին կազմել է մոտ 1,4 միլիարդ ռուբլի, 1943 թվականին՝ 2,5 միլիարդ ռուբլի, 1944 թվականին՝ 3,6 միլիարդ ռուբլի։

Հումքի բացակայությունն ազդել է արտադրանքի վրա։ Օրինակ՝ պայթուցիկները պատրաստվում էին թեփի հետ խառնված ամոնիումի նիտրատից։ Իսկ պահեստներում առկա բամբակից ցելյուլոզ էին արդյունահանում՝ սննդի մեջ օգտագործելու համար։

Շրջափակման արդյունքներ

Բնակչության կորուստներ

Ինչպես պնդում է ամերիկացի քաղաքական փիլիսոփա Մայքլ Ուոլցերը 1977 թվականին իր գրքում․ «Լենինգրադի պաշարման ժամանակ ավելի շատ խաղաղ բնակիչներ են զոհվել, քան Համբուրգի, Դրեզդենի, Տոկիոյի, Հիրոսիմայի և Նագասակիի դժոխքում միասին վերցրած»:

Բնակչության մահացությունը.

	1941 հուլ․	օգոստ․	սեպ․	հոկ․	նոյ․	դեկ․	1942 հունվ․	փետ․	մարտ	ապր․	մայ․	հուն․	հուլ․	օգոստ․	սեպ․	հոկ․	նոյ․	դեկ․
Մահացել է Լենինգրադում (հազ․ մարդ)	4,162	5,357	6,808	7,353	11,08	52,88	101,6	107,5	98,97	79,77	53,18	33,77	17,72	8,965	4,669	3,691	3,213	3,496
որոնցից մինչև 1 տարեկան երեխաներ	1211	1792	1239	1471	2012	5959	7199	5636	3988	2639	1810	1079	722	342	178	121	89	79
Մահացել է Լենինգրադում, Կոլպինոյում և Կրոնշտադտում (հազ․ մարդ)							127,0	122,7	98,48	66,36	43,13	24,67	15,18	7,612	4,514	3,518	3,381	4,035

Շրջափակման տարիներին, ըստ տարբեր տվյալների, զոհվել է 600 հազարից մինչև 1,5 միլիոն մարդ։ Այսպիսով, Նյուրնբերգի դատավարության ժամանակ շրջափակման զոհերի թիվը հրապարակվեց 632253 մարդ (նրանց միայն 3%-ն է մահացել ռմբակոծությունից և գնդակոծությունից, մնացած 97%-ը մահացել է սովից, ցրտից և հիվանդությունից), որը ստեղծվել է Արտահերթ հանձնաժողովի կողմից։ օկուպացված տարածքներում նացիստական ​​զավթիչների վայրագությունների հետաքննության համար։ Երկար ժամանակ այս թիվը համարվում էր ԽՍՀՄ-ում շրջափակման զոհերի պաշտոնական թիվը, և զոհերի թիվը ճշտելու փորձերը խստորեն ճնշվում էին, հատկապես՝ կապված Լենինգրադի էլիտայի ոչնչացման և դրան հաջորդած բուհերում զտումների հետ։ եւ քաղաքի գիտական ​​կենտրոնները՝ Ստալինի սանկցիայով։ Լենինգրադի հետազոտողներ Գ.Լ. Սոբոլևը և Վ. Գ.Կ. Ժուկովի հուշերի հրատարակություններ «Հիշողություններ և մտորումներ»: Ի պատասխան Դ.Վ.Պավլովը դիմեց ԽՄԿԿ Կենտկոմ՝ մեղադրելով այս հեղինակներին, որ մեծացնելով զոհերի պաշտոնապես հայտարարված թիվը՝ նրանք թույլ են տալիս պատմության բուրժուական կեղծարարներին պնդել, որ խորհրդային պաշտոնական տվյալները կեղծված են, և պահանջեց, որ զոհերի այլ թվեր թույլ չտան։ պետք է հրապարակվի այլ կերպ, քան պաշտոնապես հայտարարվածները: Պավլովին աջակցում էր ԽՄԿԿ Լենինգրադի մարզկոմի առաջին քարտուղար Գ.Վ.Ռոմանովը։ Համապատասխան որոշումը շուտով կայացվեց։ մինի|Հրետանային գնդակոծության ժամանակ վիրավորված առաջնագծի զինծառայող Աննա Իվանովնա Գուսարովայի կինը. Դեկտեմբեր 1943 Պաշարման զոհերի թիվը ուսումնասիրելու փորձերն ուղեկցվում են կատաղի հակասություններով։ «1941-1945 թվականների Հայրենական մեծ պատերազմը» հանրագիտարանում (Մոսկվա: Voenizdat, 2011-2015) խորհրդային պաշտոնական տվյալները ճանաչվում են որպես զգալիորեն թերագնահատված, քանի որ «քաղաքում մահացած շրջափակման անհայտ վերապրածները և սովից մահացած Լենինգրադցիները: տարհանման գործընթացը հաշվի չի առնվել» Ռուսական ռազմական հանրագիտարանի առաջին հատորում «Ճակատամարտ Լենինգրադի համար» հոդվածի հեղինակները խուսափողական պատասխան են տվել. ), տասնյակ հազարավոր մարդիկ են մահացել տարհանման ժամանակ» Այնուամենայնիվ, զոհերի թվի վերաբերյալ տվյալները, որոնք այս խնդրի վերաբերյալ գիտական ​​ուսումնասիրությունների հեղինակները գալիս են, իսկապես ընկնում են այս միջակայքում։

Սանկտ Պետերբուրգի քաղաքային դատարանի կողմից 1941-1944 թվականներին նացիստական ​​Գերմանիայի զորքերի և նրանց հանցակիցների կողմից Լենինգրադի պաշարումը որպես ցեղասպանություն ճանաչելու վերաբերյալ գործը քննելիս մեղադրող կողմը նշել է Լենինգրադի պաշարման զոհերի նշված թիվը. 1,09 մլն մարդ, որից միայն 10%-ն է եղել ավիացիայի ու հրետանու գործողություններից, մնացածը՝ սովից։

Լենինգրադի խաղաղ բնակչության կորուստները ռմբակոծությունից և հրետանային ռմբակոծությունից կազմել են մոտ 17 հազար զոհ և մոտ 34 հազար վիրավոր։ Ավելի ուշ գերմանական ավիացիայից և հրետանուց մահացածների թիվը պարզվեց և մի փոքր ավելացավ՝ հասնելով 20811 մարդու։

Հիշարժան նշան «Տրոլեյբուս» Մոսկվայի Հաղթանակի զբոսայգում

Մարդկային կորուստներ են տեղի ունեցել տարհանման բոլոր փուլերում: Այսպիսով, 1942 թվականի հունվարից մինչև ապրիլ 2863 մահացածներ թաղվեցին Շլիսելբուրգի ծովածոցի արևմտյան ափին գտնվող երկաթուղային կայարաններում, իսկ 1536 մահացածներ՝ Ժիխարևո կայարանում (ծոցի արևելյան ափին)։ 1942 թվականի մարտի 20-ին Լադոգայի արևելյան ափից Վոլոգդա գնացքներում զոհվել է 2100 մարդ։ Բաբաևում, Չերեպովեցում և Վոլոգդայում մոտ 5 հազար տարհանված է մահացել 1942 թվականի փետրվարից ապրիլ; Յարոսլավլում և տարածաշրջանում 1942-ին մահացել է ավելի քան 8 հզ. 1943 թվականին Յարոսլավլի մարզում մահացել է 831 տարհանված լենինգրադցի, 1944 թվականին մահացել է 327 տարհանված։ մինի|Լենինգրադի մանկական բժշկական ինստիտուտում բուժվում են ֆաշիստական ​​արկերից հաշմանդամ երեխաներ. Պաշարման ժամանակ զոհված լենինգրադցիների մեծ մասը թաղված է Պիսկարևսկոյե հուշահամալիրում, որը գտնվում է Կալինինսկի շրջանում։ Գերեզմանատան տարածքը 26 հեկտար է, պատերի երկարությունը՝ 150 մ, բարձրությունը՝ 4,5 մ։ Քարերի վրա փորագրված են գրող Օլգա Բերգգոլցի տողերը։ 186 զանգվածային գերեզմաններում հանգչում են 420 հազար քաղաքի բնակիչներ, ովքեր մահացել են սովից, ռմբակոծությունից, գնդակոծությունից և 70 հազար զինվորներ՝ Լենինգրադի պաշտպաններ[3]։ Սերաֆիմովսկոե գերեզմանատանը եղել է նաև պաշարման ժամանակ զոհված լենինգրադցիների զանգվածային թաղման վայրը։ 1941-1944 թվականներին այստեղ թաղվել է ավելի քան 100 հազար մարդ։ Մահացածները նույնպես թաղվել են քաղաքի գրեթե բոլոր գերեզմանոցներում (Բոլշեոխտինսկի, Վոլկովսկի, Սմոլենսկի, Բոգոսլովսկի, լյութերական, հայկական, հրեական, Կրասնենկոյ և այլն)։

Հերոս քաղաքի կոչում

Գերագույն գլխավոր հրամանատար Ջ.Վ.Ստալինի 1945 թվականի մայիսի 1-ի հրամանով Լենինգրադը Ստալինգրադի, Սևաստոպոլի և Օդեսայի հետ միասին հռչակվել է հերոս քաղաք՝ քաղաքի բնակիչների կողմից պաշարման ժամանակ ցուցաբերած հերոսության և արիության համար:

1965 թվականի մայիսի 8-ին ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի նախագահության հրամանագրով հերոս քաղաք Լենինգրադը պարգևատրվել է Լենինի շքանշանով և «Ոսկե աստղ» մեդալով։

