Թունիսի ֆրանսիական պրոտեկտորատի պատմություն

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից

Թունիսի ֆրանսիական պրոտեկտորատի պատմություն, Թունիսի պատմության այն շրջանը, որն սկսվել է 1881 թվականին Ֆրանսիայի պրոտեկտորատի հաստատմամբ և ավարտվել 1956 թվականին Թունիսի անկախությամբ։ Ֆրանսիական տիրապետությունը Թունիսում սկսվել է հարևան Ալժիրի օկուպացիայից հինգ տասնամյակ անց։ Այս երկու երկրներն էլ միացված էին Օսմանյան կայսրության երեք դար շարունակ, սակայն յուրաքանչյուրը վաղուց հասել էր քաղաքական ինքնավարության։ Նախքան ֆրանսիացիների ժամանումը, Թունիսի Բեյը (Օսմանյան կայսրության շրջանի կամ գավառի կառավարիչը) սկսել էր ժամանակակից բարեփոխումների գործընթացը, սակայն ֆինանսական դժվարությունները մեծացան, ինչի արդյունքում պարտքեր առաջացան։ Այնուհետև եվրոպացի վարկատուների հանձնաժողովն իր վրա վերցրեց ֆինանսները։ Թունիսը գրավելուց հետո ֆրանսիական կառավարությունը ստանձնեց Թունիսի միջազգային պարտավորությունները։ Ֆրանսիացիների կողմից մի շարք ոլորտներում իրականացվել են հիմնական զարգացումները և բարելավումները, ներառյալ տրանսպորտը և ենթակառուցվածքները, արդյունաբերությունը, ֆինանսական համակարգը, հանրային առողջությունը, կառավարությունը և կրթությունը։ Թեև այս զարգացումները ողջունելի էին, այնուամենայնիվ, ֆրանսիացի գործարարներն ու քաղաքացիները ակնհայտորեն գերադասում էին թունիսցիներին։ Նրանց հնագույն ազգայնացումը վաղ արտահայտվել է խոսքի և տպագրության մեջ, որին հաջորդեց քաղաքական կառուցվածքը։ Անկախության շարժումն արդեն ակտիվ էր մինչև Առաջին համաշխարհային պատերազմը և շարունակում էր ուժեղանալ ֆրանսիական խառը ընդդիմության դեմ։ Նրանք իրենց վերջնական նպատակին հասան 1956 թվականին[1][2]։

Բեյլական բարեփոխում, պարտք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թունիսի Բեյի դրոշը
Թունիսի Բեյի դրոշը

Քանի որ արդեն 19-րդ դարն էր, Հուսեյնյան Բեյի տոհմը մնաց երկրի ժառանգական կառավարիչը։ 18-րդ դարի սկզբից Թունիսը փաստացի ինքնավար էր, թեև դեռ «պաշտոնապես» օսմանյան նահանգ էր։ Նապոլեոնյան պատերազմներից հետո Եվրոպայի հետ հաղորդակցումն ու առևտուրը կտրուկ աճեցին։ Արևմտյան առևտրականները, հատկապես իտալացիները, ժամանեցին Թունիս խոշոր քաղաքներում բիզնես ստեղծելու նպատակով։ Թունիս են ներգաղթել նաև իտալացի ֆերմերներ, առևտրականներ և բանվորներ։ Եվրոպայի հետ շփումների արագ աճի հետ մեկտեղ աճեց նաև արտաքին ազդեցությունը[3]։

Ահմադ Բեյի կառավարման տարիներին (1837-1855) սկսվեցին լայնածավալ ժամանակակից բարեփոխումներ։ Ավելի ուշ՝ 1861 թվականին Թունիսը հռչակեց արաբական աշխարհի առաջին սահմանադրությունը։ Այնուամենայնիվ, պետության և տնտեսության արդիականացման Թունիսի ձգտումը հանդիպեց դիմադրության։ Բարեփոխիչները հիասթափվեցին հարմարավետության ձգտող տեղաբնակներից, քաղաքական անկազմակերպվածությունից, տարածաշրջանային դժգոհությունից և գյուղական աղքատությանից։ 1864 թվականի ապստամբությունը Սահիլ շրջանում դաժանորեն ճնշվեց։ Ավելի ուշ, անարդյունավետ միջոցառումների ձախողումից հետո, առաջատար բարեփոխիչ Խաիր ալ-Դինը (Խաիրեդին) դարձավ գլխավոր նախարար 1873–1877 թթ., բայց նա նույնպես ի վերջո պարտություն կրեց խորամանկ պահպանողական քաղաքական գործիչների կողմից[4]։

