«Ջավախք»–ի խմբագրումների տարբերություն

Դիտել պատմությունը

← Նախորդ տարբ Հաջորդ տարբ →

Content deleted Content added

ՎիզուալԵլատեքստ

Գծային

09:47, 18 Սեպտեմբերի 2015-ի տարբերակ

Պատկեր:Parvana.JPG

Ջավախքի Փարվանա լիճը

Ջավախքի սահմանները Վրաստանի քարտեզի վրա։

Ջավախք, Հայաստանի պատմական շրջան։ Հայկական աղբյուրներում առաջին անգամ հիշատակվում է Մովսես Խորենացու մոտ^[1]։ Ըստ «Աշխարհացույց»-ի Վերին Ջավախք գավառը մտնում էր Գուգարք նահանգի կազմի մեջ։

Այսօր Ջավախքն իր մեջ ընդգրկում է Վրաստանի Սամցխե-Ջավախք նահանգը (6 շրջաններ) և Քվեմո Քարթլի նահանգի Ծալկայի շրջանը.^[2]

Շրջաններ	Հայաբնակ բնակավայրեր
Ախալքալաքի մունիցիպալիտետ	59
Նինոծմինդայի մունիցիպալիտետ	32
Ասպինձայի մունիցիպալիտետ	2
Ախալցխայի մունիցիպալիտետ	16
Բորժոմի մունիցիպալիտետ	8
Ադիգենի մունիցիպալիտետ	2
Ծալկայի մունիցիպալիտետ	13

Անվան ծագումը

Ջավախքի նախկին անվանումը եղել է «Զաբախա» և այն ենթարկվել է փոփոխությունների, «Զ»-ին փոխարինել է «Ջ»-ն եվրոպական լեզուներով խոսողները «բ»-ն փոխարինել են «վ»-ի, դարձնելով Ջավախա, իսկ հայերը վերջին «ա»-ն սղել են ավելացնելով «ք» տառը, այն դարձել է Ջավախք։

Վրացական աղբյուրներում կոչվել է Ջավախեթ (վրաց.՝ ჯავახეთ), Ջավախեթի (վրաց.՝ ჯავახეთი)։ Կոչվել է նաև Վերին Ջավախք։

Աբրահամ Կրետացի կաթողիկոսը հիշատակում է «Ջավախեթու նահանգ» անվամբ^[3]։

Պատմական ակնարկ

Ջավախքը Մեծ Հայքի հյուսիսում ընկած Գուգարք աշխարհի ինը գավառներից մեկն է։ Այն մ. թ. ա. 2–րդ հազարամյակում մաս է կազմել Հայասա պետական կազմավորմանը, «Զաբախա» ձևով հիշատակվում է Արգիշտի I թագավորի (մ. թ. ա. 786–764) վիմագիր արձանագրություններում։

Մ. թ. ա. VI–IV դարերում Ջավախքը մտնում էր Երվանդյան թագավորության կազմի մեջ։ III դարում այն անջատվել է Հայաստանից և անցել Վիրքի իշխանության տակ, սակայն նորից վերանվաճվել է Արտաշես Ա (մ. թ. ա. 189–160 թթ.) կողմից Գուգարք նահանգի այլ տարածքների հետ միասին։ Մեծ Հայքի կազմում մնացել է մինչև Արշակունյաց հարստության անկումը։ Արշակունիների օրոք գավառը հիշատակվում է որպես Վարձավունի նախարարական տան կալվածք։

Հայաստանի առաջին բաժանումից հետո Գուգարքի բդեշխությունը ենթարկվել է ուղղակիորեն Սասանյան Պարսկաստանի կենտրոնական իշխանություններին։ VII դարի երկրորդ կեսին այն գրավվել է արաբների կողմից։ X դարում Ջավախքը հայ Բագրատունիների թագավորության կազմում էր, որի կործանումից հետո կարճ ժամանակով՝ XI դարի կեսերին ենթարկվել է վրաց պետությանը՝ մինչև սելջուկ թուրքերի արշավանքները։ XII դարի վերջից, ի թիվս Հյուսիսային Հայաստանի այլ գավառների, Ջավախքն իր Թմուկ (Թմկա) բերդի ու Ախալքալաքի (Նոր քաղաք) հետ տրվել է հայ Զաքարյանների նախարարական տոհմին՝ որպես ժառանգական կալվածք։ Այնտեղի հայ հոգևոր կենտրոնը եղել է Զրեսկ ավանը։ 1266 թ. այս տարածաշրջանը եղել է Սամցխե–Ջավախք իշխանության կազմում։ 1587 թ. այն գրավել են օսմանյան թուրքերը և մտցրել Չլդրի (ապա՝ Ախալցխա) էյալեթի (վիլայեթ, նահանգ) մեջ՝ իբրև առանձին սանջակ (գավառ)։

Ինչպես վկայում են հայկական, վրացական, արաբական, թուրքական և այլ աղբյուրները Ջավախքը հնուց ի վեր բնակեցված է եղել հայերով։ Ըստ վրաց պատմիչ Լեոնտի Մրովելու՝ IV դարի սկզբին սուրբ Նունեի, վրաց՝ Նինոյի քրիստոնեական քարոզչության օրերին Ջավախքում՝ Փարվանա լճի մոտ նա տեղի հովիվների հետ հաղորդակցվել է հայերենով։ XVI–XVIII դդ. թուրքական հարկացուցակների տվյալներով՝ Ջավախքի ու հարակից գավառների բնակավայրերի մեծ մասում ապրում էին հայեր։

