Միխայիլ Նեստերով

Միխայիլ Նեստերով
Ծնվել է	մայիսի 19 (31), 1862
Ծննդավայր	Ուֆա, Օրենբուրգի մարզ, Ռուսական կայսրություն
Վախճանվել է	հոկտեմբերի 18, 1942[…] (80 տարեկան)
Մահվան վայր	Մոսկվա, ԽՍՀՄ
Քաղաքացիություն	Ռուսական կայսրություն և ԽՍՀՄ
Կրթություն	Մոսկվայի նկարչության, քանդակագործության և ճարտարապետության ուսումնարան և Սանկտ Պետերբուրգի գեղարվեստի ակադեմիա
Դավանանք	ուղղափառություն
Մասնագիտություն	նկարիչ և փիլիսոփա
Ոճ	ռուսական սիմվոլիզմ
Ժանր	պատմական գեղանկարչություն, բնանկար, հոգևոր արվեստ, ժանրային նկարչություն և դիմապատկեր
Թեմաներ	գեղանկարչություն
Ուշագրավ աշխատանքներ	Տեսիլք պատանի Բարդուղիմեոսին, Իվան Պավլովի դիմանկարը, Ռուսաստանում. Ժողովրդի հոգին, Ճգնավորը, Մեծ ձեռնադրություն և Բարի լուրի ներքո
Պարգևներ	; և
Կուսակցություն	Ռուս ժողովրդի միություն
	ստորագրություն;
	Mikhail Nesterov Վիքիպահեստում

Միխայիլ Վասիլևիչ Նեստերով (ռուս.՝ Михаи́л Васи́льевич Не́стеров, մայիսի 19 (31), 1862^[1], Ուֆա, Օրենբուրգի մարզ, Ռուսական կայսրություն^[2]^[1] - հոկտեմբերի 18, 1942(1942-10-18)^[2]^[3]^[4]^[…], Մոսկվա, ԽՍՀՄ^[2]^[1]), ռուս և խորհրդային նկարիչ, գեղանկարիչ, Գեղարվեստական շրջիկ ցուցահանդեսների ընկերության և «Արվեստի աշխարհ»-ի մասնակից։ Գեղանկարչության ակադեմիկոս (1898)։ ՌԽՖՍՀ արվեստի վաստակավոր գործիչ (1942)։ Առաջին աստիճանի Ստալինյան մրցանակի դափնեկիր (1941)։

Կենսագրություն

Մանկություն

Ծնվել է 1862 թվականի մայիսի 19-ին (31) Ուֆայում՝ կրոնական-նահապետական կենսաձևով մտավորական վաճառականի ընտանիքում։ Մայրը՝ Մարիա Միխայլովնան (1823-1894), որն առանձնանում էր իր հարուստ բնավորությամբ և տիրական բնավորությամբ, սերում է Ելեցից՝ Ռոստովցևների հին վաճառական ընտանիքից։ Նրա ծնողները բավականին միջոցներ ունեին, ցորենի մեծ առևտուր էին անում և 1830 թվականին տեղափոխվել էին Ուֆա նահանգի Ստերլիտամակ քաղաք։ Հայրը՝ Վասիլի Իվանովիչ Նեստերովը (1818-1904), շիտակ և անկախ բնավորության տեր, քաղաքում մեծ հարգանք վայելող մարդ էր, զբաղվում էր մանուֆակտուրային և գալանտերեական ապրանքների առևտրով։ Սակայն նա մասնագիտությամբ վաճառական չէր, առևտուրը նրան այնքան էլ չէր հետաքրքրում, նա ավելի շատ հետաքրքրված էր պատմությամբ և գրականությամբ, սիրում էր գրքեր կարդալ։ Նա աշխույժ ջերմ հետաքրքրություն էր ցուցաբերում որդու գեղարվեստական տաղանդի նկատմամբ, ուշադրության կենտրոնում պահելով և խրախուսելով նրան, ինչի համար Նեստերովը խորապես երախտապարտ էր նրան մինչև իր կյանքի վերջը։

Ընտանիքում ծնվել են 12 երեխաներ, բայց միայն երկուսն են ողջ մնացել՝ Միխայիլը և ավագ քույրը՝ Ալեքսանդրան։

Նեստերովի մանկության հիշողությունները միշտ տոգորված են եղել ջերմ երախտագիտությամբ և սրտանց սիրով այն ամենի համար, ինչ շրջապատել է նրան այն ժամանակ՝ ավանդական կենսակերպով իր տունը, ծնողները, հարազատները և Կենտրոնական Ռուսաստանի բնությունը։ Ինչպես գրել է նրա ընկեր Սերգեյ Դուրիլինը, «Նեստերովը դեռ մանուկ ժամանակ մեծ հակում ուներ բնության, նրա գեղեցկության և լեզվի նկատմամբ»^[6]։

Ուսումնառություն

Մինչև տասներկու տարեկանը Միխայիլն ապրել է Ուֆայում և սովորել արական գիմնազիայում։

1874 թվականի աշնանը հոր ցուցումով ապագա նկարիչը տեղափոխվել է Մոսկվա՝ տեխնիկական ուսումնարան ընդունվելու։ Քննությունները ձախողելով՝ նա ընդունվել է Կ. Պ. Վոսկրեսենսկու ռեալական ուսումնարան։

1877 թվականին Վոսկրեսենսկու խորհրդով ընդունվել է Մոսկվայի նկարչության, քանդակագործության և ճարտարապետության ուսումնարան, որտեղ սովորել է Պավել Սորոկինի, Իլարիոն Պրյանիշնիկովի և Վասիլի Պերովի ղեկավարությամբ, ով եղել է նրա սիրելի ուսուցիչը և ով մեծ ազդեցություն է ունեցել նկարչի վաղ շրջանի ստեղծագործությունների վրա։ 1879 թվականից Նեստերովը մասնակցել է ուսումնարանում կազմակերպված ուսանողական ցուցահանդեսներին։ Նրա վաղ շրջանի (1879-1884) ստեղծագործություններից կարելի է առանձնացնել կենցաղային թեմաներով հետևյալ կտավները՝ «Ձնագնդի խաղ», «Գնացքին սպասելիս», «Զոհաբերություն ընկերներին», «Տնային կալանք», «Գիտակ» և «Քննություն գյուղական դպրոցում»։ Բոլոր աշխատանքները նկարել է ռուսական Պերեդվիժնիկների ավանդույթներով։

Ուսումնարանում սովորել է երեք տարի։ 1881 թվականին տեղափոխվել է Սանկտ Պետերբուրգ, որտեղ ընդունվել է Գեղարվեստի ակադեմիա՝ Պավել Չիստյակովի կուրս։