Եվրոպական բանկերը Բեյլյան կառավարությանը միջոցներ տրամադրեց արդիականացման նախագծերի համար, ինչպիսիք են քաղաքացիական բարելավումները, ռազմական, հասարակական աշխատանքներն ու զարգացման նախագծերը, նաև գումար են հատկացրել Բեյի անձնական գործածաման համար։

Վարկերի վերաբերյալ հաճախ անբարենպաստ տոկոսադրույքներով և պայմաններով բանակցություններ են վարվել։ Այս արտաքին պարտքի մարումն ի վերջո դարձավ ավելի ու ավելի դժվար կառավարելի։ 1869 թվականին Թունիսն իրեն սնանկ հայտարարեց։ Այնուհետև ձևավորվեց Միջազգային ֆինանսական հանձնաժողով (Financière Internationale), որ գլխավորում էր Ֆրանսիան և ներառում էին Իտալիան և Բրիտանիան։. Այդ հանձնաժողովն այնուհետ իր վերահսկողության տակ վերցրեց Թունիսի տնտեսությունը[5][6][7]։

Ֆրանսիայի վարչակարգ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Այստեղ ներկայացված են Պրոտեկտորատի սկիզբը և վաղ պատմությունը, ներառյալ հիմնական կերպարները, տնտեսական ձեռքբերումները և բարեփոխումները։ «Ընդհանուր առմամբ, Թունիսի բնակչության քաղաքային և բնակեցված հատվածները Առաջին Համաշխարհային պատերազմի ժամանակաշրջանում ֆրանսիական պրոտեկտորատի նկատմամբ մեծ թշնամանք չցուցաբերեցին»[8]։ Փոփոխվող քաղաքական ձևակերպումները, որոնք տարբեր կերպ գերիշխող են Մետրոպոլիտեն Ֆրանսիայում նույնպես ամփոփված են։

Հիմնադրում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Իրականում, Իտալիան այն եվրոպական երկիրն էր, որն ամենից շատն էր շահագրգռված Թունիսն իր ազդեցության տակ վերցնելու հարցում։ Իտալիայի ուժեղ շահագրգռվածությունը բխում էր այն արտագաղթած քաղաքացիների զգալի թվից, ովքեր արդեն բնակվում էին իտալիայնում՝ համապատասխան բիզնես ներդրումներով, մոտ աշխարհագրության շնորհիվ։ Այնուամենայնիվ, նոր միավորված (1861) իտալական պետության ձևավորվող ազգային գիտակցության մեջ ուղղակիորեն կառավարվող գաղութի ստեղծումն այդ ժամանակ քաղաքական օրակարգի համար առաջնահերթ հետաքրքրություն չառաջացրեց.[9]

Ֆրանսիայի դիրքերը, 1920-ականներին, այն ժամանակվա պրոտեկտորատով Թունիսում:

Ֆրանսիան, որի տիրապետության տակ էր Ալժիրիը՝ սահմանակից էր Թունիսին, և Բրիտանիան, որն այն ժամանակ իշխում էր Մալթա փոքրիկ կղզուն, որն էլ գտնվում էր իր սահմանին մոտ, նույնպես հետաքրքրված էին բարեփոխումներով։ Բրիտանիան ցանկանում էր խուսափել Սիցիլիայի նեղուցի երկու կողմերը վերահսկող մեկ տերությունից։ 1871–1878 թվականներին Ֆրանսիան և Բրիտանիան Իտալիայի քաղաքական ազդեցությունը զսպելու նպատակով համագործակցում էին։ Չնայած ավելի հաճախ այս երկու երկրները մրցակիցներ էին։ «Իրենց պաշտոնավարման մեծ մասը [երկուսն էլ սկսվել են 1855 թվականին], Ռիչարդ Վուդը և Լեոն Ռոշը, համապատասխանաբար Բրիտանիայի և Ֆրանսիայի հյուպատոսները, կատաղի մրցում էին միմյանց հետ՝ Թունիսում տնտեսական կամ քաղաքական առավելություն ստանալու համար:"[10]