1828-1829 թթ. ռուս-թուրքական պատերազմի արդյունքում Ջավախքը միացվեց Ռուսական կայսրությանը։ 1830 թ. Արևմտյան Հայաստանի Էրզրումի, Բասենի, Բաբերդի, Դերջանի և այլ գավառներից 7300 հայ ընտանիքներ Կարապետ արքեպիսկոպոս Բագրատունու գլխավորությամբ գաղթեցին և բնակություն հաստատեցին Ախալցխայի, Ախալքալաքի և Ծալկայի (պատմական Գուգարքի Թռեղք գավառը) շրջակայքում՝ վերականգնելով ու հիմնադրելով ավելի քան 60 գյուղ և 50 եկեղեցի։ Տեղացի 1716 ընտանիք (մոտ. 10–11 հազ. շունչ) հայերի, 639 ընտանիք մուսուլմանների ու 179 ընտանիք վրացիների կողքին հաստատվեցին 58 հազար արևմտահայեր։

1840–ական թթ. սկզբներին Ռուսաստանի տարբեր մարզերից աքսորված ռուս աղանդավորները՝ դուխոբորները, գավառի հարավային մասում (այժմյան Նինոծմինդայի շրջան) հիմնում են 8–9 գյուղ։ 1886 թ. գավառում հաշվվում էր 110 գյուղ, որոնք միավորվում էին 10 գյուղական համայնքներում՝ ընդամենը մոտավորապես 63,8 հազար բնակչությամբ, որից 46,386-ը, այսինքն՝ 72,7%–ը՝ հայեր էին։ Մուսուլմանները 10,7% էին, ռուս դուխոբորները՝ 10,4%, վրացիները՝ 5,8%^[4]։

Ռուսական տիրապետության շրջանում Ախալքալաքի գավառը սոցիալ–տնտեսական և մշակութային զգալի վերելք ապրեց։ Ախալքալաքը դարձավ արհեստավորական կենտրոն, իսկ գյուղերը սկսեցին կարևոր դեր խաղալ Անդրկովկասում հացահատիկի ու մսամթերքի արտադրության բնագավառում։ Ախալցխայում բացվեցին Կարապետյան, Ախալքալաքում՝ Մեսրոպյան ծխական արական դպրոցները։

1856 թ. ավարտվեց Ախալքալաքի Սուրբ Խաչ եկեղեցու վերաշինությունը։ 1870 թ. սկսեցին գործել Սանդխտյան օրիորդաց, իսկ 1880–ական թթ. սկզբին՝ ռուսական դպրոցները, 1889 թ.՝ քաղաքային ուսումնարանը, ստեղծվեց թատերական խումբ։

XIX դարի վերջին Ախալքալաքում գործունեություն ծավալեցին Հայ հեղափոխական դաշնակցություն կուսակցությունը։ Արևմտյան Հայաստանի ազատագրության գաղափարները ջերմ արձագանք գտան ախալքալաքցիների շրջանում, որոնց զգալի մասը, ծագումով լինելով արևմտահայեր, շարունակում էր պահպանել հոգևոր կապը իրենց նախկին հայրենիքի՝ Էրզրումի նահանգի հետ։ Ջավախքը ծնունդ է տվել ազգային այնպիսի հայտնի դեմքերի, ինչպիսիք են Հովհաննես Քաջազնունին, Համո Օհանջանյանը, Ռուբեն Տեր-Մինասյանը, Ռուբեն Դարբինյանը, գրողներ Վահան Տերյանը, Դերենիկ Դեմիրճյանը, աշուղ Ջիվանին և ուրիշներ։

1918 թ. մայիսին Ախալքալաքի գավառ թուրքական զորքերի ներխուժման պատճառով բնակչության ճնշող մեծամասնությունն արտագաղթեց Բակուրիանի անտառներ ու Ծալկայի շրջան։ Գաղթած 80 հազ. հայերից 35–40 հազ. զոհվեց։ Նոյեմբերի վերջին գավառից թուրքական զորքերի հեռանալուց հետո Ջավախքի նկատմամբ տարածքային հավակնություն հանդես բերեց մենշևիկյան Վրաստանը։ Դեկտեմբերին Ախալքալաքի ու Լոռու համար ծագած հայ–վրացական պատերազմն ավարտվեց անգլիացիների միջամտությամբ։ Ջավախքը թողնվեց Վրաստանի հսկողության տակ, սակայն Հայաստանի Հանրապետությունն իր գոյության ողջ ընթացքում (1918–1920) չդադարեցրեց դիվանագիտական ջանքերն այն վերադարձնելու ուղղությամբ։ Խորհրդային Հայաստանի ղեկավարությունը, ընդառաջ գնալով գավառի բնակչության ցանկությանը, նույնպես հանդես եկավ Ախալքալաքն ու հարևան Ծալկան մայր հայրենիքի հետ միավորելու պահանջով։ Սակայն վրաց–ադրբեջանական բոլշևիկ մեծամասնությունը, գործելով միասնաբար, 1921 թ. հուլիսին հասավ ինչպես Ախալքալաքի, այնպես էլ հայկական այլ տարածքների բռնակցմանը Վրաստանին ու Ադրբեջանին։ 1921 թ. նոյեմբերի 6–ին կնքվեց պայմանագիր Խորհրդային Հայաստանի ու Վրաստանի միջև հայ–վրացական սահմանագծի վերաբերյալ, որը մասնակի փոփոխություններով պահպանվել է մինչ օրս։