Մշակութային հուշարձանների վնաս

Հսկայական վնաս է հասցվել Լենինգրադի պատմական շենքերին և հուշարձաններին։ Այն կարող էր ավելի մեծ լինել, եթե դրանք քողարկելու համար շատ արդյունավետ միջոցներ չձեռնարկվեին։ Քաղաքի կարևորագույն օբյեկտների քողարկման պլանը մշակվել է դեռևս նախապատերազմյան ժամանակներում մի խումբ ճարտարապետների կողմից՝ Լենինգրադի գլխավոր ճարտարապետ Նիկոլայ Բարանովի և նրա տեղակալ Ալեքսանդր Նաումովի ղեկավարությամբ։ Լենինգրադում քողարկման լայնածավալ աշխատանքները սկսվել են 1941 թվականի հունիսի 26-ին՝ պատերազմի հինգերորդ օրը։ Միաժամանակ քաղաքից սկսեցին շտապ տարհանել թանգարանային արժեքավոր ցուցանմուշները։ Դա արել են Հուշարձանների պահպանության պետական ​​տեսչության աշխատակիցները՝ Նիկոլայ Բելեխովի գլխավորությամբ։ Միաժամանակ նրա բաժնի աշխատակիցները աշխատանքներ են կատարել հուշարձանների և հուշարձանների ծածկման ուղղությամբ. դրանք հանվել են պատվանդաններից և թաղվել հողի մեջ։ Որոշ հուշարձաններ, օրինակ՝ Պետրոս I-ի հուշարձանը, Նիկոլայ I-ի հուշարձանը Սուրբ Իսահակի տաճարի դիմաց և Լենինի հուշարձանը Ֆինլյանդսկի կայարանում, թաքնված էին ավազի պարկերի և նրբատախտակի վահանների տակ։

Բայց ամենամեծ, անուղղելի վնասը հասցվել է պատմական շինություններին ու հուշարձաններին, որոնք գտնվում են ինչպես Գերմանիայի կողմից օկուպացված Լենինգրադի արվարձաններում, այնպես էլ ռազմաճակատի անմիջական մերձակայքում։ Անձնակազմի նվիրված աշխատանքի շնորհիվ պահպանվել է զգալի քանակությամբ պահեստային իրեր։ Սակայն տարհանման ոչ ենթակա զբոսայգիների ու շենքերի կանաչ տարածքները, որտեղ մարտեր էին ընթանում, չափազանց վնասվել են։ Ավերվել ու այրվել է Պավլովսկի պալատը, իսկ այգում հատվել է մոտ 70 հազար ծառ։ Հայտնի Սաթե սենյակը, որը Պետրոս I-ին է տվել Պրուսիայի թագավորը, ամբողջությամբ խլել են գերմանացիները, և դրա ճակատագիրը մինչ օրս անհայտ է:

Այժմ վերականգնված Ֆեոդորովսկու ինքնիշխան տաճարը վերածվել է ավերակների։ Նաև գերմանացիների նահանջի ժամանակ այրվեց Ցարսկոյե Սելոյի Մեծ Եկատերինա պալատը, որտեղ գերմանացիները հիվանդանոց էին կառուցել։

Եվրոպայում ամենագեղեցիկներից մեկը համարվող Սուրբ Երրորդություն Պրիմորսկի Էրմիտաժի գերեզմանատան գրեթե ամբողջական ավերումը, որտեղ թաղված էին բազմաթիվ Սանկտ Պետերբուրգի բնակիչներ, որոնց անունները մտան պետության պատմության մեջ, անփոխարինելի դարձավ ժողովրդի պատմական հիշողությունը.

Կյանքի սոցիալական ասպեկտները պաշարման ժամանակ

Բուսագիտության ինստիտուտի հիմնադրամ

Լենինգրադում գործում էր բուսաբուծության համամիութենական ինստիտուտը, որն ուներ և ունի հսկա սերմացուի ֆոնդ։ Լենինգրադի ինստիտուտի ամբողջ բուծման ֆոնդից, որը պարունակում էր մի քանի տոննա եզակի հացահատիկային մշակաբույսեր, ոչ մի հատիկ չի դիպչել։ Ինստիտուտի 28 աշխատակից մահացել է սովից, սակայն պահպանել են նյութեր, որոնք կարող են օգնել գյուղատնտեսության հետպատերազմյան վերականգնմանը։

Տանյա Սավիչևա

Տանյա Սավիչևան տասնմեկամյա լենինգրադցի է, ով հռչակ է ձեռք բերել պաշարված քաղաքում ապրելու ընթացքում պահած օրագրի շնորհիվ։ Տանյայի աչքի առաջ մահացել են նրա տատիկը, երկու հորեղբայրները, մայրը, եղբայրը և քույրը։ Տարհանման ժամանակ աղջկան հաջողվել է «Կյանքի ճանապարհով» տանել դեպի մայրցամաք՝ Շատկի գյուղում։ Այնուամենայնիվ, բժշկական օգնությունը շատ ուշ եկավ. Տանյան մահացավ հյուծվածությունից և տուբերկուլյոզից:

Զատիկն ու Սուրբ Ծնունդը պաշարված քաղաքում

Շրջափակման ժամանակ ծառայություններ են մատուցվել տասը եկեղեցիներում, որոնցից ամենամեծն են եղել Սուրբ Նիկոլասի տաճարը և արքայազն Վլադիմիրի տաճարը, որը պատկանել է Պատրիարքական եկեղեցուն, ինչպես նաև վերանորոգված Պայծառակերպության տաճարը։ 1942-ին Զատիկը վաղ էր՝ ապրիլի 5-ին (մարտի 23, հին ոճով): Նախորդ օրը 1942 թվականի ապրիլի 4-ին ամբողջ օրը, ընդհատումներով, քաղաքը գնդակոծվեց։ Զատկի գիշերը՝ ապրիլի 4-ից մինչև ապրիլի 5-ը, քաղաքը ենթարկվել է դաժան ռմբակոծության, որին մասնակցել են 132 ինքնաթիռներ եկեղեցիներում իր Զատկի ուղերձում, որ 1942 թվականի ապրիլի 5-ին 700 տարի է անցել Սառցե ճակատամարտից, որում Ալեքսանդր Նևսկին հաղթեց գերմանական բանակին:

«Փողոցի վտանգավոր կողմը»

Լենինգրադի պաշարման ժամանակ չկար մի տարածք, որին թշնամու արկը չհասներ։ Բացահայտվեցին այն տարածքներն ու փողոցները, որտեղ թշնամու հրետանու զոհ դառնալու վտանգը մեծ էր։ Այնտեղ հատուկ նախազգուշացնող ցուցանակներ են տեղադրվել, օրինակ՝ «Քաղաքացիներ. Գնդակոծության ժամանակ փողոցի այս կողմն ամենավտանգավորն է»։ Քաղաքում մի քանի արձանագրություններ են վերստեղծվել՝ ի հիշատակ պաշարման։ Ըստ KGIOP-ի տրամադրության տակ գտնվող տեղեկատվության՝ Սանկտ Պետերբուրգում չեն պահպանվել պատերազմի ժամանակների իրական նախազգուշական նշաններ։ Գոյություն ունեցող հուշագրությունները վերստեղծվել են 1960-1970-ական թվականներին։ որպես հարգանքի տուրք լենինգրադցիների հերոսության հիշատակին։

Պաշարված Լենինգրադի մշակութային կյանքը

Չնայած շրջափակմանը, քաղաքում շարունակվում էր մշակութային և մտավոր կյանքը։ Պաշարման առաջին ձմռանը մի քանի գրադարաններ շարունակեցին գործել, մասնավորապես՝ պետական ​​հանրային գրադարանը և Գիտությունների ակադեմիայի գրադարանը պաշարման ողջ ընթացքում բաց էին։ Լենինգրադի ռադիոն շարունակում էր գործել։

1941 թվականի օգոստոսին գրեթե բոլոր թատերախմբերը տարհանվեցին քաղաքից։ Քաղաքում մնացին միայն Լենինգրադի երաժշտական ​​կոմեդիայի պետական ​​թատրոնի թատերախումբը և ռադիոկոմիտեի սիմֆոնիկ նվագախումբը։

Ըստ թատրոնի դերասան Անատոլի Կորոլկևիչի հիշողությունների՝ ներկայացումները շարունակվում էին հրետանային գնդակոծության ժամանակ, ցրտահարությունների ժամանակ, երբեմն դերասանները մահանում էին ներկայացումների ժամանակ։

1942 թվականի հոկտեմբերի 18-ին Նևսկի պողոտայում գտնվող Կոմեդիայի թատրոնի շենքում բացվեց Քաղաքային թատրոնը, որի թատերախումբը կազմված էր Ռադիկոմիտեի և Դրամատիկական թատրոնի արտիստներից։ Պուշկին. Թատրոնը ստացել է «Շրջափակում» անունը։ Առաջին բեմադրությունը Կ. Սիմոնովի «Ռուս ժողովուրդ» պիեսն էր[1]։ 1942 թվականին բեմադրվեց «Եվգենի Օնեգին» օպերան։ Յուրի Ալյանսկու հուշերի համաձայն, չնայած դահլիճում զրոյական ջերմաստիճանին, թատերախումբը հանդես եկավ թեթև հագուստով, իսկ դերասանուհի Մարիա Զյունինան, ով մարմնավորում էր Օլգային, ցրտից մեջքը կապույտ էր խորը պարանոցի մեջ։

1942 թվականի օգոստոսին քաղաքի ֆիլհարմոնիայի դահլիճը վերաբացվեց և սկսեց կանոնավոր կերպով կատարել դասական երաժշտություն։ Օգոստոսի 9-ին Ֆիլհարմոնիայում առաջին համերգի ժամանակ Լենինգրադի ռադիոկոմիտեի նվագախումբը Կառլ Էլիասբերգի ղեկավարությամբ առաջին անգամ կատարեց Դմիտրի Շոստակովիչի հայտնի Լենինգրադյան հերոսական սիմֆոնիան, որը դարձավ պաշարման երաժշտական ​​խորհրդանիշը։ Գործող եկեղեցիները շրջափակման ժամանակ չեն դադարեցրել իրենց աշխատանքը։

Պաշարված Լենինգրադի զանգվածային լրատվամիջոցները

Բազմաթիվ տպագիր հրատարակություններ և Լենինգրադի ռադիոն հսկայական դեր են խաղացել քաղաքի կյանքում։

Պաշարված Լենինգրադի հիմնական տպագիր հրատարակությունը «Լենինգրադսկայա պրավդա» թերթն էր՝ 200 հազար օրինակ տպաքանակով (1941 թվականի հունիսից խմբագիրն էր Պ. Վ. Զոլոտուխինը, 1943 թվականից՝ Ն. Դ. Շումիլովը)։

Մեկ այլ պարբերական թերթ էր երիտասարդական «Սմենա» թերթը։ 1942 թվականի ձմռանը թղթի պակասի պատճառով Սմենան դադարեցրեց տպագրությունը, սակայն աշխատակիցները հաղթահարեցին իրավիճակը՝ սկսելով ռադիո թերթ հրատարակել։

«Լենինգրադսկայա պրավդա» և «Սմենա» թերթերի հրապարակումը հավասարեցվում էր պաշտպանական ձեռնարկությունների և հացաբուլկեղենի աշխատանքին։ Ուստի Վ.Վոլոդարսկու անվան տպարանը, որտեղ տպագրվել են այդ թերթերը, առաջին հերթին էլեկտրաէներգիա է մատակարարվել։

Պաշարված Լենինգրադի մամուլը արտադրում էր տպագիր նյութերի հետևյալ տեսակները.

