Ջոն Կիրակոսյան

Ջոն Կիրակոսյան
Ծնվել է	մայիսի 6, 1929(1929-05-06)
Ծննդավայր	Երևան, Հայկական ԽՍՀ, Անդրկովկասի Խորհրդային Սոցիալիստական Դաշնային (Ֆեդերատիվ) Հանրապետություն, ԽՍՀՄ
Մահացել է	հունիսի 20, 1985(1985-06-20) (56 տարեկանում)
Մահվան վայր	Մոսկվա
Քաղաքացիություն	Հայաստան
Ազգություն	հայ
Կրթություն	Երևանի պետական համալսարան
Գիտական աստիճան	պատմական գիտությունների դոկտոր
Մասնագիտություն	պատմաբան, միջազգայնագետ
Քաղաքական կուսակցություն	ԽՄԿԿ
Պարգևներ և մրցանակներ	Աշխատանքային Կարմիր դրոշի շքանշան
Երեխաներ	Արման Կիրակոսյան

Ջոն Սահակի Կիրակոսյան (1929, մայիսի 6, Երևան - 1985, հունիսի 20, Մոսկվա, թաղված է Երևանում), հայազգի պատմաբան, պատմական գիտությունների դոկտոր, քաղաքական գործիչ, Հայկական ԽՍՀ արտաքին գործերի նախարար (1975 - 1985)։ Ջոն Կիրակոսյանի հեղինակած հիմնական ուսումնասիրությունները նվիրված են հայ ժողովրդի նոր և նորագույն պատմությանը, Հայկական հարցին և Հայոց ցեղասպանությանը։

Արման Կիրակոսյանի հայրն է։

Կենսագրություն

Ջոն Կիրակոսյանը ծնվել է 1929 թվականի մայիսի 6-ին Երևան քաղաքում։ Միջնակարգ դպրոցն ավարտելուց հետո անմիջապես ընդունվել է Երևանի պետական համալսարանի միջազգային հարաբերությունների ֆակուլտետը, որն ավարտել է 1951 թվականին։ Նրա ասպիրանտական ուսումնառությունն անցել է Մոսկվայում՝ ԽՍՀՄ գիտությունների ակադեմիայի արևելագիտության ինստիտուտում, ուր մասնագիտացել է արևելյան երկրների նոր պատմության բնագավառում։ Նույն ինստիտուտում՝ 1954 թվականին, հաջողությամբ պաշտպանել է 1918–1921 թվականներին Իրանում անգլիական ինտերվենցիայի մասին թեկնածուական ատենախոսությունը։

Ջոն Կիրակոսյանը վերադառնում է հայրենիք և, ամենևին չանտեսելով գիտական իր պատրաստությունն ու անելիքները, մի շարք պատասխանատու կուսակցական, պետական աշխատանքներ է կատարում։ 1955–1962 թվականներին գլխավորում է «Լենինյան ուղիով» ամսագրի քարոզչության բաժինը։ Ապա չորս տարի աշխատում է ՀԿԿ կենտկոմի պրոպագանդայի և ագիտացիայի բաժնի վարիչի տեղակալ։ 1966–1969 թվականներին նա վարում էր Հայկական ԽՍՀ մինիստրների խորհրդի հեռուստատեսության և ռադիոհաղորդումների պետական կոմիտեի նախագահի, 1969–1975 թվականներին՝ ՀԿԿ-կենտկոմի գիտության և ուսումնական հաստատությունների բաժնի վարիչի, իսկ կյանքի վերջին տասնամյակում՝ 1975–1985 թվականներին, ՀԽՍՀ արտաքին գործերի նախարարի պաշտոնները։ 1967 թվականից Կիրակոսյանը դասախոսում էր սկզբում ԵՊՀ պատմության ֆակուլտետում, իսկ մեկ տարի անց, երբ հիմնադրվեց համալսարանի արևելագիտության ֆակուլտետը, աշխատանքի անցավ այնտեղ որպես դասախոս և ապա Արևելքի երկրների պատմության ամբիոնի վարիչ։

Գրական գործունեություն

Ջ. Կիրակոսյանի գիտական-ստեղծագործական աշխատանքները ծավալվում են 60-ական թվականներից, երբ համեմատաբար նպաստավոր պայմաններ են ստեղծվում գաղափարախոսական ոլորտում. անհատի պաշտամունքի քննադատությամբ պայմանավորված՝ ամբողջ երկրում իշխող գաղափարական պարտադրանքներն ինչ-որ չափով թուլացան, ստեղծվեց համեմատաբար ազատ ստեղծագործելու մթնոլորտ։ Շնորհիվ դրա 1960-ական թվականները դարձան հասարակական գիտությունների, հատկապես հայագիտության, հայ արվեստի ու գրականության և ամբողջ մշակույթի համար վերելքի ժամանակաշրջան։