Ախալքալաքի նախկին գավառի մեծ մասից կազմվեց նույնանուն վարչական գավառը (հետագայում՝ շրջան)։ Հյուսիսային հայաբնակ գյուղերից Տաբածղուրը, Մոլիթը և Չխարոլան մտցվեցին Բորժոմի, իսկ Դամալան՝ ավելի ուշ կազմավորված Ասպինձայի շրջանների մեջ։ 1930 թ. Ախալքալաքի շրջանից անջատվեց նրա հարավարևելյան մասը՝ կազմելով Բոգդանովկայի (այժմ՝ Նինոծմինդա) շրջանը։

Ջավախքի հայ կաթոլիկներ

Ջավախքի հայ կաթոլիկները (ֆռանգ, ֆռանկ)^[5]։ Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցու արևելաեվրոպական թեմին պատկանող ներկայացուցիչներն են, ովքեր հաստատվել են Ախալքալաքի գավառում 19-րդ դարի կեսերից։ Այսօր Վրաստանի Սամցխե-Ջավախքի կաթոլիկների թիվը կազմում է մոտավորապես 50 հազար և տեղաբաշխված է Ախալքալաքի շրջանի Ալաստան, Տուրցխ, Վարևան, Բավրա, Խուլգումո, Կարտիկամ, Նինոծմինդայի շրջանի Հեշտիա, Ժդանովական, Թորիա, Ուջմանա, Ասփարա, Նոր Խուլգումո, Կաթնատու և Ախալցխայի շրջանի Սուխլիս, Ղուլալիս, Ծղալթբիլա, Ծինուբան, Մոխրեբ (Նիոխրեբ), Աբաթխև, Ջուլղա գյուղերում։

Ջավախքում են գտնվում այնպիսի հանրահայտ հայկական և վրացական պատմական հուշարձաններ և վայրեր, ինչպիսին են Վարձիան, Թմբկաբերդը, Խերթվիսի բերդը և այլն:

Այցելեք նաև

Սամցխե-Ջավախք

Ծանոթագրություններ

↑ http://raa.am/JAVAKHK/2_1.htm
↑ http://www.yerablur.am/viewmenu/1089/
↑ Թ. Խ. Հակոբյան, Ստ. Տ. Մելիք-Բախշյան, Հ. Խ. Բարսեղյան (1998). Հայաստանի եւ հարակից շրջանների տեղանունների բառարան. Երևան: «Երևանի պետական համալսարան».{{cite book}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
↑ http://horizonworld.com/vb/archive/index.php/t-48.html
↑ Հռոմի Աթոռի հետ միության կողմնակիցներին Հայաստանում անվանում էին նաև «ծայթ», «աղթարմա», «ֆռանգ»: Միջնադարում «ծայթ» էին անվանում քաղքեդոնական հայերին։

Արտաքին հղումներ

[1] ttp://raa.am/JAVAKHK/2_1.htm

[2] ttp://www.yerablur.am/viewmenu/1089/

[3] Թ. Խ. Հակոբյան, Ստ. Տ. Մելիք-Բախշյան, Հ. Խ. Բարսեղյան (1998). Հայաստանի եւ հարակից շրջանների տեղանունների բառարան. Երևան: «Երևանի պետական համալսարան».{{cite book}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)

[4] ttp://horizonworld.com/vb/archive/index.php/t-48.html

[test1-5] Հռոմի Աթոռի հետ միության կողմնակիցներին Հայաստանում անվանում էին նաև «ծայթ», «աղթարմա», «ֆռանգ»: Միջնադարում «ծայթ» էին անվանում քաղքեդոնական հայերին։