1. Առաջին գծի թերթեր («Հայրենիքի համար», «Հայրենիքի պահակության մասին», «Լենինգրադի պաշտպանության համար», «Հայրենիքի համար մղվող ճակատամարտ» և այլն); «Կարմիր դրոշի Բալթյան նավատորմ»։
2. Գործարանային թերթեր («Կիրովեց», «Աշխատանքային խիզախության համար», «Բալտիեց», «Համեր», «Էլեկտրոդվիգատել», «Հայրենիքի պաշտպանություն», «Կիրովեց», «Իժորեց», «Հայրենասեր», «Ժդանովեց», «Մարտական «փոստ» և այլն)։
3. ԽՄԿԿ (բ) շրջանային կոմիտեների և այլ կազմակերպությունների կողմից հրատարակված թերթեր («Մարտական ​​ռեզերվներ», «Սովետների թեւեր», «Ստալինեց», «Հյուսիսարևմտյան Վոդնիկ», «Վորոշիլովեց» և այլն); «Բոլշևիկ Ագիտատոր», «Սմոլնինսկի բնակիչները պատրաստվում են ձմռանը», «Ամեն ինչ հաղթանակի համար», «Ձմռանը օրինակելի պատրաստվելու համար», «Կրասնոգվարդեյսկի բանջարաբուծական»։
4. 22 ամսագիր, այդ թվում՝ գրական-գեղարվեստական ​​«Զվեզդա» և «Լենինգրադ», քաղաքական «Պրոպագանդա և գրգռում» և «Ագիտատորի նոթատետր» պարբերականները։
5. Տեղեկագրեր և թռուցիկներ՝ «Վերջին նորություններ», «ՏԱՍՍ Windows», «Մարտական ​​մատիտ», ինչպես նաև «Բալթյան ժողովուրդը հայրենիքի համար մարտերում» և «Կրասնոարմեյսկայա գազետա» ֆոտոթերթերը։ Պատերազմի տարիներին Լենինգրադում թողարկվել է 35 միլիոն թռուցիկ և պաստառ։
6. Ընդհատակյա պարտիզանական մամուլ (53 թերթ)։

Պաշարված Լենինգրադում տպագրված բոլոր տպագիր արտադրանքի ծավալը գերազանցում էր պատերազմի նախօրեին քաղաքում արտադրված արտադրանքի ծավալը։ Պարբերականներն օգնեցին լուծելու բնակիչների կենցաղային և սոցիալական տարբեր խնդիրներ և բարձրացրեցին լենինգրադցիների ոգին։

Լենինգրադի շախմատի առաջնություն

1943 թվականին Լենինգրադի պաշարումը ճեղքելուց հետո որոշվեց անցկացնել Լենինգրադի շախմատի հաջորդ՝ 17-րդ առաջնությունը։ Դրան ընդհանուր առմամբ մասնակցել է 10 խաղացող, մի քանիսին հատուկ ուղարկել են առաջնագծից՝ առաջնությանը մասնակցելու, մեծամասնությունը վարպետների կամ առաջին կարգի խաղացողների թեկնածուներ են եղել։ Պաշարման առաջնության մասնակիցների թվում էին Պ.Ե.Կոնդրատևը, 15-ամյա Ա.Գ.Ռեշկոն և հայտնի շաշկի խաղացող Վ.Ա.Սոկովը, ով նաև շախմատի վարպետի թեկնածու էր։ Թեկնածու վարպետ Ֆ. Ի. Սկլյարովը դարձավ Լենինգրադի չեմպիոն։ Վասիլի Սոկովը (սա նրա վերջին մարզական ելույթն էր. 1944 թվականին նա մահանալու էր ռազմաճակատում) երկրորդ տեղը կիսեց թեկնածու վարպետ Անդրեյ Նեսլերի հետ։

Ֆուտբոլային հանդիպումներ

Ֆուտբոլային հանդիպումներ անցկացվել են 1942-1943 թթ. Առաջինը «Դինամոյի» և մայոր Ա.Լոբանովի Բալթյան նավատորմի անձնակազմի թիմի միջև խաղն էր, որը տեղի ունեցավ 1942 թվականի մայիսի 6-ին Կրեստովսկի կղզու «Դինամո» մարզադաշտում։ Խաղը բաղկացած էր 30 րոպեանոց երկու խաղակեսից և ավարտվեց «Դինամոյի» հաղթանակով՝ 7։3 հաշվով։

Հրեաների ցեղասպանություն Պուշկինում և Լենինգրադի մարզի այլ քաղաքներում

Հրեաների բնաջնջման նացիստական ​​քաղաքականությունը ազդեց նաև պաշարված Լենինգրադի օկուպացված արվարձանների վրա։ Այսպիսով, ոչնչացվեց Պուշկին քաղաքի գրեթե ողջ հրեական բնակչությունը։ Գատչինայում էր գտնվում պատժիչ կենտրոններից մեկը. Այնտեղ տեղակայվեցին հատուկ «Սոնդեր» ջոկատները և «Einsatzgruppe A»-ն, որն այդուհետ դարձավ անմիջական մերձակայքում գործող պատժիչ գործակալությունների կենտրոնը։ Կենտրոնական համակենտրոնացման ճամբարը գտնվում էր հենց Գատչինայում, իսկ մի քանի այլ ճամբարներ՝ Ռոժդեստվենոյում, Վիրիցայում, Տորֆյանում, հիմնականում տարանցիկ կետեր էին։ Գատչինայի ճամբարը նախատեսված էր գերմանացիների կողմից կալանավորված ռազմագերիների, հրեաների, բոլշևիկների և կասկածելի անձանց համար։

1991 թվականի հոկտեմբերի 13-ին Պուշկինում կանգնեցվել է ցեղասպանության զոհերի «Վշտի բանաձև» հուշարձանը։

Գիտնականների գործը

1941 թվականի հոկտեմբերից մինչև 1942 թվականի մարտ ամիսը Լենինգրադի մարզի UMGB քննչական վարչության 2-րդ վարչության պետ Ֆյոդոր Կրուժկովի ղեկավարությամբ ձերբակալվել են Լենինգրադի բարձրագույն ուսումնական հաստատությունների 200-ից 300 աշխատակիցներ և նրանց ընտանիքների անդամներ։ «Հակասովետական, հակահեղափոխական, դավաճանական գործունեություն» իրականացնելու մեղադրանքով։ Մի քանի դատավարությունների արդյունքում Լենինգրադի ճակատի զորքերի ռազմական տրիբունալը և Լենինգրադի շրջանի NKVD զորքերը մահապատժի են դատապարտել 32 բարձր որակավորում ունեցող մասնագետների (չորսը գնդակահարվել են, մնացածը դատապարտվել են տարբեր ժամկետների հարկադիր աշխատանքի), շատերը Ձերբակալված գիտնականները մահացել են քննչական բանտում և ճամբարներում։

1954-1955 թվականներին դատապարտյալները վերականգնվել են այն բանից հետո, երբ ձերբակալվածներից մեկը, կրելով պատիժը և ազատ արձակվելով, համապատասխան բողոք է ուղարկել ԽՄԿԿ Կենտկոմ։ Քննության ընթացքում պարզվել է, որ ամբաստանյալների խոստովանական ցուցմունքների մեծ մասը ձեռք են բերվել ապօրինի մեթոդներով և նույնիսկ որպես այդպիսին չեն կարող համարվել խոստովանական ցուցմունքներ (դրանք տրվել են խոշտանգումների, խաբեության, սադրանքի կամ հարկադրանքի տակ): 1955 թվականին Կրուժկովը, ով նախորդ տարի ստացել էր գնդապետի կոչում, 8-րդ նավատորմի ռազմական տրիբունալի կողմից դատապարտվեց 20 տարվա հարկադիր աշխատանքի ճամբարներում՝ գույքի բռնագրավմամբ, բոլոր կոչումներից և պարգևներից զրկելով (նա ուներ երկու շքանշան. Կարմիր աստղ, «Ռազմական վաստակի համար» մեդալ և «Լենինգրադի պաշտպանության համար» մեդալ) և կուսակցությունից հեռացում (այս գործով ներգրավված նրա գործընկերներն ու վերադասները նույնպես զրկված էին վերը նշված բոլորից, բայց մնացին ազատության մեջ): ). Կրուժկովը ծառայեց ընդամենը յոթ տարի և մահացավ 1966 թվականին։

Գողություն և շահարկումներ

Քանի որ քաղաքի սննդի մատակարարումը վատանում էր, ձևավորվեց սև շուկա, որտեղ կարելի էր սնունդ գնել ոսկերչական իրերի, ադամանդների, հնաոճ իրերի և արտարժույթի համար։ Դիտարկվել է խարդախություն՝ բանկաների մեջ հայտնաբերվել է ավազ, բնական չորացման յուղով շշեր, որոնք պատրաստված են եղել արևածաղկի ձեթով, փաթաթվել են մի քանի շերտ թղթի մեջ, քանի որ չորացման յուղը միայն վերևում է եղել, իսկ սովորական ջուրը լցվել է ներքև։ Կեղծվել են ռացիոնալ քարտեր. Շրջափակման ժամանակ Լենինգրադի ոստիկանները սպեկուլյանտներից առգրավել են՝ 23 միլիոն ռուբլի կանխիկ, 4 միլիոն ռուբլի պետական ​​պարտատոմսեր, 73 հազար ռուբլի արժողությամբ ոսկի, ոսկյա իրեր և ոսկի՝ 1255 կիլոգրամ, ոսկյա ժամացույցներ՝ 3284 հատ։ OBKhSS-ի միջոցով քրեական պատասխանատվության է ենթարկվել 14545 մարդ։ Որոշ դեպքերում մեղավորների նկատմամբ կարող էր կիրառվել մահապատիժ։ Օրինակ, գնդակահարվել են Սմոլնիկի շրջանի հացահատիկի գրասենյակի խանութի մենեջեր Ակկոնենը և նրա օգնական Սրեդնևան, ովքեր հաց վաճառելիս ծանրացրել են հաճախորդներին և ստացել մորթիներ, հնաոճ իրեր և ոսկյա իրեր թաքցրած հացի համար:

Պաշարման առաջին ձմռանը եղան դեպքեր, երբ ամբոխները թալանեցին մթերային խանութները։ Այսպիսով, 1942 թվականի հունվարին 325 մարդ կալանավորվել է խանութներում ջարդերի կամ սնունդ տեղափոխող բանվորների վրա հարձակումների համար։ 1942 թվականի առաջին կիսամյակում 1216 մարդ կալանավորվել է քաղաքացիների վրա հարձակման համար՝ սննդամթերք կամ ռացիոնալ քարտեր գողանալու նպատակով։

Կանիբալիզմ

Կանիբալիզմի համար ձերբակալվածների վիճակագրություն

	1941 թ․		1942 թ․
	նոյ․	դեկ․	հուն․	փետր․	մարտ	ապր․	մայ․	հուն․	հուլ․	օգոստ․	սեպ․	հոկ․	նոյ․	դեկ․
Ձերբակալված տղամարդ	4	43	366	612	399	300	326	56	15	4	2	1	4	4

Սովի պատճառով քաղաքում տեղի են ունեցել մարդակերության դեպքեր՝ ինչպես բնական մահով, այնպես էլ դիտավորյալ սպանությունների արդյունքում։ 2004 թվականին գաղտնազերծված տվյալների համաձայն՝ մինչև 1942 թվականի դեկտեմբերին ՆԿՎԴ-ն մարդակերության համար ձերբակալել էր 2105 մարդու։ Դիակ ուտելը պատժվում էր ազատազրկմամբ, իսկ մարդակերության համար սպանությունը սովորաբար պատժվում էր մահապատժով։ ՌՍՖՍՀ Քրեական օրենսգրքում մարդակերության հոդված չկար, ուստի ձերբակալվածները դատվում էին 59 «Ավազակություն» հոդվածով։

Հանուն մարդակերության սպանության դեպքերը զգալիորեն ավելի քիչ են եղել, քան դիակակերության դեպքերը. 1942 թվականի ապրիլին ձերբակալված 300 մարդկանցից միայն 44-ն է սպանություն կատարել: Մարդակերների 64%-ը կանայք էին, 44%-ը՝ գործազուրկ, 90%-ը՝ անգրագետ կամ ուներ միայն նախնական կրթություն, 15%-ը՝ բնիկ Լենինգրադի բնակիչներ, իսկ 2%-ը՝ քրեական անցյալ։ Կանիբալիզմի դեպքերի մեծ մասը տեղի է ունեցել ոչ թե հենց քաղաքում, այլ շրջակա գյուղերում: Կանիբալիզմի դիմողները հաճախ միայնակ կանայք էին, որոնք ունեն խնամյալ երեխաներ և չունեն քրեական պատմություն, ինչը նպաստեց դատարանի մեղմությանը:

Շատ ավելի հաճախ, քան մարդակերության համար սպանությունները, սպանություններ են տեղի ունեցել սննդի քարտերի համար. 1942 թվականի առաջին վեց ամիսներին Լենինգրադում տեղի է ունեցել 1216 նման սպանություն, չնայած այն ժամանակ սովի գագաթնակետին, և ամսական մահանում էր մոտ 100 հազար մարդ: Պատմաբան Լիզա Կիրշենբաումը նշում է, որ մարդակերության հաճախականությունը «ցույց է տալիս, որ լենինգրադցիների մեծ մասին կարողացել է պահպանել իրենց մշակութային նորմերը ամենաանպատկերացնելի հանգամանքներում»։

Խորհրդային նավատորմը (РККФ) Լենինգրադի պաշտպանության ժամանակ

Քաղաքի պաշտպանության, Լենինգրադի պաշարումը ճեղքելու և քաղաքի շրջափակման պայմաններում քաղաքի գոյությունն ապահովելու գործում առանձնահատուկ դեր խաղացին Կարմիր դրոշի Բալթյան նավատորմը (KBF; հրամանատար - ծովակալ Վ. Ֆ. Տրիբութս), Լադոգայի ռազմական նավատորմը (ձևավորվել է 1998 թ. 1941 թվականի հունիսի 25-ին, ցրվել է 1944 թվականի նոյեմբերի 4-ին, հրամանատարներ՝ Բարանովսկի Վ. Պ., Զեմլյանիչենկո Ս. Վ., Տրեյնին Պ. Ա., Բոգոլեպով Վ. Լենինգրադի ռազմաբժշկական դպրոցի առանձին կադետական ​​բրիգադ, հրամանատար կոնտր-ծովակալ Ս. Ս. Ռամիշվիլի): Նաև Լենինգրադի համար ճակատամարտի տարբեր փուլերում ստեղծվեցին Պեյպուս և Իլմեն ռազմական նավատորմերը ։

Ծովային կորպուս

Կրոնշտադտում և Լենինգրադում տեղակայված նավերից ցամաքային մարտերին մասնակցել են ծովային հետևի կադրային բրիգադները (1-ին, 2-րդ բրիգադները) և նավաստիների ստորաբաժանումները (3, 4, 5, 6-րդ բրիգադները կազմել են ուսումնական ջոկատը, հիմնական բազան, անձնակազմը): . Մի շարք դեպքերում առանցքային տարածքները - հատկապես ափին - հերոսաբար պաշտպանվել են անպատրաստ և փոքր ռազմածովային կայազորների կողմից (Օրեշեկ ամրոցի պաշտպանություն): Ծովային ստորաբաժանումները և նավաստիներից կազմված հետևակային ստորաբաժանումներն իրենց ապացուցեցին շրջափակումը ճեղքելու և վերացնելու գործում: Ընդհանուր առմամբ, 1941-ին Կարմիր դրոշի Բալթյան նավատորմից 68,644 մարդ տեղափոխվել է Կարմիր բանակ ցամաքային ճակատներում գործողությունների համար, 1942-ին ՝ 34,575 մարդ, 1943-ին ՝ 6,786 մարդ, չհաշված ծովային կորպուսի մասերը, որոնք մաս էին կազմում: նավատորմ կամ ժամանակավորապես փոխանցվել ռազմական հրամանատարության ենթակայությանը:

Ծովային և առափնյա հրետանի

Ռազմածովային և առափնյա հրետանին (100-406 մմ տրամաչափով 345 հրացան, անհրաժեշտության դեպքում գործարկվել է ավելի քան 400 հրացան) արդյունավետորեն ճնշել են թշնամու մարտկոցները, օգնել հետ մղել ցամաքային հարձակումները և աջակցել զորքերի առաջխաղացմանը: Ռազմածովային հրետանին չափազանց կարևոր հրետանային աջակցություն է ցուցաբերել շրջափակումը ճեղքելու, 11 ամրակայման ստորաբաժանումների ոչնչացման, հակառակորդի երկաթուղային գնացքի, ինչպես նաև ճնշելու նրա մարտկոցների զգալի մասը և մասամբ ոչնչացնելու տանկային շարասյունը։ 1941 թվականի սեպտեմբերից մինչև 1943 թվականի հունվարը ծովային հրետանին կրակ է բացել 26614 անգամ՝ ծախսելով 100-406 մմ տրամաչափի 371080 արկ, ընդ որում արկերի մինչև 60%-ը ծախսվել է հակամարտկոցային պատերազմի ժամանակ։

Թշնամու մարտկոցները ճնշելու համար 1943 թվականին Լենինգրադի ճակատում ստեղծվեց 3-րդ հակամարտկոցային հրետանային կորպուսը, որի հիմնական հարվածային ուժը Բալթյան նավատորմի երկաթուղային հրետանային բրիգադն էր (101-րդ, հետագայում՝ 1-ին գվարդիական երկաթուղային հրետանային բրիգադ): Լենինգրադի մոտ կար գիտական ​​փորձնական ռազմածովային հրետանու, որտեղից կրակում էին փորձարարական հրացանները՝ մեկ 356 մմ, երկու 305 մմ, հինգ 152 մմ, չորս 130 մմ, և այդ պահին ամենամեծը տրամաչափը 406 մմ: Գերմանական կողմում քաղաքի պաշարման ժամանակ օգտագործվել են բարձր և հատուկ հզորության հարյուրավոր հրացաններ։ Դրանց մոտ կեսը եղել է 210 մմ ականանետ։ 1942 թվականի հունիսի սկզբին Լենինգրադի մոտ տեղակայվեց Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ամենամեծ ատրճանակը՝ գերմանական 800 մմ Դորա երկաթուղային ատրճանակը[1]։

«Կրասնայա Գորկա» ամրոցի հրետանային զենքեր

• 
  180 մմ ատրճանակ երկաթուղային փոխադրողի վրա
• 
  130 մմ ծովային ատրճանակի մոդել 1935 (B-13)

Ազատագրում

Հունվարի 27-ին քաղաքի շրջափակումն ամբողջովին վերացվեց։ Ազատագրվեցին Պուշկինը, Կրասնոգվարդեյսկը, Տոսնոն, Լյուբանը, Չուդովոն, Նովոսոկոլնիկին։ Լենինգրադյան և Երկրորդ մերձբալթյան ռազմաճակատների զորքերը շարունակեցին հետապնդել թշնամուն՝ քաղաքից ետ շպրտելով 220—280 կմ։ Ազատագրվեց գրեթե ամբողջ Լենինգրադյան մարզը և Կալինինի մարզի մի մասը, հունիսին՝ նաև Վիբորգն ու Պետրոզավոդսկը։ Լենինգրադի ճակատամարտը քաղաքական և ստրատեգիական խոշոր նշանակություն ունեցավ։ Այդ ճակատամարտում խորհրդային զորքերը ջախջախեցին մոտ 50 գերմանական դիվիզիա։ Խորհրդային հարյուր հազարավոր զինվորներ ու սպաներ արժանացան կառավարական պարգևների, հարյուրավոր մարդիկ՝ Խորհրդային Միության հերոսի կոչման, որոնցից հինգը (Ա. Մազուրենկո, Պ. Պոկրիշև, Վ. Ռակով, Ն. Ստեփանյան և Ն. Չելնոկով)՝ կրկնակի։

Կորուստներ

Լենինգրադի ազատազրկումը տրվեց մեծաթիվ զոհերի գնով, 332 059 զոհեր, 24 324 զոհեր ռազմական գործողություններից դուրս, 111 142 անհայտ կորածներ, 16 747 մարդ քաղաքացիական բնակչությունից զոհվել է հրետանային և օդային գրոհների հետևանքով։