Պետերբուրգյան ակադեմիան հիասթափեցրել է երիտասարդ նկարչին, ով 1882 թվականին վերադարձել է Մոսկվա՝ նորից Պերովի մոտ ուսումնարան ընդունվելու ակնկալիքով, բայց նրա սիրելի ուսուցիչը այդ ժամանակ արդեն մահամերձ է եղել։ Նրան հաջողվել է նկարել մահամերձ ուսուցչի դիմանկարը։ 1882 թվականին Նեստերովը կրկին ընդունվել է գեղանկարչության ուսումնարան և սովորել Ալեքսեյ Սավրասովի մոտ։ 1883 թվականի ամառն անցկացրել է Ուֆայում, որտեղ ծանոթացել է իր ապագա կնոջ՝ Մ. Ի. Մարտինովսկայայի հետ։ Վերադառնալով Մոսկվա՝ սովորել է Վլադիմիր Մակովսկու դասարանում։ 1884 թվականից նկարել է պատմական թեմաներով ժանրային կտավներ, ինչպիսիք են «Դեսպանների ընդունելությունը» (1884), «Կեղծ Դմիտրիի մահը», «Դրամահավաք Մոսկվայի այրված եկեղեցու համար» (էսքիզներ, 1885), «Ծաղրածուի կապան։ Բոյար Դրուժինա Անդրեևիչ Մորոզովը Իվան Ահեղի առջև» (1885)։ Այդ ժամանակ գումար վաստակելու համար Նեստերովը նկարներ է ստեղծել նաև ամսագրերի և գրքերի համար (այդ թվում՝ Ալեքսանդր Պուշկինի ստեղծագործությունների ժողովածուի, հեքիաթների և վեպերի համար) «Ալեքսեյ Ստուպինի հրատարակչություն»-ում։

1885 թվականին «Մ. Ֆ. Ռոմանովի կոչումը որպես ցար» նկարի համար ստացել է ազատ նկարչի կոչում։ 1880-ականների վերջին հայտնի է դարձել որպես պատմական թեմաներով նկարների հեղինակ՝ արտացոլելով նրա հետաքրքրությունը ռուսական պետության անցյալի, մասնավորապես նախապյոտրյան դարաշրջանի նկատմամբ։ Նրա այդ շրջանի ստեղծագործություններից են «Ցար Ալեքսեյ Միխայլովիչի հանդիպումը Մարիա Իլյինիչնա Միլոսլավսկայայի հետ», «Մոսկվայի ինքնիշխանի ուխտագնացության քայլքը 17-րդ դարում», «Հարսանեկան գնացք Մոսկվայում 17-րդ դարում»։

Նույն թվականի ամռանը, հակառակ ծնողների կամքին, ամուսնացել է Մ. Ի. Մարտինովսկայայի հետ։ Հարսանիքից հետո նկարիչը շարունակում է աշխատել ամսագրի նկարների և Ալեքսանդր Պուշկինի, Նիկոլայ Գոգոլի ու Ֆեոդոր Դոստոևսկու ստեղծագործությունների հրատարակությունների նկարազարդումների վրա։ 1886 թվականին «Խնդրատուներ թագավորի առաջ» նկարի համար նրան շնորհվել է դասական նկարչի կոչում և Մեծ արծաթե մեդալ։

Լուրջ ստեղծագործության սկիզբ

1886 թվականի մայիսին ծնվել է նկարչի դուստրը՝ Օլգան, իսկ կինը՝ Մ. Ի. Մարտինովսկայան մահացել է։ Նրա սիրելի կնոջ կերպարը կարելի է տեսնել նկարչի հետագա բազմաթիվ աշխատանքներում։ 1887 թվականին նա ստեղծել է «Արքայադստեր» երեք տարբերակ, այնուհետև «Քրիստոսի հարսնացուն» նկարը, այդ բոլոր աշխատանքները պատկերել են հանգուցյալի դիմագծերը։

Դուրիլինը գրել է.

Ինչպես Տուրգենևն է նկարագրել Ասյային, Լիզային և նրանց մյուս քույրերին ու ընկերուհիներին, ստեղծելով նրանց կանացի կերպարը, բավական է ասել՝ «Տուրգենևյան աղջիկ», որպեսզի մեր առջև հայտնվի պուշկինյան Տատյանայի կրտսեր քույրը՝ այնպես էլ բավական է ասել «Նեստերովյան աղջիկ », որպեսզի մեր առջև հայտնվի ժողովրդի ծոցից ելած մի աղջկա բանաստեղծական կերպար, որն անբաժան է լուռ տխրությունից^[6]։

Այս նկարում, որով սկիզբ է դրվել զգայուն, միայնակ, ներքին գեղեցկությամբ և տառապանքով լի աղջիկների և կանանց կերպարների մի ամբողջ շարանի, Նեստերովը ստեղծել է մի նոր բանաստեղծական կերպար՝ հիմնովին ռուսական և ժողովրդական։ Այստեղ էլ նա առաջին անգամ պատկերել է Կենտրոնական Ռուսաստանի բնության զուսպ գեղեցկությունը։ Բնապատկերի այս յուրահատուկ տեսակը (ոգով մոտ Իսահակ Լևիտանի, քնարական, արտաքին փայլից և վառ գույներից զուրկ, Ռուսաստանի հանդեպ սիրով ներծծված) հետագայում ստացել է «Նեստերովսկի» անվանումը։ Նեստերովի բնապատկերի մշտական բաղադրիչները, որոնք կրկնվում են նրա նկարներում անվերջ փոփոխություններով, բարակ սպիտակ ծառաբնով կեչիներ, դալուկ եղևնիներ, գարնանային կամ աշնանային անտառի նուրբ կանաչ, սնձենու կարմրավուն ողկույզներ, ուռիներ՝ թավշյա մոխրագույն փշփշուկներով, հազիվ տեսանելի ծաղիկներ, անվերջ բաց տարածություններ Բելայա գետի լեռնոտ ափեր և հանգիստ, անշարժ ջրեր՝ դրանց մեջ արտացոլված սառած անտառներով։ Նեստերովյան բնապատկերի մեկ այլ հատկանշական առանձնահատկությունն այն է, որ նրա կտավների վրա ոգեշնչված բնությունը մշտապես միաձուլված է հերոսների լիրիկական տրամադրություններին և կարեկցում նրանց ճակատագրին։

Հաջորդ աշխատանքը, որը բացահայտում է ռուս կնոջ հոգևոր գեղեցկությունն ու խորը անհույս վիշտը, «Կախարդական սիրո բալասանը» նկարն է (1888, Սարատովի Ա. Ն. Ռադիշչևի անվան գեղարվեստի թանգարան)։ Դրա հիմքում ընկած է անպատասխան սիրո թեման. կտավը պատկերում է մի երիտասարդ աղջկա, ով եկել է ծեր կախարդ-ջրաղացպանի մոտ` սիրելիին «սիրո բալասանով» կախարդելու ակնկալիքով, մի մարդու, ով չի սիրում իրեն կամ դադարել է սիրել։

Նեստերովյան տաղանդի ինքնատիպության մասին վկայող առաջին նշանակալից նկարը եղել է «Ճգնավորը», որը նկարիչը նկարել է 1888-1889 թվականներին։ XVII Շարժական ցուցահանդեսում ցուցադրված նկարը դարձել է իրադարձություն և երիտասարդ Նեստերովին դասել է այն ժամանակների ամենանշանավոր նկարիչների շարքին։ «Տրամադրություն»․ այս բառը անընդհատ կրկնվել է նրա երկրպագուների, քննադատների և արվեստագետների գրեթե բոլոր ակնարկներում։ Նկարում պատկերված է մի ծեր վանական, ով թողել է աշխարհիկ կյանքը և երջանկություն է գտել խամրող աշնանային բնության մենության ու հաճելի լռության մեջ։

Նկարը դիտողին փոխանցվում էր այն ջերմ, սիրառատ քնքշությունը, որով գետափով տրեխներով թափառող մի ծերունի նայում է «խամրած մեղմ բնությանը» և այն բարակ, խճճված եղևնուն, ափամերձ մարգագետնում գտնվող սնձենու վերջին կարմիր ճյուղին և առաջին, երկչոտ ձյանը։

- գրել է Դուրիլինը նկարի մասին^[6]