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

@@ Տող 1. / Տող 1. @@
 [[Պատկեր:Parvana.JPG|մինի|աջից|Ջավախքի [[Փարվանա]] լիճը]]
 [[Պատկեր:Javakhetihistorical.svg|մինի|աջից|Ջավախքի սահմանները Վրաստանի քարտեզի վրա։]]
-'''Ջավախք''', [[Հայաստան]]ի պատմական շրջան։ Հայկական աղբյուրներում առաջին անգամ հիշատակվում է [[Մովսես Խորենացի|Մովսես Խորենացու]] մոտ<ref>http://raa.am/JAVAKHK/2_1.htm</ref>։ Ըստ «[[Աշխարհացույց]]»-ի Վերին Ջավախք գավառը մտնում էր [[Գուգարք]] նահանգի կազմի մեջ։
+'''Ջավախք''', [[Հայաստան]]ի պատմական շրջան։ Հայկական աղբյուրներում առաջին անգամ հիշատակվում է [[Մովսես Խորենացի|Մովսես Խորենացու]] մոտ<ref>http://raa.am/JAVAKHK/2_1.htm</ref>։ Ըստ «[[Աշխարհացույց]]»-ի Վերին Ջավախք [[գավառ]]ը մտնում էր [[Գուգարք]] [[նահանգ]]ի կազմի մեջ։
 Այսօր Ջավախքն իր մեջ ընդգրկում է [[Վրաստան]]ի [[Սամցխե-Ջավախք]] նահանգը (6 շրջաններ) և [[Քվեմո Քարթլի]] նահանգի [[Ծալկայի մունիցիպալիտետ|Ծալկայի շրջան]]ը.<ref>http://www.yerablur.am/viewmenu/1089/</ref>
@@ Տող 24. / Տող 24. @@
 == Անվան ծագումը ==
-Ջավախքի նախկին անվանումը եղել է «Զաբախա» և այն ենթարկվել է փոփոխությունների, «Զ»-ին փոխարինել է «Ջ»-ն եվրոպական լեզուներով խոսողները «բ»-ն փոխարինել են «վ»-ի, դարձնելով Ջավախա, իսկ հայերը վերջին «ա»-ն սղել են ավելացնելով «ք» տառը, այն դառել է Ջավախք։
+Ջավախքի նախկին անվանումը եղել է «Զաբախա» և այն ենթարկվել է փոփոխությունների, «Զ»-ին փոխարինել է «Ջ»-ն եվրոպական լեզուներով խոսողները «բ»-ն փոխարինել են «վ»-ի, դարձնելով Ջավախա, իսկ հայերը վերջին «ա»-ն սղել են ավելացնելով «ք» տառը, այն դարձել է Ջավախք։
 Վրացական աղբյուրներում կոչվել է Ջավախեթ ({{lang-ka|ჯავახეთ}}), Ջավախեթի ({{lang-ka|ჯავახეთი}})։ Կոչվել է նաև Վերին Ջավախք։
-[[Աբրահամ Կրետացի]] կաթողիկոսը հիշատակում է «Ջավախեթու նահանգ» անվամբ<ref>{{cite book|author=Թ. Խ. Հակոբյան, Ստ. Տ. Մելիք-Բախշյան, Հ. Խ. Բարսեղյան|title=Հայաստանի եւ հարակից շրջանների տեղանունների բառարան |publisher=«Երևանի պետական համալսարան» |location=Երևան |year=1998 |page=}}</ref>։
+[[Աբրահամ Կրետացի]] [[կաթողիկոս]]ը հիշատակում է «Ջավախեթու նահանգ» անվամբ<ref>{{cite book|author=Թ. Խ. Հակոբյան, Ստ. Տ. Մելիք-Բախշյան, Հ. Խ. Բարսեղյան|title=Հայաստանի եւ հարակից շրջանների տեղանունների բառարան |publisher=«Երևանի պետական համալսարան» |location=Երևան |year=1998 |page=}}</ref>։
 == Պատմական ակնարկ ==
-Ջավախքը [[Մեծ Հայք]]ի հյուսիսում ընկած Գուգարք աշխարհի ինը գավառներից մեկն է։ Այն մ. թ. ա. 2–րդ հազարամյակում մաս է կազմել Հայասա պետական կազմավորմանը, «Զաբախա» ձևով հիշատակվում է Արգիշտի I թագավորի (մ. թ. ա. 786–764) վիմագիր արձանագրություններում։
+Ջավախքը [[Մեծ Հայք]]ի հյուսիսում ընկած Գուգարք աշխարհի ինը գավառներից մեկն է։ Այն մ. թ. ա. 2–րդ հազարամյակում մաս է կազմել [[Հայասա]] պետական կազմավորմանը, «Զաբախա» ձևով հիշատակվում է [[Արգիշտի I]] [[թագավոր]]ի (մ. թ. ա. 786–764) վիմագիր արձանագրություններում։
-Մ. թ. ա. VI–IV դարերում Ջավախքը մտնում էր Երվանդյան թագավորության կազմի մեջ։ III դարում այն անջատվել է Հայաստանից և անցել Վիրքի իշխանության տակ, սակայն նորից վերանվաճվել է Արտաշես Ա (մ. թ. ա. 189–160 թթ.) կողմից Գուգարք նահանգի այլ տարածքների հետ միասին։ Մեծ Հայքի կազմում մնացել է մինչև Արշակունյաց հարստության անկումը։ Արշակունիների օրոք գավառը հիշատակվում է որպես Վարձավունի նախարարական տան կալվածք։