Հայերը Լենինգրադի ճակատամարտում

Լենինգրադի ճակատամարտում թշնամու դեմ կռվում էին հայ ժողովրդի հազարավոր զավակներ։ Բալթիական նավատորմի ռազմական գործողությունները ղեկավարում էր Հովհաննես Իսակովը։ 1942 թ.-ի դեկտ. 4-ին Պուլկովյան բարձունքների ծանր մարտերում զոհվեց գեներալ-մայոր Բ. Գալստյանը։ Լենինգրադի պաշտպանության օրերին մեծ սխրանքներ կատարեցին հայ օդաչուներ Նելսոն Ստեփանյանը, Լ. Չափչախյանը, Մ. Դավթյանը, Ն. Սաղաթելովը, Գ. Պետրոսյանը, Ա. Ափինյանը, Ն. Սարգսյանը, Ա. Խաչատուրովը, նավատորմային նավաստիներ Վ. Ակոպովը, Մ. Աղաջանյանը, Դ. Մկրտչյանը, սուզանավի մարտական մասի հրամանատար Հ. Հովակիմյանը։ Խիզախությամբ աչքի ընկան հրետանու հրամանատարներ Ս. Հարությունյանը, Ս. Նարինյանը, Ա. Սարգսյանը, Դ. Բաղդասարյանը, Վ. Հարությունյանը, տանկի հրամանատար Ե. Ավետիսյանը։

Լենինգրադի պաշարումը ճեղքելու պատմական փաստաթղթի տակ ստորագրել են Երևանի նախկին Կիրովյան շրջկոմի նախկին առաջին քարտուղար, գումարտակի կոմիսար Հ. Մելքոնյանը և ռոստովցի հայ Ք. Կալուգովը։ Ռազմաճակատին մեծ օգնություն կազմակերպեցին Ռ. Ոսկանյանը (ԽՍՀՍ էլեկտրաարդյունաբերության ժողկոմի տեղակալ), Ա. Տատուսյանցը (քիմիա-տեխնոլոգիական ինստիտուտ դոցենտ)։ Ծանր պայմաններում պետական կարևոր առաջադրանքներ էր կատարում նավատորմի ջրային տեղամասի պետ Ի. Մամյանը։ Բժշկության բնագավառում աչքի ընկան Ս. Կարճիկյանը, Ա. Կյուչարյանցը։ Լենինգրադի հերոս պաշտպանների շարքերում էին էրմիտաժի տնօրեն, ակադեմիկոս Հովսեփ Օրբելին, ԽՍՀՄ ժողովրդական դերասան Վահրամ Փափազյանը, դերասանուհի Ա. Գաբրիելյանը և շատ ուրիշներ։

Պատկերասրահ

• 
  Լենինգրադցիները ջրի հերթի մեջ
• 
  քաղաքի պաշտպանական գծի զենիթային հրթիռներ
• 
  զորահավաք Լենինգրադում, 1941 թ. ամառ
• 
  շրջափակված անձի հացի կտրոն
• 
  Լենինգրադի ազատագրման համար շքանշան

