Նախարար
Նախարար (պարթ.` naxarar[1][2]), հին և միջնադարյան հայ ազնվականական տներին շնորհված բարձրագույն կարգի ժառանգական տիտղոս։
Նախարարական համակարգ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Միջնադարյան Հայաստանը բաժանված էր մեծ կալվածքների, որոնցից յուրաքանչյուրն ընդլայնված ազնվականական տոհմի սեփականությունն էր և կառավարվում էր նրա անդամներներից մեկի կողմից, ում շնորհվում էր նահապետ (տոհմի հիմնադիր նախնին), «տոհմապետ» (տոհմի առաջնորդը), կամ տանուտեր (տան տեր) տիտղոսը։ Նախարարական ընտանիքի մյուս անդամներն էլ իրենց հերթին ղեկավարում էին տոհմական կալվածքի փոքր մասերը։ Բոլոր նախարարական տոհմերի անդամները համարվում էին իշխաններ։
Այս համակարգը հաճախ անվանվում է որպես ավատատիրություն։ Սակայն կան տարբերություններ այս և հետագայում Արևմտյան Եվրոպայում ընդունված ավատատիրական համակարգերի միջև։ Չնայած կալվածքը փաստացի ղեկավարում էր մեկ մարդը, այնուամենայնիվ այն համարվում էր իր ողջ ընդլայնված ընտանիքի սեփականակությունը։ Եթե նախարարը մահանար առանց ժառանգ, ապա կալվածքի ղեկավարումը կանցներ ընտանիքի այլ ճյուղի անդամներից մեկին։ Բացի այդ, թույլատրված էր ընտանեկան գույքի մի մասն օտարել միայն ընտանիքի մեկ այլ անդամի կամ ողջ ընտանիքի թույլտվությամբ։ Սրանով կարող է բացատրվել նաև հայ ավատատիրական ընտանիքների էնդոգամ լինելը (ներքին ամուսնությունները), որպեսզի իրենց սեփականության մի մասը չտարածեին, ինչպես դա տեղի կունենար, եթե նրանք սեփականության մի մասը որպես օժիտ հանձնեին մեկ այլ ընտանիքի։
Յուրաքանչյուր նախարար ուներ իր սեփական զորքը, կախված իր տիրապետությունից։ Ազգային ուժը կամ «թագավորական հեծելազորը» գտնվում էր սպարապետի՝ գլխավոր հրամանատարի հրամանատարության ներքո, որը ղեկավարում էր ամբողջ երկիրը։
4-րդ դարի Հայաստանում, ինչպես և Պարթևստանում, մեծ կալվածքները ժառանգաբար պատկանել են նշանավոր ընտանիքներին և փաստացի կառավարվել նրանց անդամներից մեկի կողմից։ Ամբողջ ընդլայնված ընտանիքը նվիրված էր նույն նախնիներին երկրպագելուն, ապրում էր փոքր ամրացված գյուղերում և ժամանակի մեծ մասն անցկացնում էր որսի և խնջույքների վրա։ Բացի այդ, յուրաքանչյուր նախարարական ընտանիք որոշակի սոցիալական գործառույթ էր կատարում. թագավորն ընտրվում էր Արշակունիներից, որն այսպես ասած առաջինն էր հավասարների մեջ (Primus inter pares), Մամիկոնյաններն զբաղեցրել են սպարապետի պաշտոնը, Բագրատունիներից մեկը հեծելազորի պետն էր (ասպետ), մեկը՝ թագադիրը և այլն։
Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Նախարությունների ծագումն, ըստ երևույթին, գալիս է հեթանոսական Հայաստանից, որը գոյակցել է հռոմեական և պարթևական կայսրությունների հետ[3]։ Ավելի ուշ շրջանում Բյուզանդիայի Հուստինիանոս Ա Փլավիոս կայսրը Արևմտյան Հայաստանում վերացրեց նախարարների ռազմական դերը, նաև հայ ազնվականական տներին ունեզրկելու փորձ կատարեց։ Իրենց իշխանության սահմանափակումներից զայրացած նախարարներն սկսեցին լայնամասշտաբ ապստամբություն, որը պետք է ճնշվեր արագ ռազմական միջամտության միջոցով՝ ի վերջո Սասանյանների դեմ հրահրված պատերազմով։
Չնայած նրան, որ նախարարական կառույցը թուլացել է բազմաթիվ ներխուժումներով և թագավորների իրավական բարեփոխումներով, այն գրեթե անփոփոխ է մնացել դարեր շարունակ և վերջնականապես վերացվել է 13-րդ դարում մոնղոլական արշավանքների ժամանակ։ Նախարարական որոշ առանձնահատկություններ Հայաստանում մնացել էին մինչև 20-րդ դարի սկիզբը, երբ բոլշևիկների կողմից ընդհանրապես վերացվեց ազնիվ դասը։
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ Armenia and Iran(չաշխատող հղում) in Encyclopædia Iranica
- ↑ "նախարար" in H. Ačaṙean (1926-35), Hayerēn Armatakan Baṙaran (Yerevan: Yerevan State University), 2nd ed., 1971-79
- ↑ http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Gazetteer/Places/Asia/Armenia/_Texts/KURARM/20*.html
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 8, էջ 158)։ 
|