Ուղևորություն արտասահման

Նրա նկարներում մարդուն և բնությանը կապող խորը ներքին ներդաշնակությունը արտասովոր է։ Հատկանշական է, որ դեռևս ցուցահանդեսի բացումից առաջ «Ճգնավորը» ձեռք է բերել Պավել Տրետյակովը։ Օգտագործելով նկարի վաճառքից ստացված գումարը՝ 1889 թվականին Նեստերովը առաջին անգամ մեկնել է արտասահմանյան ճանապարհորդության․ այցելել է Ավստրիա, Իտալիա, Ֆրանսիա և Գերմանիա։ Երիտասարդ նկարչի վրա ուժեղ տպավորություն է թողել եվրոպական երկրների բնությունն ու արվեստը։

Նույնիսկ հիմա ես զարմանում եմ, թե ինչպես կարող էր այն ժամանակ իմ երիտասարդ սիրտը դիմանալ և չպայթել այդ հրճվանքներից և հոգեմաշ կարոտից։

- հիշել է Նեստերովը շատ տարիներ անց

Հենց այդ ճամփորդության ժամանակ է նկարել «Կապրի կղզին»։ Կապրի կղզու էսքիզների ալբոմում պահպանված «Տեսիլք պատանի Բարդուղիմեոսին» ապագա նկարի առաջին ուրվանկարը նույնպես թվագրվում է այդ ժամանակաշրջանով։ Հատկանշական է, որ որքան մոտենում է ալբոմի վերջը, այնքան ռուսական թեմաները փոխարինում են իտալական ուրվանկարներին։

Սերգիյ Ռադոնեժսկի

Նեստերովը նկարել է «Տեսիլք պատանի Բարդուղիմեոսին» (1889-1890) կտավը՝ հիմնվելով Եպիփանիոս Իմաստունի «Սուրբ Սերգիի կյանքից» նկարի սյուժեի վրա։ Սերգեյ Ռադոնեժսկու կերպարը, ով մանկուց մտերիմ ու հարազատ է եղել նկարչին, նրա համար բարոյական իդեալի մարմնացում էր։ Նեստերովը հատկապես մեծ նշանակություն է տվել սրբի դերին ռուս ժողովրդին համախմբելու գործում։ Նկարիչը բնանկարների ուրվանկարներ է նկարել Տրոիցե-Սերգիյան մայրավանքի շրջակայքում՝ հաստատվելով Խոտկովոյից ոչ հեռու Կոմյագինո գյուղում։ Աբրամցևոն՝ Ակսակովների նախկին կալվածքը, որը Մամոնտովներին անցնելու հետ մեկտեղ մերձմոսկովյան գրողների ամառանոցից վերածվել է նկարիչների մերձմոսկովյան տնակի, հետագայում դարձել է Նեստերովի սիրելի վայրերից մեկը։

Կտավը, որն առաջացրել է ամենահակասական կարծիքները, սենսացիա է դարձել 18-րդ Շարժական ցուցահանդեսում, և այն գնել է Պավել Տրետյակովը պատկերասրահի համար։ Մինչև իր օրերի վերջը նկարիչը համոզված է եղել, որ «Տեսիլք պատանի Բարդուղիմեոսին» իր լավագույն ստեղծագործությունն է։ Ծերության տարիներին նկարիչը սիրել է կրկնել․

Ես չեմ լինի, բայց «Տեսիլք պատանի Բարդուղիմեոսին» կապրի։ Հիմա, եթե իմ մահից երեսուն, հիսուն տարի անց նա դեռ ինչ-որ բան է ասում մարդկանց, դա նշանակում է, որ նա ողջ է և դա նշանակում է, որ ես նույնպես կենդանի եմ։

Նկարը դարձել է առաջինը Սերգեյ Ռադոնեժսկուն նվիրված ստեղծագործությունների շարքում, որի կերպարը երբեք չի դադարել հուզել նկարչին իր ողջ կյանքի ընթացքում։ Ավելի քան 50 տարվա ստեղծագործական աշխատանքի ընթացքում Նեստերովը ստեղծել է 15 մեծ ստեղծագործություններ՝ նվիրված իր սիրելի հերոսին՝ «Տեր հայր Սերգիի պատանեկությունը» (1892-1897), «Տեր հայր Սերգիի գործերը» տրիպտիխը (1896-1897), «Տեր հայր Սերգի» (1898) և «Տեր հայր Սերգիի հրաժեշտը իշխան Դմիտրի Դոնսկոյին» (էսքիզներ, 1898-1899)։ Վերջին նկարը նկարիչը երբեք ամբողջությամբ չի նկարել, այն մնացել է միայն էսքիզներում։

1889 թվականից նկարիչը մասնակցել է Պերեդվիժնիկների ընկերակցության գործունեությանը, իսկ 1896 թվականին դարձել է ընկերակցության անդամ։

Տաճարների նկարազարդում

1890 թվականին «Տեսիլք պատանի Բարդուղիմեոսին» նկարը տեսել է պրոֆեսոր Ադրիան Պրախովը, ով պատասխանատու է եղել Կիևի Վլադիմիրի տաճարի նկարազարդման համար։ Հեղինակի գեղարվեստական տաղանդից ապշած՝ նա Նեստերովին հրավիրել է աշխատելու տաճարում։ Սկզբում նկարիչը տատանվել է՝ ընդունե՞լ այդ առաջարկը։ Հետո նա համաձայնել է, դեռ ավելին, նա իր կյանքի ավելի քան 22 տարիները նվիրել է եկեղեցական նկարազարդումներին և սրբապատկերներին։ Նրա համար նորություն է եղել մոնումենտալ գեղանկարչության տեխնիկան և այն ուսումնասիրելու համար նա մեկնել է Հռոմ, Պալերմո, Կոստանդնուպոլիս և Ռավեննա՝ այն վայրերը, որտեղ կարող էր ծանոթանալ բյուզանդական արվեստի ավանդույթներին։

Կիևում Նեստերովը մտերմացել է Պրախովների ընտանիքի, ինչպես նաև Վիկտոր Վասնեցովի հետ, ով նրա հետ աշխատել է Վլադիմիրի տաճարում։ Չնայած այն հանգամանքին, որ այդ ժամանակ իսկական նկարչի մասնակցությունը նման գործերին համարվել է նրա արժանապատվությունից ցածր մի բան, Նեստերովին ամենալայն համբավ են բերել հենց եկեղեցիների ու տաճարների նկարազարդումները։ Այնուամենայնիվ, նա ինքը միշտ շատ խստապահանջ է խոսել իր եկեղեցական նկարազարդումների մասին։ Այն ժամանակվա որմնանկարչության համար անսովոր է եղել սրբերի պատկերումը բնության ֆոնին։

Վլադիմիրի տաճարից հետո աշխատանքները շարունակվել են այլ եկեղեցիներում։ 1898 թվականին Նիկոլայ II-ի կրտսեր եղբայրը՝ գահաժառանգ Գեորգին, Նեստերովին հրավիրել է նկարազարդելու Վրաստանի Աբասթումանի Ալեքսանդր Նևսկու պալատական եկեղեցին։ Այստեղ 5-6 տարվա ընթացքում Նեստերովն անձամբ նախագծել է ավելի քան 50 կոմպոզիցիաներ պատերի և պատկերապատերի վրա։ Աշխատանքի ծավալով 17–19-րդ դարերի եկեղեցիներ ինքնուրույն նկարազարդող նկարիչներից ոչ մեկը չի կարողացել համեմատվել Նեստերովի հետ։ Աբասթումանի տաճարը մեծ տպավորություն է թողել նրա ժամանակակիցների վրա, սակայն Նեստերովն ինքը դժգոհ է եղել այդ աշխատանքից։