Գրականություն

Մենագրություններ

• Алексеев Д. Ю, Кожемякин А. О., Минутина-Лобанова Ю. Л Ленинград. Юго-Западный рубеж / содействие в подготовке книги А. П. Балаченкова, Ю. Ю. Куксина, В. А. Мосунов, А. В. Решетов, А. В. Сеппенен. — СПб.: Реконструкция, СПбГУПТД, 2020. — 212 с. — (к 75-летию Победы в Великой Отечественной войне). — 2000 экз. — ISBN 978-5-7937-1868-4
• Алексеенков А. Е., Барышников Н. И., Белозёров Б. П., Бурлаков А. И. и другие Ленинград в борьбе месяц за месяцем, 1941-1944. — СПб.: Ланс, 1994. — 349 с. — 20 700 экз. — ISBN 5-86379-001-6
• Алянский Ю. Л Театр в квадрате обстрела. — Л.: Искусство, 1967. — 231 с.
• Арутюнян Б. А., Фролов М. И Огневой щит и меч Ленинграда, 1941-1944 гг.: монография. — СПб.: ЛГУ имени А. С. Пушкина, 2007. — 187 с. — 500 экз. — ISBN 978-5-8290-0625-9
• Барышников Н. И Блокада Ленинграда и Финляндия 1941—1944. — Хельсинки; СПб.: Институт Йохана Бекмана, 2002. — 300 с. — ISBN 952-5412-10-5
• Барышников Н. И., Барышников В. Н., Фёдоров В. Г. Финляндия во второй мировой войне. — Л.: Лениздат, 1989. — 336 с. — ISBN 5-289-00257-X
• Белозёров Б. П Ленинград сражающийся. — СПб.: Знание, 2016—2019. — Т. 1—4.
• Блокада и контрблокада: Борьба на океанско-морских сообщениях во второй мировой войне / под ред. В. П. Боголепова. — М.: Наука, 1967. — 767 с. — (Вторая мировая война в исследованиях, воспоминаниях, документах). — 6500 экз.
• Блокада Ленинграда в документах рассекреченных архивов / под ред. Н. Л. Волковского. — М.; СПб.: АСТ; Полигон, 2004. — 766 с. — (Военно-историческая библиотека). — 3500 экз. — ISBN 5-17-023997-1
• Буров А. В. Блокада день за днём, 22 июня 1941 года — 27 января 1944 года / предисл. М. Дудина. — Л.: Лениздат, 1979. — 478 с. — 50 000 экз.
• В годы суровых испытаний: Ленинградская партийная организация в Великой Отечественной войне / под ред. Ковальчука В. М.. — Л.: Лениздат, 1985. — 422 с.
• Коллектив авторов Том 1: Основные события войны // Великая Отечественная война 1941—1945 годов: в 12 томах. — Изд. доп. и испр.. — М.: Кучково поле, 2015. — Т. 1. — 976 с. — 2000 экз. — ISBN 978-5-9950-0534-6
• Вознесенский Н. А. Военная экономика СССР в период Отечественной войны. — М.: Госполитиздат, 1948. — 192 с. — 500 000 экз.
• Коллектив авторов Том 1: «А» — Бюлов // Военная энциклопедия в 8 томах / Председатель Главной редакционной комиссии И. Н. Родионов. — М.: Воениздат, 1997. — Т. 1. — 639 с. — 10 000 экз. — ISBN 5-203-01655-0
• Гальдер Ф. Военный дневник. — М.: АСТ, 2010. — 704 с. — ISBN 978-5-17-067688-0
• Гладких П. Ф. Здравоохранение блокадного Ленинграда: 1941-1944 гг.. — Изд. 2-е перераб. и доп.. — Л.: Медицина, 1985. — 271 с. — 5000 экз.
• Гланц Д Блокада Ленинграда. 1941—1944 = Leningrad: City under Siege: 1941—1944 / пер. с англ. Е. В. Ламановой. — М.: Центрполиграф, 2009. — 221 с. — (Хроника войны). — 3000 экз. — ISBN 978-5-9524-4170-5
• Дзенискевич А. Р Ленинград в осаде: сборник документов о героической обороне Ленинграда в годы Великой Отечественной войны, 1941—1944 / Отв. ред. А. Р. Дзенискевич. — СПб.: Лики России, 1995. — 640 с. — ISBN ISBN 5-87417-012-X
• Дзенискевич А. Р., Ковальчук В. М., Соболев Г. Л., Цамутали А. Н., Шишкин В. А Непокорённый Ленинград. Краткий очерк истории города в период Великой Отечественной войны. — 1-е изд.. — Л.: Наука (Ленинградское отделение), 1970. — 414 с. — (Вторая Мировая война в исследованиях воспоминаниях документах). — 43 000 экз.
• Дзенискевич А. Р., Ковальчук В. М., Соболев Г. Л., Цамутали А. Н., Шишкин В. А Непокорённый Ленинград: Краткий очерк истории города в период Великой Отечественной войны / отв. ред. В. М. Ковальчук. — 3-е изд., перераб. и доп. — Л.: Наука, 1985. — 327 с. — (Борьба народов против фашизма и агрессии). — 25 000 экз.
• Гречанюк Н. М., Дмитриев В. И., Корниенко А. И. и др. Дважды Краснознамённый Балтийский Флот. — 3-е изд., испр. и доп. — М.: Воениздат, 1990. — 342 с. — 35 000 экз. — ISBN 5-203-00245-2
• Дашичев В. И. Банкротство стратегии германского фашизма. — М.: Наука, 1973. — Т. 2. — 664 с.
• Ежов М. В., Фролов М. И Духовный подвиг защитников Ленинграда: монография. — СПб.: Знание, 2010. — 185 с. — 1000 экз. — ISBN 978-5-7320-1209-5
• Жизнь и смерть в блокированном Ленинграде. Историко-медицинский аспект / под ред. А. Р. Дзенискевича. — СПб.: Дмитрий Буланин, 2001. — 269 с. — 800 экз. — ISBN 5-86007-324-0
• Доценко В. Д Флот. Война. Победа. — СПб.: Судостроение, 1995. — 256 с. — ISBN 978-5-7355-0522-8
• Захаров С. Е История военно-морского искусства / Под. ред. С. Е. Захарова. — М.: Воениздат, 1969. — 576 с. — 12 500 экз..
• Зотова А. В Экономика блокады. — СПб.: Остров, 2016. — 320 с. — 500 экз. — ISBN 978-5-94500-102-2
• Исаев А. В. Иной 1941. От границы до Ленинграда. — М.: Яуза, Эксмо, 2011. — 416 с. — (Война и мы). — ISBN 978-5-699-49705-8
• Исаев А. В Котлы 41-го. История ВОВ, которую мы не знали. — М.: Яуза, Эксмо, 2005. — 400 с. — ISBN 5-699-12899-9
• Коллектив авторов История ордена Ленина Ленинградского военного округа / под. ред. Ф. Ф. Викторова. — М.: Военное издательство Министерства обороны СССР, 1974. — 611 с.
• Йокипии М. Финляндия на пути к войне. Исследование о военном сотрудничестве Германии и Финляндии в 1940-1941. — Петрозаводск: Карелия, 1999. — 370 с. — 1000 экз. — ISBN 5-7545-0735-6
• Карасёв А. В Ленинградцы в годы блокады. — М.: Издательство Академии наук СССР, 1959. — 312 с. — 50 000 экз.
• Кислицин Н. Г. Ленинград не сдаётся. — М.: Прогресс, 1995. — 352 с. — 10 000 экз. — ISBN 5-01-004557-5
• Коблякова В. И Научная и культурная жизнь блокадного Ленинграда (1941—1944 гг). — СПб.: Знание, 2004.
• Ковальчук В. М. Дорога победы осаждённого Ленинграда: железнодорожная магистраль Шлиссельбург- Поляны в 1943 г. / под ред. Г. Д. Комкова. — Л.: Наука, 1984. — 213 с. — 9300 экз.
• Ковальчук В. М., Чистиков А. Н Ленинград и ленинградцы в годы блокады. — СПб.: Лики России, 2012. — ISBN 978-5-87417-394-4
• Ковальчук В. М Ленинград и Большая Земля. — Л.: Наука, 1975.
• Ковальчук В. М 900 дней блокады: Ленинград 1941-1944. — СПб.: Дмитрий Буланин, 2005. — 234 с. — ISBN 5-86007-474-3
• {{книга|автор=Комаров Н. Я., Куманёв Г. А
• Королькевич А. В. А музы не молчали...: Рассказывает актёр . — Л.: Лениздат, 1965. — 214 с. — 65 000 экз.
• Кривошеев Г. Ф., Андроников В. М., Буриков П. Д., Гуркин В. В., Круглов А. И., Родионов Е. И., Филимошин М. В Россия и СССР в войнах XX века / под. ред. Г. Ф. Кривошеева. — М.: Олма-пресс, 2001. — 608 с. — 5000 экз. — ISBN 5-224-01515-4
• Кринов Ю. С Лужский рубеж. Год 1941-й. — 2-е изд., перераб. и доп. — Л.: Лениздат, 1987. — 320 с. — 50 000 экз.
• Ланнуа Ф Битва за Ленинград. 1941. 22 июня — 31 декабря = Leningrad : 22 juin - 31 dÉcembre 1941 / Пер. М. Стровский. — М.: Эксмо, 2009. — 210 с. — (Иллюстрированная история войн ХХ века). — 3500 экз. — ISBN 978-5-699-34122-1
• Ленинграда блокада 1941—44 // Лас-Тунас — Ломонос. — М. : Большая российская энциклопедия, 2011. — С. 237—238. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 17). — ISBN 978-5-85270-350-7.
• Ломагин Н. А Неизвестная блокада. — 1-е изд. — СПб.: Нева, 2002. — 960 с. — ISBN 5-7654-1769-8
• Ломагин Н. А Неизвестная блокада. Книга первая. — 2-е изд. — СПб.: Нева, 2004. — 578 с. — ISBN 5-7654-3371-5
• Ломагин Н. А Неизвестная блокада. Документы, приложения. Книга вторая. — 2-е изд. — СПб.: Нева, 2004. — 480 с. — ISBN 5-7654-3417-7
• Мелуа А. И. Блокада Ленинграда / Под ред. С. Г. Гумена. — СПб.: Гуманистика, 1999. — 671 с. — (Биографическая международная энциклопедия «Гуманистика»). — ISBN 5860501080
• Мощанский И. Б. У стен Ленинграда. — М.: Вече, 2010. — 304 с. — ISBN 978-5-9533-5209-3
• Каргин Д. И Великое и трагическое: Ленинград, 1941—1942 / науч. ред. В. С. Соболев. — СПб.: Наука, 2000. — 176 с. — (Исторические науки). — 1000 экз. — ISBN 5-02-024931-9
• Карелл П. «Барбаросса»: От Бреста до Москвы = Unternehmen Barbarossa / Пер. с нем. А. Уткин. — Смоленск: Русич, 2003. — 432 с. — (Мир в войнах). — ISBN 5-8138-0310-6
• Картье Р Глава XVI: Что Гитлер хотел сделать из России // Тайны войны. По материалам Нюрнбергского процесса = Les Dessous de la guerre hitlérienne / пер. с нем. Е. Шугаева. — Франкфурт-на-Майне: Посев, 1948. — 148 с.
• Коллектив авторов Очерки истории Ленинграда / Отв. ред. Ковальчук В. М.. — Л.: Лениздат, 1967. — Т. 5. — 749 с. — 6000 экз.
• Коллектив авторов Очерки истории Ленинградской организации КПСС: Ноябрь 1917-1945. — Л.: Лениздат, 1968. — Т. 2. — 680 с.
• Том III: 1941-1952 годы // Решения партии и правительства по хозяйственным вопросам. В 5 томах. 1917-1967 годы. Сборник документов за 50 лет / Сост.: К. У. Черненко, М. С. Смиртюкова. — М.: Издательство политической литературы, 1968. — Т. 3. — 751 с.
• Самсонов А. М. Знать и помнить: диалог историка с читателем. — М.: Политиздат, 1988. — 367 с. — 100 000 экз. — ISBN 5-250-00394-X
• Сапаров А. В. Дорога жизни. Повесть о блокадном времени. — М.: Советская Россия, 1967. — 341 с. — 50 000 экз.
• Симоненко В. Б., Магаева С. В., Симоненко М. Г., Пахомова Ю. В. Ленинградская блокада : Медицинские проблемы - ретроспектива и современность. — М.: Медицина, 2003. — 158 с. — 2000 экз. — ISBN 5-225-04778-5
• Симонов К. М. Часть вторая: Записи бесед // Глазами человека моего поколения. Размышления о И. В. Сталине. — М.: АПН, 1988. — 480 с. — 400 000 экз.
• Соболев Г. Л. Ленинград в борьбе за выживание в блокаде: Книга 1. Июнь 1941 — май 1942. — СПб.: Издательство СбПГУ, 2013. — 696 с. — ISBN 978-5-288-05497-6
• Соболев Г. Л. Ленинград в борьбе за выживание в блокаде: Книга 2. Июнь 1942 — январь 1943. — СПб.: Издательство СбПГУ, 2015. — 526 с. — ISBN 978-5-288-05497-6
• Соболев Г. Л. Ленинград в борьбе за выживание в блокаде: Книга 3. Январь 1943 — январь 1944. — СПб.: Издательство СбПГУ, 2017. — 748 с. — ISBN 978-5-288-05497-6
• Стахов Х. Г Трагедия на Неве: шокирующая правда о блокаде Ленинграда, 1941—1944 = Stachow H. G. Tragödie an der Newa / пер. с нем.: Ю. М. Лебедев. — М.: Центрполиграф, 2011. — 380 с. — (За линией фронта. Мемуары). — 3000 экз. — ISBN 978-5-227-02484-8
• Федюнинский И. И Глава 2. Фельдмаршал фон Лееб просчитался // Поднятые по тревоге. — 2-е изд. — М.: Военное издательство Министерства обороны СССР, 1964.
• Фролов М. И. Артиллеристы в боях за город Ленина, 1941—1944: Исторический очерк. — Л.: Лениздат, 1978. — 272 с. — 25 000 экз.
• Фролов М. И. Салют и реквием: Героизм и трагедия ленинградцев 1941-1944 гг. — 4-е, доп. — СПб.: ЛГУ А. С. Пушкин, 2004. — 235 с. — ISBN 5-8290-0389-9
• Хомяков И. М. На Лужском рубеже. История 24-й танковой дивизии РККА. — СПб.: Торгово-издательский дом МИТРА, 2017. — 248 с. — 1000 экз. — ISBN 5859021852
• Шварц В. С. Павловск: Дворцово-парковый ансамбль XVIII-XIX веков. — Л.: Искусство, 1980. — 136 с. — 50 000 экз.
• Широкорад А. Б Северные войны России. — СПб.: АСТ, 2001. — 848 с. — (Военно-историческая библиотека). — 7000 экз. — ISBN 5-17-009849-9
• Широкорад А. Б. Флот, который уничтожил Хрущов. — М.: АСТ, 2004. — 440 с. — ISBN 5-17-021113-9
• Яров С. В. Блокадная этика. Представления о морали в Ленинграде в 1941—1942 гг. — М.: Центрполиграф, 2012. — 603 с. — 2500 экз. — ISBN 978-5-227-03767-1
• Яров С. В. Повседневная жизнь блокадного Ленинграда. — М.: Молодая гвардия, 2013. — 313 с. — ISBN 978-5-235-03617-8
• Hanno Ballhausen Chronik des Zweiten Weltkriegs. — Gütersloh: Wissen Media Verlag, 2004. — 544 p. — ISBN 3-577-14367-3
• Lisa A. Kirschenbaum The Legacy of the Siege of Leningrad, 1941–1995: Myth, Memories, and Monuments. — Cambridge University Press, 2006. — 326 p. — ISBN 978-0521863261
• Reid, Anna (2011), Leningrad: The Epic Siege of World War II, 1941–1944, Bloomsbury Publishing, ISBN 978-0-8027-7882-6
• Michael Walzer Just and Unjust Wars. — Basic Books, 1977. — ISBN 978-0465037070
• Christian Zentner Chronik. Zweiter Weltkrieg. — St. Gallen: Otus Verlag AG, 2007. — 500 p. — ISBN 390720056X