+Մ. թ. ա. VI–IV դարերում Ջավախքը մտնում էր Երվանդյան թագավորության կազմի մեջ։ [[III դար]]ում այն անջատվել է Հայաստանից և անցել [[Վիրք]]ի իշխանության տակ, սակայն նորից վերանվաճվել է [[Արտաշես Ա]] (մ. թ. ա. 189–160 թթ.) կողմից Գուգարք նահանգի այլ տարածքների հետ միասին։ [[Մեծ Հայք]]ի կազմում մնացել է մինչև Արշակունյաց հարստության անկումը։ [[Արշակունիներ]]ի օրոք գավառը հիշատակվում է որպես Վարձավունի նախարարական տան կալվածք։
-Հայաստանի առաջին բաժանումից հետո Գուգարքի բդեշխությունը ենթարկվել է ուղղակիորեն Սասանյան Պարսկաստանի կենտրոնական իշխանություններին։ VII դարի երկրորդ կեսին այն գրավվել է արաբների կողմից։ X դարում Ջավախքը հայ Բագրատունիների թագավորության կազմում էր, որի կործանումից հետո կարճ ժամանակով՝ XI դարի կեսերին ենթարկվել է վրաց պետությանը՝ մինչև սելջուկ թուրքերի արշավանքները։ XII դարի վերջից, ի թիվս Հյուսիսային Հայաստանի այլ գավառների, Ջավախքն իր [[Թմկաբերդ|Թմուկ (Թմկա) բերդ]]ի ու Ախալքալաքի (Նոր քաղաք) հետ տրվել է հայ [[Զաքարյաններ]]ի նախարարական տոհմին՝ որպես ժառանգական կալվածք։ Այնտեղի հայ հոգևոր կենտրոնը եղել է Զրեսկ ավանը։ 1266 թ. այս տարածաշրջանը եղել է Սամցխե–Ջավախք իշխանության կազմում։ 1587 թ. այն գրավել են օսմանյան թուրքերը և մտցրել Չլդրի (ապա՝ Ախալցխա) էյալեթի (վիլայեթ, նահանգ) մեջ՝ իբրև առանձին սանջակ (գավառ)։
+Հայաստանի առաջին բաժանումից հետո Գուգարքի [[բդեշխ]]ությունը ենթարկվել է ուղղակիորեն [[Սասանյան Պարսկաստան]]ի կենտրոնական իշխանություններին։ [[VII դար]]ի երկրորդ կեսին այն գրավվել է [[արաբ]]ների կողմից։ [[X դար]]ում Ջավախքը հայ [[Բագրատունի]]ների թագավորության կազմում էր, որի կործանումից հետո կարճ ժամանակով՝ [[XI դար]]ի կեսերին ենթարկվել է վրաց պետությանը՝ մինչև սելջուկ թուրքերի արշավանքները։ [[XII դար]]ի վերջից, ի թիվս Հյուսիսային Հայաստանի այլ գավառների, Ջավախքն իր [[Թմկաբերդ|Թմուկ (Թմկա) բերդ]]ի ու [[Ախալքալաք]]ի (Նոր քաղաք) հետ տրվել է հայ [[Զաքարյաններ]]ի [[նախարար]]ական տոհմին՝ որպես ժառանգական կալվածք։ Այնտեղի հայ հոգևոր կենտրոնը եղել է [[Զրեսկ]] ավանը։ [[1266]] թ. այս տարածաշրջանը եղել է [[Սամցխե–Ջավախք]] իշխանության կազմում։ [[1587]] թ. այն գրավել են օսմանյան թուրքերը և մտցրել Չլդրի (ապա՝ [[Ախալցխա]]) էյալեթի ([[վիլայեթ]], նահանգ) մեջ՝ իբրև առանձին [[սանջակ]] (գավառ)։
-Ինչպես վկայում են հայկական, վրացական, արաբական, թուրքական և այլ աղբյուրները Ջավախքը հնուց ի վեր բնակեցված է եղել հայերով։ Ըստ վրաց պատմիչ Լեոնտի Մրովելու՝ IV դարի սկզբին [[Նունե|սուրբ Նունե]]ի, վրաց՝ Նինոյի քրիստոնեական քարոզչության օրերին Ջավախքում՝ [[Փարվանա]] լճի մոտ նա տեղի հովիվների հետ հաղորդակցվել է հայերենով։ XVI–XVIII դդ. թուրքական հարկացուցակների տվյալներով՝ Ջավախքի ու հարակից գավառների բնակավայրերի մեծ մասում ապրում էին հայեր։
+Ինչպես վկայում են հայկական, վրացական, արաբական, թուրքական և այլ աղբյուրները Ջավախքը հնուց ի վեր բնակեցված է եղել [[հայ]]երով։ Ըստ վրաց պատմիչ Լեոնտի Մրովելու՝ [[IV դար]]ի սկզբին [[Նունե|սուրբ Նունե]]ի, վրաց՝ Նինոյի քրիստոնեական քարոզչության օրերին Ջավախքում՝ [[Փարվանա]] լճի մոտ նա տեղի հովիվների հետ հաղորդակցվել է հայերենով։ XVI–XVIII դդ. թուրքական հարկացուցակների տվյալներով՝ Ջավախքի ու հարակից գավառների բնակավայրերի մեծ մասում ապրում էին հայեր։