Նա ավելի քիչ խստապահանջ է գնահատել իր աշխատանքը Մոսկվայի Մարֆո-Մարիինսկի վանքում, որով նա անհամեմատ ավելի շատ է հետաքրքրվել, քան Կիևում և Աբասթումանում նկարազարդելը։ Այստեղ առանձնահատուկ ուշադրության է արժանի սեղանատան պատին նկարված «Ճանապարհ դեպի Քրիստոս» նկարը։ Նկարիչը դա իրականացրել է հակառակ ռուս ուղղափառ գեղանկարչության ավանդույթներին. սրբերի և աստվածահաճո անձանց, սքեմավոր վանականների և ճգնավորների կամ առնվազն վանականների փոխարեն, ինչպես որ ընդունված է եղել որմնանկարչության դարավոր ավանդույթի համաձայն, Նեստերովը պատկերել է հասարակ մարդկանց, ովքեր փնտրում են իրենց փրկության ճանապարհը իրական Ռուսաստանում 1908-1911 թվականներին։

Նեստերովի վերջին եկեղեցական աշխատանքը Սումիի Վերափոխման տաճարի նկարազարդումն է, որը նկարիչը հետագայում համարել է բավականին հաջողակ։ Հետաքրքիր է, որ ժամանակին նույնիսկ խոսվել է Վարշավայի ուղղափառ տաճարի նկարազարդմանը Նեստերովի մասնակցության մասին։ Այնուամենայնիվ, նկարչին իսկապես դուր չի եկել այդ գաղափարը, նա հավանություն չի տվել Վարշավայում ուղղափառ եկեղեցի կառուցելու գաղափարին։

․․․ռուսականացման ընդգծված միտում՝ միտումնավոր ռուսական ոճ, միտումնավոր ռուս նկարիչներ։ Վարշավայի եկեղեցու նկարազարդմանը մասնակցելը հենց այն դեպքն էր, երբ արվեստը անհրաժեշտ էր իշխող խավին միայն որպես «քարոզչության» միջոց։ Նեստերովը չէր ցանկանում այդպիսի միջոց լինել։

- գրել է Դուրիլինը նկարչի մերժման մասին^[6]։

Եկեղեցիների նկարազարդման աշխատանքները նշանակալի հետք են թողել Նեստերովի ամբողջ ստեղծագործության վրա, որտեղ հատուկ տեղ է գրավում կրոնական՝ «Սրբազան Ռուսիայի» թեման։ 1895 թվականին ստեղծվել է «Ժամհարության ներքո» նկարը (իրական նեստերովյան անվանումը՝ «Վանականներ»)։ Այն պատկերում է երկու վանականների, տարբեր սերնդի երկու ներկայացուցիչներ՝ առաջինը երիտասարդ է և բարձրահասակ, իսկ երկրորդը՝ կուզիկ ծերունի։ Մի գործչի մանրամասները որոշակիորեն հակադրվում են մյուսի հետ։ Շրջիկ ցուցահանդեսում նկարը շատ բարեհաճորեն ընդունվել է և դարձել Նեստերովի` Պերեդվիժնիկների ընկերակցության անդամ ընտրվելու պատճառ։

Մի քանի անգամ եղել է Յալթայում՝ ռուս բնանկարիչ և պերեդվիժնիկ Գրիգորի Յարցևին պատկանող տանը, որի երկրորդ հարկում գտնվել է բժիշկ Լեոնիդ Սրեդինի բնակարանը, ով տուբերկուլյոզի պատճառով Մոսկվայից Յալթա է տեղափոխվել։ Նրան հաճախ այցելել են Մաքսիմ Գորկին, Անտոն Չեխովը, Դմիտրի Մամին-Սիբիրյակը, Ալեքսանդր Կուպրինը, Նիկոլայ Տելեշովը, Ֆեոդոր Շալյապինը, Մարիա Երմոլովան, նկարիչներ Վիկտոր Վասնեցովը, Իվան Մյասոեդովը^[7]։ Մ. Գորկու մասին իր հուշերում Մ. Վ. Նեստերովը գրել է^[8]․

Ինչ-որ անհայտ ուժ, ինչպես Յալթայի բնակիչներին, այնպես էլ Ղրիմի եկվորներին գրավել էր Սրեդինների պատշգամբում։

Ձերբակալություն և մահ

1938 թվականին Միխայիլ Նեստերովը ձերբակալվել է և երկու շաբաթ անցկացրել Բուտիրյան բանտում։ Նրա փեսային՝ փաստաբան Վիկտոր Շրյոտերին մեղադրել են լրտեսության մեջ, ապա մահապատժի է ենթարկվել։ Նկարչի դստերը՝ Օլգա Միխայլովնային, ուղարկել են Ջամբուլի ճամբար, որտեղից նա հաշմանդամ է վերադարձել 1941 թվականին^[9]։

Նեստերովը մահացել է ինսուլտից 81 տարեկան հասակում Մոսկվայում, Բոտկինի հիվանդանոցում 1942 թվականի հոկտեմբերի 18-ին։ Մինչև կյանքի վերջին օրը նրա ձեռքերում գունապնակ ու վրձին է եղել, և նա նկարել է։ Նրա վերջին հանգրվանը Նովոդևիչյան գերեզմանատունն է (տեղամաս № 2)^[10]։

Ստեղծագործական ուղի

Սոլովեցի մենաստան

1901 թվականին, ցանկանալով խորացնել իր ծանոթությունը ռուսական վանքերի հոգևոր աշխարհի հետ, նկարիչը ճամփորդության է մեկնել Սպիտակ ծովի ափին գտնվող Սոլովեցի մենաստան։ Ռուսական հյուսիսի, դաժան բնության և Սոլովեցի վանականների տպավորության ներքո նա նկարել է «Լռություն», «Աղվեսուկ», «Հանգիստ կյանք», «Սոլովեցի մենաստան», «Երազողները», «Սոլովկի» կտավները։ Բայց «Սոլովեցյան մոտիվներով» նրա ստեղծագործությունների ցանկը դրանով չի ավարտվել. դրանք երկար ժամանակ պատկերել է իր նկարներում։

Հատկանշական է, որ «վանական» թեմաներով իր ստեղծագործություններում Նեստերովը երբեք չի պատկերել եպիսկոպոսներին, հոյակապ ժամերգություններ՝ իրենց շքեղ ծեսերով կամ եկեղեցական ոսկեզօծ ինտերիերով։ Նշելով Նեստերովի կրոնական նկարների բնորոշ առանձնահատկությունները՝ Դուրիլինը գրել է․

Նեստերովն իր պարզամիտ վանականներին միշտ հանում էր իրենց խցերից, եկեղեցիներից, վանքի պարիսպներից, տանում է մենաստան և թողնում այնտեղ մենակ իրենց աղոթքի հետ՝ երես առ երես կենարար բնության հետ, եղևնիների ու կեչիների հետ մենակ, նրանց որպես զրուցակից թողնում էր թռչունների ու գազանների հետ (...) Այս թեման Նեստերովից մշտապես, անբաժան թեմա էր՝ հավատացյալի երանելի հաղորդակցությունը բնության հետ^[6]։