Հոդվածներ

• Барышников Н. И. Блокада Ленинграда в концепциях финских историков// Материалы Пятой ежегодной научной конференции «Санкт-Петербург и страны северной Европы», Санкт-Петербург, СПбГУ, 2003.
• Барышников Н. И. Подход Финляндии к вопросу о судьбе Ленинграда (1941). // Материалы Пятой ежегодной научной конференции «Санкт-Петербург и страны северной Европы». — Санкт-Петербург: СПбГУ, 2003.
• Буторин М. В. Мобилизующая роль периодической печати блокадного Ленинграда // Современные СМИ в контексте информационных технологий: Сборник научных трудов 5-й Всероссийской научно-практической конференции : сб. — СПб.: СПбГУПТД, 2019. — С. 80—87.
• Бернштейн А. И. Аэростаты над Ленинградом. Записки инженера — воздухоплавателя, Химия и Жизнь, № 5, 1983 г., с. 8—16
• Веселов А. П Борьба с голодом в блокадном Ленинграде // Отечественная история : журнал. — 2002. — № 3. — С. 156—163. [Արխիվացված է Օգոստոս 12, 2014 Wayback Machine-ի միջոցով: Архивировано] из первоисточника 12 Օգոստոսի 2014.
• Воробьёв А. П Ленэнерго в годы Великой Отечественной войны // Энергетик : журнал. — М.: Энергоатомиздат, 1985. — № 5. — С. 8—10. — ISSN 0013-7278.
• Гладких П. Ф. Боевая деятельность медицинской службы Ленинградского фронта (1941—1944 гг.) // Военно-исторический журнал. — 2009. — № 4. — С. 32—34.
• Данилов П. Д Промышленность Ленинграда в годы блокады // Отечественная история : журнал. — Российская академия наук, 2003. — № 4. — С. 40—49.
• Ермилов С. К. Действия авиации по срыву операции «Бразиль» // Военно-исторический журнал : журнал. — 1988. — № 8. — С. 27—31.
• Иоффе-Кемппайнен Э. И Маннергейм — маршал и президент // Звезда : журнал. — 1999. — № 10. — С. 152—184.
• Кантор Ю. З. «Подвиг свой ежедневный вы совершали достойно и просто». 70 лет назад была прорвана блокада Ленинграда // Российская газета. — 2013. — № 9 (5985). Архивировано из первоисточника 6 Ապրիլի 2022.
• Ковальчук В. М., Соболев Г. Л. Ленинградский «реквием» (о жертвах населения в Ленинграде в годы войны и блокады) // Вопросы истории : журнал. — 1965. — № 12.
• Козлова Н. Н Сцены из жизни «освобождённого работника» // Социологические исследования : журнал. — 1998. — № 2. — С. 108—119. [Արխիվացված է Մայիս 24, 2012 Wayback Machine-ի միջոցով: Архивировано] из первоисточника 24 Մայիսի 2012.
• Коршунов Э. Л., Рупасов А. И. «В ноябре 1942 г. всё было готово для открытия троллейбусной линии по Ладоге» // Военно-исторический журнал. — 2012. — № 2. — С. 37—40.
• Краев В. Блокада Ленинграда — как холокост для евреев // ИА REGNUM, 01.01.2019
• Красноженова Е. Е Тотальный голод стал главной причиной многочисленных жертв среди ленинградцев. Продовольственная ситуация в блокадном Ленинграде в 1941—1944 годах // Военно-исторический журнал. — 2024. — № 1. — С. 58—65.
• Медведев А. А., Шишков В. В Продовольственное снабжение блокадного Ленинграда // Военно-исторический журнал. — 2015. — № 11. — С. 33—36.
• Платонов А. В План уничтожения Краснознамённого Балтийского флота // Научно-популярный сборник статей по истории флота и судостроения "Гангут" : сборник. — 2003.
• Рубцов Ю. В., Лурье В. М. Блокада Ленинграда: все ли жертвы учтены? // Военно-исторический журнал. — 2000. — № 3. — С. 30—33.
• Соболев Г. Л. Блокада Ленинграда: постижение правды // Новейшая история России : журнал. — 2012. — № 2. — С. 72—87.
• Тарасов М. Я. Памятные этапы Битвы за Ленинград // Военно-исторический журнал : журнал. — 2013. — № 1. — С. 18—22.
• Фролов М. И Адольф Гитлер: «Ядовитое гнездо Петербург… должен исчезнуть с лица Земли» // Военно-исторический журнал. — 2001. — № 9.
• Чекалев-Демидовский П. С Газогенераторный транспорт как попытка решения проблемы топливного обеспечения блокадного Ленинграда // Новейшая история России : журнал. —Санкт-Петербург, 2018. — Т. 8. — № 4. — С. 869—879.
• Хасс Герхарт Германская оккупационная политика в Ленинградской области (1941—1944 гг.) // Новая и новейшая история : журнал. — 2003. — № 6.
• Хюртер Йоханнес Вермахт под Ленинградом. Боевые действия и оккупационная политика 18-й армии осенью и зимой 1941/42 годов.
• Maddox, Steven These Monuments Must Be Protected! The Stalinist Turn to the Past and Historic Preservation during the Blockade of Leningrad(անգլ.) // The Russian Review, 70. — 2011. — № 4. — С. 608—626.

Փաստաթղթեր

• Акт Ленинградской городской комиссии о преднамеренном истреблении немецко-фашистскими варварами мирных жителей Ленинграда и ущербе, нанесённом хозяйству и культурно-историческим памятникам города за период войны и блокады. — Л.: Госполитиздат, 1945. — 40 с. — 10 000 экз.
• Книга Памяти «Блокада. 1941—1944. Ленинград.» — СПб., 1998—2006. — Т.1-35
• Постановление Совета Народных Комиссаров Союза ССР от 18 июля 1941 года № 1882 «О введении карточек на некоторые продовольственные и промышленные товары в городах Москве, Ленинграде и в отдельных городах и пригородных районах Московской и Ленинградской областей». — 1941. — 31 с.

Հուշեր

• Антология, воспоминания блокадников Блокада: Сестрорецкий рубеж. — 2004. — 208 с. — 3000 экз. — ISBN 5-85991-062-2
• Колл. авт. Попов М. М. // Оборона Ленинграда, 1941-1944 : Воспоминания и дневники участников / Предисл. маршала М. В. Захарова. — Л.: Наука, 1968. — 792 с. — (Вторая мировая война в исследованиях, воспоминаниях, документах). — 14 500 экз.
• Полевое Управление Ленинградского фронта. Карта обстановки на фронте 23-й Армии к исходу 11.09.1941. — Архив Министерства обороны РФ. фонд 217 опись 1221 дело 33, 1941.
• Винницкий Л. Г. (сост.) Славная победа под Ленинградом. — Ленинздат, 1976. — 632 с. — 15 000 экз.
• Демидов В. И. Снаряды для фронта: Документальная повесть. — Л.: Лениздат, 1985.
• Кудрин И. «Блокада Ленинграда, воспоминание». Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-23-ին. Վերցված է 2007-05-07-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
• Ходикель А. «Воспоминания о блокаде Ленинграда». Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-23-ին. Վերցված է 2011-01-29-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
• Из дневников ленинградцев
• Отчёт начальника Управления коммунального обслуживания Ленинграда А. Карпушенко о захоронениях жертв голода 1941—1942 гг.
• Баранов Н. В. Силуэты блокады: Записки главного архитектора. — Л., 1982.
• Гаршин Владимир Георгиевич (1887—1956). Там где смерть помогает жизни // Петербург Ахматовой: Владимир Георгиевич Гаршин / Сост. Т. С. Позднякова. — СПб.: Невский диалект, 2002. — С. 125—137; перв. публ: Журавлёва Т. Б. В. Г. Гаршин (1887—1956). — СПб., 1994. (время написания не обозначено)
• Гинзбург Л. Я. Записки блокадного человека. Вокруг «Записок блокадного человека» // Записные книжки: Новое собрание. — М.: Захаров, 1999. — С. 152—273; Проходящие характеры: Проза военных лет. Записки блокадного человека. — М.: Новое издательство, 2011.
• Глебова Людмила Николаевна. Смерть отца // Experiment/Эксперимент: Журнал русской культуры. № 16: Шестнадцать пятниц: Вторая волна ленинградского авангарда. Под ред. Е. Спицыной. LA (USA), 2010. Т. 2. С. 397—398.
• Глинка В. М. Блокада // Хранитель: В. М. Глинка: Воспоминания. Архивы. Письма: В 2 кн. / Авт.-сост. М. С. Глинка. — СПб., 2006. — Кн. 2. — С. 18—26.
• Григорьев Владислав Григорьевич (р. 1930). Ленинград. Блокада. 1941—1942: Воспоминания. — Изд. 2-е, доп. — СПб., 2003.
• Зальцман Лотта Павловна. Воспоминания об отце // Павел Зальцман. Жизнь и творчество. — Иерусалим: Филобиблон, 2007. — С. 28-35.
• Зальцман Павел Яковлевич. «А дальше началась страшная блокадная зима..» / Подг. текста, пред. и публ. А. Зусманович, И. Кукуй // Знамя, 2012, № 5.
• Иванова Тамара Григорьевна (1925-?). Блокада Ленинграда: (Воспоминания) // Человек в блокаде: Новые свидетельства. — СПб., 2008. 214—223
• Лихачёв Д. С. Воспоминания. — СПб.: Logos, 1995 ; Воспоминания. — М.: Вагриус, 2006. — С. 295—352: Блокада; Два письма о Ленинградской блокаде.
• Мануйлов Виктор Андроникович. Записки счастливого человека. — СПб.: Европейский дом, 1999.
• Маннергейм, Карл Густав Мемуары. — М.: Вагриус, 1999. — ISBN 5-264-00049-2
• Микоян А. И. В дни блокады (к вопросу о снабжении осаждённого Ленинграда). // Военно-исторический журнал. — 1977. — № 2. — С. 45—54.
• Нератова Римма Ивановна. В дни войны: Семейная хроника. — СПб.: Журнал «Звезда», 1996. — С. 5—108: Жизнь в Ленинградской блокаде (с рисунками автора)
• Новиков В. С. Блокада снится мне ночами: воспоминания. — СПб.: Детгиз, 2009. — 201 с. — 235 экз. — ISBN 978-5-8452-0420-2
• Рабинович Михаил Борисович. Воспоминания долгой жизни. — СПб.: Европ. Дом, 1996. — С. 161—220: Война. Блокада: Пулково
• Сергей Спицын. Декабрь 1941 года… // Experiment/Эксперимент: Журнал русской культуры. № 11: Павел Николаевич Филонов / Под ред. Н. Мислер, И. Меньшовой, Д. Боулта. — LA (USA), 2010. — С. 297—300.
• Цирлин А. Д., Бирюков П. И., Истомин В. П., Федосеев Е. Н. Инженерные войска в боях за Советскую Родину. — М.: Воениздат, 1970. — 84 с.
• Траугот А. Г. Квартира № 6 // Ничто не забыто. С. 108—117; фотогр. "Апрель 1942 года. Семья художника Г. Н. Траугота (с. 117)
• Фрейденберг Ольга Михайловна (1890—1955). Осада человека / Публ. К. Невельского // Минувшее: Ист. Альманах. М., 1991. Вып. 3. С. 7—44
• Книга «Память сердца Արխիվացված է Փետրվար 28, 2014 Wayback Machine-ի միջոցով:». Воспоминания жителей МО Пискарёвка о Великой Отечественной войне 1941—1945 годов. Семь книг.
• ««Блокада голоса». Видеоархив воспоминаний жителей блокадного Ленинграда». Блокада.Голоса. Վերցված է 2018-04-13-ին.