--29 թթ. ռուս-թուրքական պատերազմի արդյունքում Ջավախքը միացվեց Ռուսական կայսրությանը։ 1830 թ. Արևմտյան Հայաստանի Էրզրումի, Բասենի, Բաբերդի, Դերջանի և այլ գավառներից 7300 հայ ընտանիքներ [[Կարապետ արքեպիսկոպոս Բագրատունի|Կարապետ արքեպիսկոպոս Բագրատունու]] գլխավորությամբ գաղթեցին և բնակություն հաստատեցին Ախալցխայի, Ախալքալաքի և Ծալկայի (պատմական Գուգարքի Թռեղք գավառը) շրջակայքում՝ վերականգնելով ու հիմնադրելով ավելի քան 60 գյուղ և 50 եկեղեցի։ Տեղացի 1716 ընտանիք (մոտ. 10–11 հազ. շունչ) հայերի, 639 ընտանիք մուսուլմանների ու 179 ընտանիք վրացիների կողքին հաստատվեցին 58 հազար արևմտահայեր։
+[[1828]]-[[1829]] թթ. ռուս-թուրքական պատերազմի արդյունքում Ջավախքը միացվեց Ռուսական կայսրությանը։ [[1830]] թ. Արևմտյան Հայաստանի [[Էրզրում]]ի, [[Բասեն]]ի, [[Բաբերդ]]ի, [[Դերջան]]ի և այլ գավառներից 7300 հայ ընտանիքներ [[Կարապետ արքեպիսկոպոս Բագրատունի|Կարապետ արքեպիսկոպոս Բագրատունու]] գլխավորությամբ գաղթեցին և բնակություն հաստատեցին Ախալցխայի, Ախալքալաքի և [[Ծալկա]]յի (պատմական Գուգարքի [[Թռեղք]] գավառը) շրջակայքում՝ վերականգնելով ու հիմնադրելով ավելի քան 60 [[գյուղ]] և 50 [[եկեղեցի]]։ Տեղացի 1716 ընտանիք (մոտ. 10–11 հազ. շունչ) հայերի, 639 ընտանիք մուսուլմանների ու 179 ընտանիք [[վրացի]]ների կողքին հաստատվեցին 58 հազար արևմտահայեր։
-–ական թթ. սկզբներին Ռուսաստանի տարբեր մարզերից աքսորված ռուս աղանդավորները՝ դուխոբորները, գավառի հարավային մասում (այժմյան Նինոծմինդայի շրջան) հիմնում են 8–9 գյուղ։ 1886 թ. գավառում հաշվվում էր 110 գյուղ, որոնք միավորվում էին 10 գյուղական համայնքներում՝ ընդամենը մոտավորապես 63,8 հազար բնակչությամբ, որից 46,386-ը, այսինքն՝ 72,7%–ը՝ հայեր էին։ Մուսուլմանները 10,7% էին, ռուս դուխոբորները՝ 10,4%, վրացիները՝ 5,8%<ref>http://horizonworld.com/vb/archive/index.php/t-48.html</ref>։
+[[1840]]–ական թթ. սկզբներին [[Ռուսաստան]]ի տարբեր [[մարզ]]երից աքսորված [[ռուս]] աղանդավորները՝ [[դուխոբոր]]ները, գավառի հարավային մասում (այժմյան [[Նինոծմինդա]]յի շրջան) հիմնում են 8–9 գյուղ։ [[1886]] թ. գավառում հաշվվում էր 110 գյուղ, որոնք միավորվում էին 10 գյուղական համայնքներում՝ ընդամենը մոտավորապես 63,8 հազար բնակչությամբ, որից 46,386-ը, այսինքն՝ 72,7%–ը՝ հայեր էին։ Մուսուլմանները 10,7% էին, ռուս դուխոբորները՝ 10,4%, վրացիները՝ 5,8%<ref>http://horizonworld.com/vb/archive/index.php/t-48.html</ref>։
-Ռուսական տիրապետության շրջանում Ախալքալաքի գավառը սոցիալ–տնտեսական և մշակութային զգալի վերելք ապրեց։ Ախալքալաքը դարձավ արհեստավորական կենտրոն, իսկ գյուղերը սկսեցին կարևոր դեր խաղալ Անդրկովկասում հացահատիկի ու մսամթերքի արտադրության բնագավառում։ Ախալցխայում բացվեցին Կարապետյան, Ախալքալաքում՝ Մեսրոպյան ծխական արական դպրոցները։
+Ռուսական տիրապետության շրջանում Ախալքալաքի գավառը սոցիալ–տնտեսական և մշակութային զգալի վերելք ապրեց։ Ախալքալաքը դարձավ արհեստավորական կենտրոն, իսկ գյուղերը սկսեցին կարևոր դեր խաղալ [[Անդրկովկաս]]ում [[հացահատիկ]]ի ու մսամթերքի արտադրության բնագավառում։ Ախալցխայում բացվեցին Կարապետյան, Ախալքալաքում՝ Մեսրոպյան ծխական արական [[դպրոց]]ները։
-թ. ավարտվեց Ախալքալաքի Ս. Խաչ եկեղեցու վերաշինությունը։ 1870 թ. սկսեցին գործել Սանդխտյան օրիորդաց, իսկ 1880–ական թթ. սկզբին՝ ռուսական դպրոցները, 1889 թ.՝ քաղաքային ուսումնարանը, ստեղծվեց թատերական խումբ։