Նեստերովի Սոլովեցի վանք ուղևորության նպատակը նաև մասամբ գեղարվեստական որոնումն է եղել՝ կապված «Սրբազան Ռուսիա» մեծ ծրագրի նկարի գաղափարի հետ, որը պետք է ամփոփեր նրա ստեղծագործական ուղին։ 1902 թվականի գարնանը նկարիչը որոշել է իր ավարտված աշխատանքը ներկայացնել հանրային ցուցադրության։ Կտավի բովանդակությունը ճշգրտորեն փոխանցել է վերնագրի երկրորդ տարբերակը. «Ինձ մոտ եկեք բոլորդ, ովքեր աշխատում են և ծանրաբեռնված են և ես ձեզ հանգիստ կտամ» - այնտեղ պատկերված էր Քրիստոսը շրջապատված սրբերով և օտարականներով ծանրաբեռնված կյանքի բեռով (ժողովրդական Ռուսաստանը), ովքեր նրա մոտ եկան յուրաքանչյուրն իր դժբախտությամբ։ Ծանոթությունը կապված էր «մոտավորապես ավարտված» «Սրբազան Ռուսիայի» Կիևի ցուցադրության հետ, որը շրջադարձային է եղել Նեստերովի կյանքում։ Եկատերինա Պետրովնա Վասիլևան, ով եկել է նրա նկարը տեսնելու, մի քանի ամիս անց նրա կինն է դարձել։

1905 թվականին Նեստերովն ընդունվել է Ռուս ժողովրդի միության կազմում^[11]]։

Հնադավանություն

Ժամանակին Նեստերովը շատ տպավորված է եղել Մելնիկով-Պեչերսկու վեպերով («Անտառներում», «Լեռներում» և այլն), որոնք նվիրված էին Անդրվոլգյան հնադավանների կյանքին։ Առօրյա կյանքի վարպետ գրողի ստեղծագործության հանդեպ այդ կրքի հետ է կապված նկարների շարքը, որի հիմնական թեման ռուս կնոջ տխուր ճակատագիրն է։ Շարքի առաջին նկարը եղել է «Լեռներում» (1896), որին հաջորդեցին «Վոլգայից այն կողմ», «Մեծ ձեռնադրություն» (1897–1898), «Վոլգայի վրա» (1905), «Մտորումներ» (1901), «Հոգնածները», «Ամառ», «Միայնակները», «Երկու քույրեր»։ Բոլորն էլ ներծծված են հերոսուհիների հանդեպ հեղինակի զուտ ռուսական «սիրով և կարեկցությամբ» և բոլորն էլ ունեն նույն թեման՝ բացահայտել ժողովրդի հոգու գաղտնիքները՝ զգայուն, խորը կանացի հոգին, որն ապարդյուն սեր է պարգևել նման զգացմունքներին ոչ արժանի մարդուն և հանգստություն փնտրելու համար պատրաստ է թաքնվել հնադավանական մենաստանի պատի ետևում։

Այս շարքի ստեղծագործություններից առանձնանում է «Մեծ ձեռնադրություն» կտավը, որը, ինչպես նկարչի շատ այլ աշխատանքներ, ուներ ինքնակենսագրական հիմք։ Այստեղ պատկերված է մի երիտասարդ աղջիկ՝ դեմքին խորը տխրությամբ, որը գնում է ձեռնադրության ՝ անտառի խորքերում կորած հնադավանական մենաստանի միանձնուհիների ուղեկցությամբ։ Ոմանք փորձեցին կտավի իմաստը մեկնաբանել որպես գովաբանություն կանացի միանձնության համար, որպես կանացի տառապանքների բանաստեղծական օրինականացում, բայց դա այդպես չէ։ Կտավի գլխավոր թեման չիրականացված երջանկության ռեքվիեմն է։ Կտավն արժանացել էր հանրության ջերմ ընդունելությանը, այդ աշխատանքի համար նկարչին շնորհվել էր գեղանկարչության ակադեմիկոսի կոչում։ Նեստերովի միայն մեկ կտավն է նվիրված երջանիկ սիրո թեմային։ Դա «Երկու սիրեցյալներ» կտավն է (1905), որը ոգեշնչված է ռուսական ժողովրդական հեքիաթ-հովվերգությամբ և Ալեքսեյ Տոլստոյի հայտնի բալլադով, որը սկսվում է «Երբեմն ուրախ մայիսին...» բառերով։ Այնտեղ պատկերված է մի երիտասարդ և մի աղջիկ հնագույն ռուսական իշխանական հագուստվ։ Նրանց առաջին սիրո երջանկությունը համահունչ է բնության գարնանային ցնծությանը։ 1905-1906 թվականներին նկարիչը նկարել է ևս մի քանի կտավներ, որոնց հիմնական թեման մարդու և բնության միասնությունն է։ Այդ ընթացքում բացի «Երկու սիրեցյալներ» և վերը նշված «Վոլգայից այն կողմ» կտավներից ստեղծվել էին նաև «Ամառ» և «Սրինգ»։

1917 թվականից հետո

1917 թվականի հեղափոխությունը մի տեսակ սահմանագիծ է դարձել նկարչի համար, որն այդ պահին արդեն դարձել է 55 տարեկան։ Քաղաքացիական պատերազմի սկսվելուց հետո Նեստերովների ընտանիքը ստիպված է եղել մեկնել Կովկաս։ 1918 թվականին նկարիչը տեղափոխվել է Արմավիր, որտեղ հիվանդացել ու երկար ժամանակ չի կարողացել աշխատել։ Մոսկվա է վերադարձել միայն 1920 թվականին։

Նեստերովի վերջին ամենակարևոր նախահեղափոխական աշխատանքներից է «Ժողովրդի ոգին» կտավը (1915-1916, նախնական անվանումը՝ «Քրիստոնյաներ», «Ռուսիայում»), որը պետք է մարմնավորեր նկարչի մտորումները հայրենիքի և ռուս ժողովրդի ճակատագրի մասին։ Նա այդ նկարի գաղափարը բնութագրել է հետևյալ կերպ․

Յուրաքանչյուր ոք ունի իր «ուղին» դեպի Աստված, իր ըմբռնումը նրա մասին, իր «մոտեցումը» նրան, բայց բոլորը գնում են դեպի նույն բանը, ոմանք միայն շտապում են, մյուսները տատանվում են, ոմանք առաջ են անցնում, մյուսները ետ են մնում, ոմանք ուրախանում են, առանց կասկածելու, մյուսները լուրջ, մտածում են...