Պատմագիտության մեջ այդ զարթոնքն արտահայտվեց մինչ այդ չխրախուսվող արգելված թեմաների, ինչպես՝ հայ ազգային-ազատագրական շարժումների, հայկական գաղութների ու սփյուռքի և այլ հիմնահարցերի ուսումնասիրությամբ։ Նախաձեռնվեց հայ ժողովրդի ընդհանրացնող պատմության ութհատորյակի ստեղծումը։ Ավելին, ակադեմիկոս Մկրտիչ Ներսիսյանին հաջողվեց հրատարակել «Հայերի գենոցիդը Օսմանյան կայսրությունում» փաստաթղթերի ու նյութերի ժողովածուն և այլն։

«Առաջին համաշխարհային պատերազմը և արևմտահայությունը»

1965 թվականին լույս է տեսնում Ջոն Կիրակոսյանի «Առաջին համաշխարհային պատերազմը և արևմտահայությունը (1914–1916 թթ.)» մենագրությունը։ Այն ունեցավ երկրորդ հրատարակություն (1967 թ.) և տպագրվեց նաև ռուսերեն (1971 թ.)։ Մենագրությունը լույս տեսավ հայ ժողովրդի ամենաողբերգական իրադարձության՝ Մեծ եղեռնի 50-ամյակի հուժկու շարժման ժամանակ։

Մենագրությունը սկսվում է Առաջին աշխարհամարտին նախորդող շրջանում Արևմտյան Հայաստանի ազգաբնակչության, նրա սոցիալ-տնտեսական և ազգային ծանր գոյավիճակի նկարագրությամբ։ Թվում էր, թե 1908 թվականի վերնախավային հեղաշրջումով արյունոտ սուլթան Աբդուլ Համիդ II-ին տապալած և իշխանության գլուխ եկած «Միություն և առաջադիմություն» («Իթթիհատ վե թերաքքի») երիտթուրքերի կուսակցությունն առաջադիմական քայլ կկատարեր կայսրության մեջ դժվարին պայմաններում ապրող ժողովուրդների նկատմամբ։ Սակայն հեղինակը վերլուծությամբ ցույց է տալիս, որ երիտթուրքերը ոչնչով չտարբերվեցին իրենց նախորդից, հայ ազգաբնակչության անմխիթար վիճակն ամփոփոխ մնաց։

Ջ. Կիրակոսյանը ներկայացնում է երիտթուրքերի պարագլուխների պանթուրքական վարդապետությունը։ Նրանք գտնում էին, որ Հայաստանն ու հայերը խանգարում են թուրքերի միավորմանը։ Նրանց գաղափարախոսներից դոկտոր Նազըմը նշում էր, որ իրենց նախնիները Թուրանից են եկել, և Կասպից ծովից դեպի արևելք ընկած ընդարձակ տարածքներում թուրք ցեղերն ապրում են գրեթե միատար, իսկ իրենք մնում են մեկուսացված։ Հետևաբար, իրենց առաքելությունն է համարում իրականացնելու թուրք ցեղի միությունը՝ Միջերկրականից մինչև Արալի ծովը։ Հասկանալի է, որ հայ ժողովուրդն էր համարվում գլխավոր խոչընդոտն այդ միավորումն իրականացնելու ճանապարհին։ 

Այնուհետև հեղինակն անդրադառնում է Առաջին աշխարհամարտին անմիջականորեն նախորդող քաղաքական իրադարձություններին։ Վկայակոչելով թուրքական նոր իշխանավորների օրոք կատարված 1909 թվականի Ադանայի կոտորածը՝ հանգամանորեն լուսաբանում է թուրքական հակահայկական նացիոնալիզմը, նրա տարաբնույթ դրսևորումները։ Ապա հեղինակն անցնում է 1912–1913 թվականների Բալկանյան պատերազմում թուրքերի պարտության և Հայկական հարցի վերաբացման խնդրին։ 

Այս գրքում, ուշագրավ է Ջոն Կիրակոսյանի կողմից հորինված հեռագիրը որն իբր ուղղված էր Օսմանյան կառավարության զինվորական մինիստր Էնվեր փաշային, Հայաստանի Հանրապետության կառավարության նախագահ Հովհաննես Քաջազնունու անունից: Սակայն վերոնշյալ հեռագրի իսկությունը չի հաստատվում ոչ մի արխիվային փաստաթղթով: Բացի այդ, հորինված հեռագրի ներքև ստորագրած երեք գործիչներից երկուսի զբաղեցրած պաշտոնները սխալ են ներկայացվել Ջոն Կիրակոսյանի կողմից:

«Հայաստանը միջազգային դիվանագիտության և սովետական արտաքին քաղաքականության փաստաթղթերում (1828-1923 թթ․)»

1972 թվականին լույս տեսավ Ջոն Կիրակոսյանի և Ռ. Սահակյանի կազմած «Հայաստանը միջազգային դիվանագիտության և սովետական արտաքին քաղաքականության փաստաթղթերում (1828–1923 թթ.)» ժողովածուն։ Այն ընդգրկում էր Հայաստանի միջազգային իրավական և քաղաքական պատմությանն առնչվող մեկդարյա բոլոր հիմնական փաստաթղթերը՝ 1828 թվականի Թուրքմենչայի պայմանագրից մինչև 1923 թվականի Լոզանի պայմանագիրը։ Գրքի ընդարձակ առաջաբանում Ջ. Կիրակոսյանը կատարել է ժողովածուի փաստաթղթերի և նյութերի գիտական քննություն։

Պարգևներ

Ջոն Կիրակոսյանի հուշատախտակը Երևանի Ստեփան Զորյան փողոցում

• Աշխատանքային կարմիր դրոշի շքանշան, 1971
• ՀԽՍՀ Պետական մրցանակ (հետմահու)

Երկերի մատենագիտություն

• Հնդիկ ժողովրդի ազգային–ազատագրական պայքարի հերոսական էջը (1857 թ. հակաանգլիական ապստամբության 100–ամյակի առթիվ), Երևան, 1957, 80 էջ:
• Ժամանակակից ռևիզիոնիզմը կոմունիստական շարժման գլխավոր վտանգն է, Երևան, 1958, 51 էջ:
• Դաշնակները իմպերիալիզմի գործակալներն են Մերձավոր Արևելքի երկրներում, Երևան, 1960, 58 էջ:
• Գաղութատիրության կործանումը անխուսափելի է, Երևան, 1961, 52 էջ:
• Առաջին համաշխարհային պատերազմը և արևմտահայությունը (1915–1916 թթ.), Երևան, 1965, 512 էջ:
• Առաջին համաշխարհային պատերազմը և արևմտահայությունը (1915–1916 թթ.), Երևան, 1967, 557 էջ: - http։//www.historyofarmenia.am/images/menus/378/1_in_hamashxarhayin_pat_ev_arevmtahayutyun@.pdf
• Հայաստանը միջազգային դիվանագիտության և սովետական արտաքին քաղաքականության փաստաթղթերում, խմբագիր՝ Ջոն Կիրակոսյան, Երևան, 1972, 809 էջ:
• Բուրժուական դիվանագիտությունը և Հայաստանը XIX դարի 70–ական թվականներին, Երևան, 1978, 364 էջ:
• Բուրժուական դիվանագիտությունը և Հայաստանը XIX դարի 80–ական թվականներին, Երևան, 1980, 456 էջ: - http։//www.historyofarmenia.am/images/menus/366/BurjuakanDivanagitutyun.pdf
• Երիտթուրքերը պատմության դատաստանի առաջ, գիրք I, Երևան, 1982, 360 էջ:
• Երիտթուրքերը պատմության դատաստանի առաջ, գիրք II, Երևան, 1983, 464 էջ: - http։//www.historyofarmenia.am/images/menus/377/Eritturker@PatmutyanDatastaniaraj.pdf
• Երիտթիւրքերը պատմութեան դատաստանի առաջ (ընդդէմ պատմութեան թրքական կեղծարարութեան), ա. տ., 1987, 114 էջ:
• Ընտրանի, Երևան, 2014, 732 էջ:
• Западная Армения в годы первой мировой войны, Е„ 1971;
• Буржуазная дипломатия и Армения (70-е гг. XIX века), Е., 1981;
• А. К. Дживелегов и его историческо-публицистическое наследие, Е., 1986.

Գրականություն

• Բալայան Զորի, Կյանք մահից հետո, Երևան, 1999, 264 էջ։
• Հայկական սովետական հանրագիտարան, հատոր 5, Երևան, 1979, էջ 451-452:
• Հայկական համառոտ հանրագիտարան, հատ. 2, Երևան, 1995, էջ 699-700:
• Ով ով է (Հայեր: Կենսագրական հանրագիտարան), հատ. 1, Երևան, 2005:

Տես նաև

• Ջոն Կիրակոսյանի անվան թիվ 20 դպրոց