+[[1856]] թ. ավարտվեց Ախալքալաքի [[Սուրբ Խաչ]] եկեղեցու վերաշինությունը։ [[1870]] թ. սկսեցին գործել Սանդխտյան օրիորդաց, իսկ [[1880]]–ական թթ. սկզբին՝ ռուսական դպրոցները, [[1889]] թ.՝ քաղաքային [[ուսումնարան]]ը, ստեղծվեց թատերական խումբ։
-–րդ դարի վերջին Ախալքալաքում գործունեություն ծավալեցին Հայ հեղափոխական դաշնակցություն կուսակցությունը։ Արևմտյան Հայաստանի ազատագրության գաղափարները ջերմ արձագանք գտան ախալքալաքցիների շրջանում, որոնց զգալի մասը, ծագումով լինելով արևմտահայեր, շարունակում էր պահպանել հոգևոր կապը իրենց նախկին հայրենիքի՝ Էրզրումի նահանգի հետ։ Ջավախքը ծնունդ է տվել ազգային այնպիսի հայտնի դեմքերի, ինչպիսիք են [[Հովհաննես Քաջազնունի]]ն, [[Համո Օհանջանյան]]ը, [[Ռուբեն Տեր-Մինասյան]]ը, [[Ռուբեն Դարբինյան]]ը, գրողներ [[Վահան Տերյան]]ը, [[Դերենիկ Դեմիրճյան]]ը, աշուղ [[Ջիվանի]]ն և ուրիշներ։
+[[XIX դար]]ի վերջին Ախալքալաքում գործունեություն ծավալեցին [[Հայ հեղափոխական դաշնակցություն]] [[կուսակցություն]]ը։ Արևմտյան Հայաստանի ազատագրության գաղափարները ջերմ արձագանք գտան ախալքալաքցիների շրջանում, որոնց զգալի մասը, ծագումով լինելով արևմտահայեր, շարունակում էր պահպանել հոգևոր կապը իրենց նախկին հայրենիքի՝ Էրզրումի նահանգի հետ։ Ջավախքը ծնունդ է տվել ազգային այնպիսի հայտնի դեմքերի, ինչպիսիք են [[Հովհաննես Քաջազնունի]]ն, [[Համո Օհանջանյան]]ը, [[Ռուբեն Տեր-Մինասյան]]ը, [[Ռուբեն Դարբինյան]]ը, գրողներ [[Վահան Տերյան]]ը, [[Դերենիկ Դեմիրճյան]]ը, աշուղ [[Ջիվանի]]ն և ուրիշներ։
-թ. մայիսին Ախալքալաքի գավառ թուրքական զորքերի ներխուժման պատճառով բնակչության ճնշող մեծամասնությունն արտագաղթեց Բակուրիանի անտառներ ու Ծալկայի շրջան։ Գաղթած 80 հազ. հայերից 35–40 հազ. զոհվեց։ Նոյեմբերի վերջին գավառից թուրքական զորքերի հեռանալուց հետո Ջավախքի նկատմամբ տարածքային հավակնություն հանդես բերեց մենշևիկյան Վրաստանը։ Դեկտեմբերին Ախալքալաքի ու Լոռու համար ծագած հայ–վրացական պատերազմն ավարտվեց անգլիացիների միջամտությամբ։ Ջավախքը թողնվեց Վրաստանի հսկողության տակ, սակայն Հայաստանի Հանրապետությունն իր գոյության ողջ ընթացքում (1918–1920) չդադարեցրեց դիվանագիտական ջանքերն այն վերադարձնելու ուղղությամբ։ Խորհրդային Հայաստանի ղեկավարությունը, ընդառաջ գնալով գավառի բնակչության ցանկությանը, նույնպես հանդես եկավ Ախալքալաքն ու հարևան Ծալկան մայր հայրենիքի հետ միավորելու պահանջով։ Սակայն վրաց–ադրբեջանական բոլշևիկ մեծամասնությունը, գործելով միասնաբար, 1921 թ. հուլիսին հասավ ինչպես Ախալքալաքի, այնպես էլ հայկական այլ տարածքների բռնակցմանը Վրաստանին ու Ադրբեջանին։ 1921 թ. նոյեմբերի 6–ին կնքվեց պայմանագիր Խորհրդային Հայաստանի ու Վրաստանի միջև հայ–վրացական սահմանագծի վերաբերյալ, որը մասնակի փոփոխություններով պահպանվել մինչ օրս։
+[[1918]] թ. [[մայիս]]ին Ախալքալաքի գավառ թուրքական զորքերի ներխուժման պատճառով բնակչության ճնշող մեծամասնությունն արտագաղթեց [[Բակուրիան]]ի անտառներ ու Ծալկայի շրջան։ Գաղթած 80 հազ. հայերից 35–40 հազ. զոհվեց։ [[Նոյեմբեր]]ի վերջին գավառից թուրքական զորքերի հեռանալուց հետո Ջավախքի նկատմամբ տարածքային հավակնություն հանդես բերեց մենշևիկյան Վրաստանը։ Դեկտեմբերին Ախալքալաքի ու Լոռու համար ծագած հայ–վրացական պատերազմն ավարտվեց անգլիացիների միջամտությամբ։ Ջավախքը թողնվեց Վրաստանի հսկողության տակ, սակայն Հայաստանի Հանրապետությունն իր գոյության ողջ ընթացքում (1918–1920) չդադարեցրեց դիվանագիտական ջանքերն այն վերադարձնելու