Նկարում պատկերված է ռուս ժողովրդի հավաքական կերպարը՝ Աստծուն և ճշմարտությանը փնտրող մարդկանց երթը, որոնք քայլում են Վոլգայի ափերով, միավորելով հասարակության բոլոր խավերի ներկայացուցիչներին մեկ ձգտումով, հնագույն ժամանակներից մինչև մեր օրերը, այդ թվում պատմական կերպարները և հայտնիները, Նեստերովի ժամանակակիցները։ Այդ բազմազան ամբոխից շատ առաջ քայլում է մոտ տասներկու տարեկան գյուղացի մի տղա, որին Նեստերովը նկարել է իր որդի Ալյոշայի բնօրինակից, ըստ հեղինակի մտահղացման դա ժողովրդի ոգու ամենակատարյալ արտահայտությունն է։ Պարզվում է, որ հենց նա է նկարի իմաստային կենտրոնը՝ դիտողին ուղղորդելով դեպի ավետարանական խոսքերը․ «Եթե երեխաների նման չլինեք, չեք մտնի երկնային արքայություն» (Մատթեոս 18.3): Այս մեջբերումը նկարչի կողմից երկար տատանվելուց հետո նկարվել է Պավել Կորինի ձեռքով 1927 թվականին նկարի ներքևի ձախ մասում։ Նեստերովը «Ժողովրդի ոգին» համարել է իր ամենանշանակալի գործերից մեկը և բազմիցս կրկնել է․ «Կյանքի սկզբում «Պատանի Բարդուղիմեոս», վերջում՝ «Ժողովրդի ոգին»։

Դիմանկարներ

Հետհեղափոխական շրջանում Նեստերովն ավելի հաճախ է դիմել դիմանկարներին իր ստեղծագործություններում։ 19-րդ դարի իննսունական թվականներին և 20-րդ դարի սկզբին դիմանկարները որպես առանձին ժանր գրեթե երբեք չեն հանդիպել նրա ստեղծագործությունների մեջ և նկարչի համար գոյություն են ունեցել բացառապես որպես ապագա նկարի էտյուդ։ Դուրիլինը գրել է, որ պատանեկությունից մինչև ծերություն Նեստերովը համոզված է եղել, որ ներքին իրականության միջուկը՝ լինի դիմանկարում, թե նկարում, միշտ ամփոփված է մարդու դիմագծերում՝ կրակից կամ աչքերի բոցից, կամ շուրթերի ջերմ ժպիտից գալիս է ազդեցիկ էլեկտրական հոսանք, որը գործի է գցում ամբողջ մամնակազմը և նկարում պատկերված ամեն ինչ, որը շփվում է դրա հետ^[6]։

Նրա բոլոր նկարների հերոսները պատկերվել են կոնկրետ մարդկանց դեմքերով։ Նոր ժանրի առաջին ստեղծագործությունը, որից նկարիչն իսկապես գոհ է եղել, իր կնոջ՝ Ե. Պ. Նեստերովայի դիմանկարն է, որը նկարել է Կիևի բնակարաններից մեկում 1905 թվականին։ Դրան հաջորդել են նրա մտերիմ և հարազատ մարդկանց դիմանկարներ՝ հիմնականում կանանց, որոնք ինչ-որ չափով հիշեցնում են իր «նկարների վեպի» հերոսուհիներին։ Ահա դրանցից մի քանիսը՝ «Դստեր դիմանկարը» Օլգան սև զգեստով, կարմիր գլխարկով և մտրակ ձեռքին, որը հայտնի է որպես «Ամազոնկա» (1906), նրա կնոջ դիմանկարը չինական խալաթով (1906), ընկերոջ՝ իշխան Ն. Գ. Յաշվիլի դիմանկարը, որդու՝ Ալյոշայի դիմանկարը, դստեր՝ Վ. Նեստերովա-Տիտովայի դիմանկարը (1928), Ն. Մ. Նեստերովայի «Աղջիկը լճակի մոտ» (1923) դիմանկարը։ Վերջին աշխատանքը շատ էր տարբերվում նկարչի նախորդ դիմանկարներից։

Ես մտածում էի յուրաքանչյուր նեստերովյան աղջկա մասին, նա ի վերջո կգնա մենաստան։ Բայց այդ աղջիկը չի գնա։ Նա մտածում է կյանքի մասին, միայն կյանքի։

- ասել է Մաքսիմ Գորկին այդ նկարի մասին

Որպես դիմանկարիչ Նեստերովին հետաքրքրել են նաև դարի նշանավոր մարդիկ՝

Գիտնական Ալեքսեյ Սևերցովը,
Նեստերովի ուսուցիչ և ընկեր՝ նկարիչ, Վ. Մ. Վասնեցովը,
Քանդակագործ Վ. Ի. Մուխինի դիմանկարը՝ 1940, Տրետյակովյան պատկերասրահ,
Արքեպիսկոպոս Անտոնի Վոլինսկին («Եպիսկոպոս», 1917),
Նկարիչներ Կորին եղբայրները (1930),
Քանդակագործներ Ի. Դ. Շադրը (1934) և Վ. Ի. Մուխինը,
Մտածողներ Պ. Ա. Ֆլորենսկին և Ս. Ն. Բուլգակովը («Փիլիսոփաներ», 1917),
Ի. Ա. Իլյինը («Մտածողը», 1921-1922 թվականներ),
Գրողներ Մաքսիմ Գորկին և Լև Տոլստոյը (1907),
Վիրաբույժ Ս. Ս. Յուդինը (1933 և 1935 թվականներ),
Ֆիզիոլոգ Ի. Պ. Պավլովը (1930 և 1935 թվականներ),
Ժողովրդական արտիստուհի Կ. Գ. Ձերժինսկայան (1937)^[12],
Ճարտարապետ Ա. Վ. Շչուսևը (տես «Ա. Վ. Շչուսևի դիմանկարը»),
Լեհ բնանկարիչ Յան Ստանիսլավսկին (որը Նեստերովի մտերիմ ընկերն էր և որին Նեստերովը մեծապես գնահատում էր որպես նկարչի՝ նրան անվանելով «Լեհ Լևիտան») և ուրիշներ։

1935 թվականին ստեղծված Ի. Պ. Պավլովի դիմանկարի համար, 1941 թվականին նկարչին շնորհվել է Ստալինյան մրցանակ՝ արվեստի ոլորտում առաջին մրցանակներից մեկը։

Նեստերովը բազմիցս նկարել է նաև ինքն իրեն, ընդհանուր առմամբ նկարիչը ստեղծել է մոտ տասը գրաֆիկական և գեղանկարչական ինքնանկարներ։ Խորհրդային տարիներին նա բազմիցս վերանկարել է իր հին կտավները անվերջ տարբերակներով։ Սակայն հետհեղափոխական շրջանում նրա աշխատանքի հիմնական ուղղությունը դիմանկարային գեղանկարչությունն է եղել։ Հատկանշական է, որ Նեստերովը երբեք դիմանկարների պատվերներ չի ընդունել, ինչպես որ հրաժարվել է եկեղեցիներում պատվիրված աշխատանքներից՝ իր գործունեության մեջ անկախությունն ամեն ինչից վեր դասելով։

Նեստերովի վերջին աշխատանքը «Աշունը գյուղում» նկարն է (1942)՝ նկարված Պուշկինի տողերի տպավորությամբ՝ «Երկինքն արդեն աշնանով է շնչում...», որը ստեղծվել է նկարչի մահից մի քանի ամիս առաջ, նրան իր սիրելի աշխատանքից չեն կարողացել կտրել ո՛չ իր հետզհետե վատթարացող առողջական վիճակը, ո՛չ ֆինանսական ծանր վիճակը և ո՛չ էլ պատերազմի ժամանակների զրկանքները։

Կյանքի վերջին տասնամյակներում Նեստերովը եռանդով աշխատել է իր հուշերի վրա, որոնք առանձին գրքով լույս են տեսել 1942 թվականի սկզբին՝ «Հին օրեր» վերնագրով։ Գիրքը մեծ հետաքրքրությամբ ընդունվել է և մեծ հաջողություն ունեցել։

Ընտանիք

Քույրը՝ Ալեքսանդրա Վասիլևնա Նեստերովան (1858-1913)։
- Առաջին կինը՝ Մարիա Իվանովնա Մարտինովսկայան էր (1862-1886)։
  - Դուստրը՝ Օլգա Միխայլովնա Նեստերովա-Շրյոթերը (1886-1973)։