Օրագրեր

• В. П. Аргировский «Блокадные Дневники» // Новый журнал. 2004, № 4.
• Берггольц О. Ф. Из дневников 1939—1942 // Ольга: Запретный дневник. Дневники, письма, проза, избранные стихотворения и поэмы Ольги Берггольц / Сост. Н. Соколовская. СПб.: Азбука-классика, 2010. С. 55—137.
• Бианки В. В. Город, который покинули птицы // Звезда. 1994. № 1. С. 105—131; Лихолетье. СПб., 2005.
• Болдырев А. Н. Осадная Запись: (Блокадный дневник) / Подгот. текста В. С. Гарбузова, И. М. Стеблин-Каменский. — СПб.: Европейский Дом, 1998. — (Дневники и воспоминания петербургских учёных). — ISBN 5-8015-0011-1 (период с 9 декабря 1941 по 14 августа 1948 года).
• Вассоевич Т. Н. Военный дневник и блокадные письма. 22 июня 1941 — 1 июня 1945. Сост., отв. ред., автор вст. ст. А. Л. Вассоевич. СПб., 2019. 344 с.
• Великотная Т. К.(урожд. Берхман; ок. 1890—1942, 1 апр.). Дневник нашей печальной жизни в 1942 г. // Человек в блокаде: Новые свидетельства. СПб.: Остров, 2008. С. 83—125.
• Глебова Т. Н. Рисовать, как летописец: (Страницы блокадного дневника) / Публ. и коммент. Л. Н. Глебовой; предисл. и подгот. текста В. Перца // Искусство Ленинграда. (Л.), 1990, № 1. С. 28—40; № 2. С. 14—28.
• Глебова Т. Н. Блокадный дневник (декабрь 1941 г.) // Experiment/Эксперимент : Журнал русской культуры. № 16: Шестнадцать пятниц: Вторая волна ленинградского авангарда. Под ред. Е.Спицыной: В 2-х ч. LA (USA), 2010 / Т. 2. C. 374—397.
• Голлербах Э. Ф. Из дневника 1941 г. / Публ. Е. А. Голлербаха // Голоса из блокады: Ленинградские писатели в осаждённом городе (1941—1944) / Сост. З. Дичаров. СПб.: Наука, 1996. С. 163—186.
• Гордин А. М. Из блокадных заметок <1941—1942> // Там же. С. 469—476.
• Грязнов А. А.(1898—1973). Дневник <8 сент.> 1941-<6 февр.> 1942 // Человек в блокаде: Новые свидетельства. СПб.: Остров, 2008. С. 9—82.
• Грязнов Ф. А.(1896—1948). Дневник. 7 сент. 1941—7 февраля 1942 // Доживём ли мы до тишины: Записки из блокадного Ленинграда. СПб., 2009. С. 9—190—
• Друскин Я. С. Дневники. СПб.: Гуманитарное агентство «Академический проект». 1999. С. 94—138.
• Заболотская Л. К. (1894—?). Дневник 23 августа 1942-6 июня 1943 // Человек в блокаде: Новые свидетельства. СПб.: Остров, 2008. С. 126—144.
• Зеленская И. Д. (1895—1981). Дневник. 7 июля 1941-6 мая 1943 // «Я не сдамся до последнего…»: Записки из блокадного Ленинграда: [Сб.] / Сост. В. М. Ковальчук и др. СПб.: Нестор-История, 2010. С. 10—156.
• Ильин Л. А. (1880—1942) Прогулки по Ленинграду. СПб: Государственный музей истории Санкт-Петербурга. 2012.
• Инбер В. М. (1890—1972). Почти три года (Ленинградский дневник). Избранное. М.: Художественная литература, 1981.
• Конашевич В. М.. По страницам блокадного дневника <1941-июль 1943> // Подвиг века. С. 85—89.
• Левина Э. Г. Военные грани архитектуры // Подвиг века. С. 297, 302—305, 306—307 (отрывки из дневника: осень 1941, январь-май 1942, ноябрь 1942 — ноябрь 1943)
• Левина Э. Г. (1908—?). Дневник. 12 января 1942—23 июля 1944 // Человек в блокаде: Новые свидетельства. СПб.: Остров, 2008. С. 145—213.
• Лепорская А. А. Из записей <1941—1943> // Подвиг века. С. 168—170.
• Лукницкий П. Н. Сквозь всю блокаду: [Дневник воен. корреспондента]. — Л.: Лениздат, 1988. — 719 с. — 100 000 экз.
• Никольский А. С. <Блокадный дневник: Отрывки> // Подвиг века. С. 273—274. С. 278—282.
• Островская Софья Казимировна (1902—1983). Блокадные дневники [1941—1943] / Публ. Л. И. Бучиной // Русское прошлое. 2006. № 10. С. 191—323.
• Остроумова-Лебедева А. П. Ленинград в блокаде // Автобиографические записки. Т. 3 / Сост. Н. Л. Приймак. Изд. 2. М.: Центрполиграф, 2003. С. 248—339.
• Павлов Д. В. Ленинград в блокаде. — М.: Военное издательство Министерства обороны СССР, 1958. — 161 с.
• Л.Пантелеев Приоткрытая дверь…: Рассказы. Очерки. Разговор с читателем. Из старых записных книжек Л.: Сов. писатель, 1980. С. 348—443: Из старых записных книжек (1941—1942)
• Пантелеев Л. В осаждённом городе: Из записных книжек 1941—1944 г. //Собрание сочинений: В 4 т. Т. 3. Л.: Дет. лит., 1984. Первая публикация (отрывки): М., 1957. No. 6; Нева. 1964, No. 1.
• Пунин Н. Н. Дневник. 1941 <26 августа-13 декабря> // Пунин Н. Н. Мир светел любовью: Дневники. Письма / Сост. Л. А. Зыков. М.: АРТ, 2000. С. 343—353
• Рябинкин Ю. И. Дневник Юры Рябинкина.
• Сапаров А. В. Страницы блокадного дневника // Невский альманах, 2013, № 6, С. 21—25.
• Шапорина Л. В. Дневник: В двух томах / подгот. текста, коммент. В. Ф. Петровой и В. Н. Сажина. — М.: Новое литературное обозрение, 2011. — Т. 1. — С. 247—460. — 592 с. — (Россия в мемуарах). — 1000 экз. — ISBN 978-5-86793-894-9
• Блокадные дневники и документы: [Сб.] / Сост. С. К. Бернев, С. В. Чернов. Изд. 2, испр., доп. СПб.: Европ. дом, 2007. (Архив Большого дома). 1-е изд — 2004. Содерж.: С. 9-213: Горшков Н. П. (Николай Павлович; 1892—1951, в лагере), бухгалтер. Блокадный дневник (1941—1943, 4 дек.); С. 214—265: Винокуров А. И. (Алексей Иванович; р. 1904—1943, расстрелян), учитель географии; С. 266—307: Кузнецов С. И. (Степан Иванович; 1907—1997), мастер инструментального цеха; С. 308—359: Путяков С. Ф. (Семён Фёдорович; 1905—1942, расстрелян), красноармеец.
• «Сохрани мою печальную историю…». Блокадный дневник ленинградской школьницы Лены Мухиной / Издательство «Азбука», 2011 год.
• Блокада глазами очевидцев. Дневники и воспоминания: Антология / Сост. С. Глезеров: Остров, 2012

Ժողովածուներ

• Блокада рассекреченная: [Сборник] / Междунар. ассоц. блокадников города-героя Ленинграда; Сост. В. Демидов. — СПб.: Бояныч, 1995. — 254 с. — 10 000 экз. — ISBN 5-7199-0027-6
• Блокадные дневники и документы: [Сб.] / Сост. С. К. Бернев, С. В. Чернов. Изд. 2, испр., доп. СПб.: Европ. дом, 2007. (Архив Большого дома). 1-е изд — 2004.
• Блокадный дневник: Живопись и графика блокадного времени [из фондов ГМИ СПб.]: Альбом-каталог / Авт.-сост. В. Е. Ловягина, при уч. И. А. Силантьевой, Ю. В. Усатовой; Под ред. Ю. Б. Демиденко. СПб.: ГМИ СПб., 2005.
• Военная медицина на Ленинградском фронте. — М., 1946.
• Воздушный мост над Ладогой: [Сборник очерков и воспоминаний] / Сост. В. И. Краснояров, М. И. Ялыгин. — Л.: Лениздат, 1984. — 256 с. — 25 000 экз.
• Голоса из блокады: Ленинградские писатели в осаждённом городе (1941—1944): [Сб.] / Сост. З. Дичаров. СПб.: Наука, 1996.
• 900 блокадных дней: [Сб. воспоминаний] / Отв. ред. Л. А. Волкова. Новосибирск: ГПНТБ СО РАН, 2004.
• «Доживём ли мы до тишины?»: Записки из блокадного Ленинграда: [Сб.] / Сост. В. М. Ковальчук и др. СПб.: Нестор-История, 2009.
• Ничто не забыто: 320 страниц о 900 днях блокады Ленинграда / Ред.-сост. Д.Колпакова; Макет и оформл. А.Веселова. — СПб.: ДЕТГИЗ-Лицей, 2005.
• Память о блокаде. Свидетельства очевидцев и историческое сознание общества. Материалы и исследования. Под ред. М. В. Лоскутовой. СПб.: Новое издательство, 2006.
• Память о блокаде: Свидетельства очевидцев и историческое сознание общества. М., 2005.
• Подвиг века: Художники, скульпторы, архитекторы, искусствоведы в годы Великой Отечественной войны и блокады Ленинграда: Воспоминания. Дневники. Письма. Очерки. Лит. записи: [Сб.] / Авт.-сост. Н. Паперная. Л.: Лениздат, 1969.
• Сурис Б. Д. «… больше, чем воспоминания»: Письма ленинградских художников 1941—1945: [Сб.: В 2 кн.]. СПб.: КультИнформПресс, 1993.
• Художники города-фронта: Воспоминания и дневники ленинградских художников / Ред.-сост. И. А. Бродский. Л.: Художник РСФСР, 1973.
• Человек в блокаде: Новые свидетельства: [Сб.] / Сост. В. М. Ковальчук и др. СПб.: Остров, 2008.
• «Я не сдамся до последнего…»: Записки из блокадного Ленинграда: [Сб.] / Сост. В. М. Ковальчук и другие СПб.: Нестор-История, 2010.

Оборона Ленинграда 1941—1945. Документы и материалы. РОССПЭН. М., 2019.

Հրապարակախոսություն

• Алесь Адамович, Даниил Гранин. Блокадная книга.
• Эттингер И. Л. (1984-11-01). «Город не горит...». «Химия и жизнь». Վերցված է 2007-09-25-ին.
• Даниил Гранин рассказывает о блокаде Ленинграда (mp3).
• Солсбери Г. Е. 900 дней: [Блокада Ленинграда] = Salisbury G. E. The 900 days. – New York, 1969 / пер. с анг. И. С. Вольской; предисл. А. Адамовича.. — СПб.; М.: РИК «Культура»; Прогресс. Литера, 1994. — 607 с. — 25 000 экз. — ISBN 5-01-003299-6

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Լենինգրադի շրջափակում» հոդվածին։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 4, էջ 560)։