ուղղությամբ։ [[Խորհրդային Հայաստան]]ի ղեկավարությունը, ընդառաջ գնալով գավառի բնակչության ցանկությանը, նույնպես հանդես եկավ Ախալքալաքն ու հարևան Ծալկան մայր հայրենիքի հետ միավորելու պահանջով։ Սակայն վրաց–ադրբեջանական բոլշևիկ մեծամասնությունը, գործելով միասնաբար, [[1921]] թ. [[հուլիս]]ին հասավ ինչպես Ախալքալաքի, այնպես էլ հայկական այլ տարածքների բռնակցմանը Վրաստանին ու [[Ադրբեջան]]ին։ [[1921]] թ. [[նոյեմբեր]]ի 6–ին կնքվեց պայմանագիր Խորհրդային Հայաստանի ու Վրաստանի միջև հայ–վրացական սահմանագծի վերաբերյալ, որը մասնակի փոփոխություններով պահպանվել է մինչ օրս։
-Ախալքալաքի նախկին գավառի մեծ մասից կազմվեց նույնանուն վարչական գավառը (հետագայում՝ շրջան)։ Հյուսիսային հայաբնակ գյուղերից Տաբածղուրը, Մոլիտը և Չխարոլան մտցվեցին Բորժոմի, իսկ Դամալան՝ ավելի ուշ կազմավորված Ասպինձայի շրջանների մեջ։ 1930 թ. Ախալքալաքի շրջանից անջատվեց նրա հարավարևելյան մասը՝ կազմելով Բոգդանովկայի (այժմ՝ Նինոծմինդա) շրջանը։
+Ախալքալաքի նախկին գավառի մեծ մասից կազմվեց նույնանուն վարչական գավառը (հետագայում՝ շրջան)։ Հյուսիսային հայաբնակ գյուղերից [[Տաբածղուր]]ը, [[Մոլիթ]]ը և [[Չխարոլա]]ն մտցվեցին [[Բորժոմ]]ի, իսկ [[Դամալա]]ն՝ ավելի ուշ կազմավորված [[Ասպինձա]]յի շրջանների մեջ։ [[1930]] թ. Ախալքալաքի շրջանից անջատվեց նրա հարավարևելյան մասը՝ կազմելով [[Բոգդանովկա]]յի (այժմ՝ Նինոծմինդա) շրջանը։
 == Ջավախքի հայ կաթոլիկներ ==
 {{Հիմնական|Ջավախքի հայ կաթոլիկներ}}
-Ջավախքի հայ կաթոլիկները (ֆռանգ, ֆռանկ)<ref name="test1">Հռոմի Աթոռի հետ միության կողմնակիցներին Հայաստանում անվանում էին նաև «ծայթ», «աղթարմա», «ֆռանգ»: Միջնադարում «ծայթ» էին անվանում քաղքեդոնական հայերին։</ref>։ Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցու արևելաեվրոպական թեմին պատկանող ներկայացուցիչներն են, ովքեր հաստատվել են Ախալքալաքի գավառում 19-րդ դարի կեսերից։ Այսօր Վրաստանի Սամցխե-Ջավախքի կաթոլիկների թիվը կազմում է մոտավորապես 50 հազար և տեղաբաշխված է Ախալքալաքի շրջանի Ալաստան, Տուրցխ, Վարևան, Բավրա, Խուլգումո, Կարտիկամ, Նինոծմինդայի շրջանի Հեշտիա, Ժդանովական, Թորիա, Ուջմանա, Ասփարա, Նոր Խուլգումո, Կաթնատու և Ախալցխայի շրջանի Սուխլիս, Ղուլալիս, Ծղալթբիլա, Ծինուբան, Մոխրեբ (Նիոխրեբ, Աբաթխսև, Ջուլղա գյուղերում։
+Ջավախքի հայ կաթոլիկները (ֆռանգ, ֆռանկ)<ref name="test1">Հռոմի Աթոռի հետ միության կողմնակիցներին Հայաստանում անվանում էին նաև «ծայթ», «աղթարմա», «ֆռանգ»: Միջնադարում «ծայթ» էին անվանում քաղքեդոնական հայերին։</ref>։ Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցու արևելաեվրոպական թեմին պատկանող ներկայացուցիչներն են, ովքեր հաստատվել են Ախալքալաքի գավառում 19-րդ դարի կեսերից։ Այսօր Վրաստանի Սամցխե-Ջավախքի կաթոլիկների թիվը կազմում է մոտավորապես 50 հազար և տեղաբաշխված է Ախալքալաքի շրջանի [[Ալաստան]], [[Տուրցխ]], [[Վարևան]], [[Բավրա]], [[Խուլգումո]], [[Կարտիկամ]], Նինոծմինդայի շրջանի [[Հեշտիա]], [[Ժդանովական]], [[Թորիա]], [[Ուջմանա]], [[Ասփարա]], [[Նոր Խուլգումո]], [[Կաթնատու]] և Ախալցխայի շրջանի [[Սուխլիս]], [[Ղուլալիս]], [[Ծղալթբիլա]], [[Ծինուբան]], [[Մոխրեբ]] ([[Նիոխրեբ]]), [[Աբաթխև]], [[Ջուլղա]] գյուղերում։
+Ջավախքում են գտնվում այնպիսի հանրահայտ հայկական և վրացական պատմական [[հուշարձան]]ներ և վայրեր, ինչպիսին են [[Վարձիա]]ն, [[Թմկաբերդ | Թմբկաբերդը]], [[Խերթվիսի բերդ]]ը և այլն:
 == Այցելեք նաև ==