Նրա ամուսինը Վ. Ն. Շրյոթերն էր։

- - Թոռնուհին՝ Իրինա Վիկտորովնա Շրյոթերը (1918-2003), կինոյի նկարիչ էր։
Սիրուհին՝ Յուլիա Նիկոլաևնա Ուրուսմանը (1877-1962)։ Նրանք միասին են եղել 1898-1902 թվականները՝ մինչև նկարչի երկրորդ ամուսնությունը։
- Միխայիլը (1901-1921)։
- Ֆեոդորը (23.02-07.07.1902)^[13]^[14]:
- Վերա Միխայլովնա Նեստերովա-Տիտովան (1899-1998)^[15]։
  - Թոռնուհիները՝ Մարիա Իվանովնա Տիտովան^[16] (1937-2022), եղել է բժշկական գիտությունների բնագավառի պրոֆեսոր, աշխատել է Ա. Վ. Վիշնևսկու անվան վիրաբուժության ինստիտուտում։
  - Տատյանա Իվանովնա Տիտովան (1939-2010), աշխատել է Ռուսաստանի ԳԱ Ֆիզիկական քիմիայի ինստիտուտում, եղել է ֆիզիկամաթեմատիկական գիտությունների թեկնածու։
Երկրորդ կինը՝ Եկատերինա Պետրովնա Վասիլևան է եղել (1879-1955)։ Նրանց երեխաները՝
- Նատալյա Միխայլովնան (1903-2004)։ Առաջին ամուսինը՝ Միխայիլ Դմիտրիևիչ Բելյաևը պուշկինագետ է եղել, ով հիմնադրել է Պուշկինի թանգարան-բնակարանը Մոյկայում^[17]։ Ամուսինը՝ Ֆյոդոր Սերգեևիչ Բուլգակովը (1902-1991), փիլիսոփա Ս. Ն. Բուլգակովի որդին։
- Անաստասիա (1904), մահացել է մանկական տարիքում։
- Ալեքսեյ Միխայլովիչը (1907-1942), ձիաբուծության մասնագետ է եղել, սիրել է նկարչություն, լուսանկարչություն, գրել է բանաստեղծություններ։ Ալեքսեյը մահացել է տուբերկուլյոզի դեմ երկարատև պայքարից հետո, նույն տարում, ինչ հայրը^[18]։

Երկեր

Давние дни. Встречи и воспоминания. — 2 изд. — М.: Искусство, 1959. — 400 с.
Из писем / М. В. Нестеров; Вступ. статья, сост., коммент. А. А. Русаковой. — Л.: Искусство. Ленинградское отделение, 1968. — 451 с., 32 л. ил.
Письма: Избр. / Вступ. ст., сост., коммент. А. А. Русаковой. — Изд. 2-е, перераб. — Л.: Искусство, 1988.
Воспоминания / Вступ. ст., сост., коммент. А. А. Русаковой. — М.: Сов. художник, 1989.

Պարգևներ և մրցանակներ

Առաջին աստիճանի Ստալինյան մրցանակ (1941)՝ ակադեմիկոս Ի.Պ. Պավլովի դիմանկարի համար (1935)
ՌԽՖՍՀ արվեստի վաստակավոր գործիչ (01/06/1942)
Աշխատանքային կարմիր դրոշի շքանշան (01/06/1942)

Հիշատակ

1961 թվականին այն տան վրա (Սիվցև Վրաժեկինրբանցք 43), որտեղ 1920-1942 թվականներին ապրել է Նեստերովը, տեղադրվել է հուշատախտակ^[19]։
2017 թվականի նոյեմբերին Բաշկորտոստանի Հանրապետությունում սահմանվել է Միխայիլ Նեստերովի անվան պետական մրցանակ կերպարվեստի և արվեստագիտության բնագավառում։ Այն շնորհվում է երկու տարին մեկ անգամ՝ կերպարվեստի նշանավոր ստեղծագործությունների ստեղծման, ինչպես նաև արվեստի տեսության և պատմության, արվեստագիտության բնագավառում հետազոտությունների համար։ Մրցանակի չափը կազմում է 500 հազար ռուբլի^[20]։
2015 թվականի դեկտեմբերի 11-ին Ուֆայում Նեստերովի անվան Բաշկիրիայի պետական արվեստի թանգարանի շենքի մոտ բացվել է Միխայիլ Նեստերովի հուշարձանը^[21]։ Հուշարձանի նախագիծը մշակել է Բաշկիրիայի Հանրապետության վաստակավոր նկարիչ Ֆ. Նուրիախմետովը Ռուսաստանի նկարիչների միության անդամ Վ. Լոբանովի հետ համատեղ՝ Ռուսաստանի և Բաշկիրիայի Հանրապետության վաստակավոր նկարիչ Ն. Կալինուշկինի էսքիզով։

Բոնիստիկա

Նկարիչը պատկերված է 1991 թվականին թողարկված 50 ուրալյան ֆրանկ թղթադրամի ճակատային մասում։

Ֆիլատելիա

1962 թվականին թողարկվել է Նեստերովին նվիրված ԽՍՀՄ փոստային նամականիշ,
2012 թվականին Ռուսական փոստը թողարկել է փոստային բլոկ,
2018 թվականին թողարկվել է փոստային նամականիշ, որը պատկերում է Ալեքսանդր Միրոնովի ստեղծած Միխայիլ Նեստերովի քանդակը։

Փոստի բլոկ՝ ռուս նկարչի ծննդյան 150 տարին
Ռուսաստանի բանկի հուշադրամ՝ թողարկված նոյեմբերի 1, 2012
Փոստային նամականիշ, 2018

Ծանոթագրություններ

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 ^1,5 ^1,6 ^1,7 Большая российская энциклопедия (ռուս.) — М.: Большая российская энциклопедия, 2004.
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 ^2,4 ^2,5 ^2,6 ^2,7 ^2,8 Нестеров Михаил Васильевич // Большая советская энциклопедия (ռուս.): [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохорова — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969.
↑ ^3,0 ^3,1 ^3,2 Mikhail Vasilevich Nesterov (նիդերլ.)
↑ ^4,0 ^4,1 ^4,2 Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.
↑ Չեխիայի ազգային գրադարանի կատալոգ
↑ ^6,0 ^6,1 ^6,2 ^6,3 ^6,4 ^6,5 Биография Нестерова, написанная его другом Արխիվացված 2008-12-17 Wayback Machine Сергей Николаевич Дурылиным
↑ «Дом в Ялте художника Г. Ф. Ярцева». Остров Крым. 2016. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հոկտեմբերի 8-ին. Վերցված է 2020 թ․ հոկտեմբերի 2-ին.
↑ «Михаил Нестеров вспоминает о писателе Максиме Горьком». Сайт М.Нестеров. 2014. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ սեպտեմբերի 29-ին. Վերցված է 2020 թ․ հոկտեմբերի 2-ին.
↑ «Завещание деда». Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ ապրիլի 5-ին. Վերցված է 2015 թ․ ապրիլի 13-ին.
↑ Могила М. В. Нестерова на Новодевичьем кладбище Արխիվացված 2013-06-13 Wayback Machine.
↑ «Черносотенцы. «Союз русского народа»». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մարտի 14-ին. Վերցված է 2011 թ․ հոկտեմբերի 11-ին.
↑ Портрет народной артистки К. Г. Держинской. 1937 Холст, масло. 118 x 95 см, ГТГ [1] Արխիվացված 2012-02-10 Wayback Machine.
↑ «Завещание Нестерова» (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ փետրվարի 25-ին. Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 25-ին.
↑ «Михаил Нестеров - О пережитом. 1862-1917 гг. Воспоминания - чтение книги онлайн». litread.info. Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ փետրվարի 27-ին. Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 26-ին.
↑ «Неисповедимые пути нестеровских мемуарных букетов - Критика - Литературная страница - РУССКОЕ ВОСКРЕСЕНИЕ; ?>». www.voskres.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ փետրվարի 28-ին. Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 25-ին.
↑ «Завещание Нестерова // ВТБ». Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ ապրիլի 5-ին. Վերցված է 2015 թ․ ապրիլի 13-ին.
↑ «Беляев Михаил Дмитриевич (1884-1955) // Институт русской литературы (Пушкинский Дом) РАН». Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ նոյեմբերի 8-ին. Վերցված է 2021 թ․ նոյեմբերի 8-ին.
↑ «Семья в творчестве Михаила Нестерова // Третьяковская галерея (журнал)». Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 23-ին. Վերցված է 2016 թ․ փետրվարի 10-ին.
↑ Нестерову М. В. Արխիվացված 2022-02-09 Wayback Machine // Мемориальные доски Москвы: справ. изд. / Департамент культурного наследия города Москвы. ― М., 2018. ― С. 274. — 512 с.: ил.
↑ Олег Яровиков (2017 թ․ նոյեմբերի 21). «Рустэм Хамитов подписал указ об учреждении Нестеровской премии». Башинформ. Արխիվացված է օրիգինալից 2022 թ․ փետրվարի 2-ին. Վերցված է 2022 թ․ փետրվարի 2-ին.
↑ Олег Яровиков (2015 թ․ դեկտեմբերի 11). «В Уфе состоялось открытие памятника художнику Михаилу Нестерову». Башинформ. Արխիվացված է օրիգինալից 2022 թ․ փետրվարի 2-ին. Վերցված է 2022 թ․ փետրվարի 2-ին.

Գրականություն

Алексеев С. В. Зримая истина. — СПб.: Нева; М.: ОЛМА-ПРЕСС Образование, 2003. — ISBN 5-7654-2517-8; 5-94849-207-9.
Атрощенко О. От биографии к житию. Русская интеллигенция в творчестве Михаила Нестерова. — Третьяковская галерея: журнал. — 2014. — № 2 (43)
Дурылин, Сергей Николаевич Нестеров / Жизнь замечательных людей. — М.: Молодая гвардия, 1965. — 528 с.
Дурылин, Сергей Николаевич Нестеров-портретист. — М.—Л., 1949.
Кабурнеева Н. О., Затюпа С. В. Неизвестный Нестеров. Альбом. — М., 2016. — ISBN 978-5-9908942-2-8.
Михайлов А. М. В. Нестеров. Жизнь и творчество. — М., 1958.
Нестеров. — М.: Белый город, 2008. — (Мастера живописи). — ISBN 978-5-7793-1467-1.
Никонова И. И. М. В. Нестеров. — 2-е изд. — М., 1984.
Русакова, Алла Александровна Михаил Нестеров. — Л.: Аврора, 1990. — ISBN 5-7300-0015-4.
Климкова А. А. Нестеров Михаил Васильевич // Православная энциклопедия. — М., 2018. — Т. XLIX : «Непеин — Никодим». — С. 73-77. — 752 с. — 39 000 экз. — ISBN 978-5-89572-056-1.

Արտաքին հղումներ

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Միխայիլ Նեստերով» հոդվածին։

[_5713e9ff1379883c-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 ^1,5 ^1,6 ^1,7 Большая российская энциклопедия (ռուս.) — М.: Большая российская энциклопедия, 2004.

[_8d6b4ffbe08e7d86-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 ^2,4 ^2,5 ^2,6 ^2,7 ^2,8 Нестеров Михаил Васильевич // Большая советская энциклопедия (ռուս.): [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохорова — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969.

[_1416c8be288c59db-3] 3,0 ^3,1 ^3,2 Mikhail Vasilevich Nesterov (նիդերլ.)

[_dec9cd78c14d3f25-4] 4,0 ^4,1 ^4,2 Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.

[_1493fb93c2fb82d2-5] Չեխիայի ազգային գրադարանի կատալոգ

[Дурылин1-6] 6,0 ^6,1 ^6,2 ^6,3 ^6,4 ^6,5 Биография Нестерова, написанная его другом Արխիվացված 2008-12-17 Wayback Machine Сергей Николаевич Дурылиным

[:0-7] «Дом в Ялте художника Г. Ф. Ярцева». Остров Крым. 2016. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հոկտեմբերի 8-ին. Վերցված է 2020 թ․ հոկտեմբերի 2-ին.

[8] «Михаил Нестеров вспоминает о писателе Максиме Горьком». Сайт М.Нестеров. 2014. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ սեպտեմբերի 29-ին. Վերցված է 2020 թ․ հոկտեմբերի 2-ին.

[9] «Завещание деда». Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ ապրիլի 5-ին. Վերցված է 2015 թ․ ապրիլի 13-ին.

[10] Могила М. В. Нестерова на Новодевичьем кладбище Արխիվացված 2013-06-13 Wayback Machine.

[union-11] «Черносотенцы. «Союз русского народа»». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մարտի 14-ին. Վերցված է 2011 թ․ հոկտեմբերի 11-ին.

[12] Портрет народной артистки К. Г. Держинской. 1937 Холст, масло. 118 x 95 см, ГТГ [1] Արխիվացված 2012-02-10 Wayback Machine.

[13] «Завещание Нестерова» (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ փետրվարի 25-ին. Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 25-ին.

[14] «Михаил Нестеров - О пережитом. 1862-1917 гг. Воспоминания - чтение книги онлайн». litread.info. Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ փետրվարի 27-ին. Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 26-ին.

[15] «Неисповедимые пути нестеровских мемуарных букетов - Критика - Литературная страница - РУССКОЕ ВОСКРЕСЕНИЕ; ?>». www.voskres.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ փետրվարի 28-ին. Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 25-ին.

[16] «Завещание Нестерова // ВТБ». Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ ապրիլի 5-ին. Վերցված է 2015 թ․ ապրիլի 13-ին.

[17] «Беляев Михаил Дмитриевич (1884-1955) // Институт русской литературы (Пушкинский Дом) РАН». Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ նոյեմբերի 8-ին. Վերցված է 2021 թ․ նոյեմբերի 8-ին.

[гтг-18] «Семья в творчестве Михаила Нестерова // Третьяковская галерея (журнал)». Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 23-ին. Վերցված է 2016 թ․ փետրվարի 10-ին.

[19] Нестерову М. В. Արխիվացված 2022-02-09 Wayback Machine // Мемориальные доски Москвы: справ. изд. / Департамент культурного наследия города Москвы. ― М., 2018. ― С. 274. — 512 с.: ил.

[20] Олег Яровиков (2017 թ․ նոյեմբերի 21). «Рустэм Хамитов подписал указ об учреждении Нестеровской премии». Башинформ. Արխիվացված է օրիգինալից 2022 թ․ փետրվարի 2-ին. Վերցված է 2022 թ․ փետրվարի 2-ին.

[21] Олег Яровиков (2015 թ․ դեկտեմբերի 11). «В Уфе состоялось открытие памятника художнику Михаилу Нестерову». Башинформ. Արխիվացված է օրիգինալից 2022 թ․ փետրվարի 2-ին. Վերցված է 2022 թ․ փետրվարի 2-ին.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]