1878 թվականին Բեռլինի վեհաժողոը գումարվեց՝ քննարկելու Օսմանյան կայսրությանը՝ Եվրոպայի «հիվանդ մարդու» հարցը, Ռուսաստանից նրա վճռական պարտությունից հետո՝ կենտրոնանալով նրա մնացած բալկանյան ունեցվածքի վրա։ Կոնգրեսում ոչ պաշտոնական փոխըմբռնում ձեռք բերվեց բրիտանացիների, գերմանացիների և ֆրանսիացիների միջև՝ համաձայնելով, որ Ֆրանսիան ընդգրկի Թունիսը, թեև այդ փոխըմբռնման շուրջ բանակցություններն այն ժամանակ գաղտնի էին պահվում իտալացիներից։ Ֆրանսիայի արտաքին գործերի նախարար Ուիլյամ Վադինգթոնը այդ հարցը լայնորեն քննարկել է բրիտանացի լորդ Սոլսբերիի և Օտտո ֆոն Բիսմարքը հետ, ի սկզբանե դեմ լինելով՝ նա Թունիսը դիտարկել է որպես ֆրանսիացիների՝ մայրցամաքային Եվրոպայից հեռու մնալու իդեալական միջոց Կոնգրեսի ժամանակ։.[11] Իտալիային խոստացան Տարաբուլուսը, ներկայիս Լիբիան[12]։ Բրիտանիան աջակցում էր ֆրանսիական ազդեցությանը Թունիսում՝ Կիպրոսի նկատմամբ սեփական պրոտեկտորատի դիմաց (վերջերս «գնվել» է օսմանցիներից)[13], և Ֆրանսիայի համագործակցությանը Եգիպտոսում ազգայնական ապստամբության վերաբերյալ[14][15]:Այդ ընթացքում, սակայն, իտալական մի ընկերություն, ըստ երևույթին, գնեց Թունիս-Գոլետտա-Մարսա երկաթուղային գիծը. դեռևս ֆրանսիական ռազմավարությունն աշխատեց շրջանցել այս և այլ խնդիրներ, որոնք ստեղծվել էին թունիսցի-իտալացիների մեծ գաղութի կողմից։ Ֆրանսիացիների ուղղակի փորձերը բեկի հետ բանակցելու, իրենց մուտքը Թունիս ձախողվեցին։ Ֆրանսիան սպասում էր՝պատճառներ փնտրելով ՝ արդարացնելու կանխարգելիչ գործադուլի ժամկետը, որն այդ ժամ ակտիվորեն դիտարկվում էր։ Իտալացիները նման գործադուլը կոչում են «Schiaffo di Tunisi»[16]:

Բարդոյի պայամնագրի ստորագրումը 1881 թվականին

Թունիսի հյուսիս-արևմուտքում Խրումիր ցեղը էպիզոդիկ արշավանքներ էր սկսել շրջակա գյուղերում։ 1881 թվականի գարնանը նրանք ներխուժեցին ֆրանսիական Ալժիրի սահման։ Ֆրանսիան պատասխանեց՝ ներխուժելով Թունիս՝ ուղարկելով մոտ 36000-անոց բանակ։ Նրանց կարողացան արագորեն առաջխաղացումը ցուցաբերել դեպի Թունիս։ Բեյը շուտով ստիպված եղավ հաշտվել ֆրանսիացիների կողմից երկրի գրավմանը՝ մի շարք պայմանագրերից առաջինով։ Այս փաստաթղթերը նախատեսում էին, որ բեյը կշարունակի լինել պետության ղեկավարը, սակայն ֆրանսիացիներին տրվել է արդյունավետ վերահսկողություն Թունիսի կառավարման մեծ մասի վրա՝ ի դեմս Թունիսի ֆրանսիական պաշտպանության[17][18]։

Թունիսում իր սեփական շահերը ունենալով՝ Իտալիան բողոքեց, բայց Ֆրանսիայի հետ առճակատման ռիսկի չդիմեց ։ Այսպիսով, Թունիսը պաշտոնապես դարձավ Ֆրանսիայի պրոտեկտորատ 1881 թվականի մայիսի 12-ին, երբ կառավարող Սադիկ բեյը (1859–1882) իր պալատում ստորագրեց Բարդոյի պայմանագիրը (Al Qasr as Sa'id)։ Ավելի ուշ՝ 1883 թվականին, նրա կրտսեր եղբայրը և իրավահաջորդ Ալի բեյը ստորագրեցին Լա Մարսայի կոնվենցիաները։ Հարավում տեղական ինքնավար ուժերի դիմադրությունը, որը խրախուսվում էր օսմանցիների կողմից Տարաբուլուսում, շարունակվեց կես տարուց ավելի երկար, իսկ անկայունությունը պահպանվեց մի քանի տարի[19][20][21][22]։

Պոլ Կամբոնը՝ Ֆրանսիայի պրոտեկտորատի առաջին ռեզիդենտ-նախարարը (1885թ.-ից հետո կոչվել է գեներալ-ռեզիդենտ), ժամանել է 1882 թվականի սկզբին։ Համաձայն պայմանավորվածության՝ նա ստանձնել է բեկի արտաքին գործերի նախարարի պաշտոնը, մինչդեռ ֆրանսիական զորքերի հրամանատար գեներալը ստանձնել է պաշտպանության նախարարի պաշտոնը։ Շուտով մեկ այլ ֆրանսիացի դարձավ ֆինանսների գլխավոր տնօրեն։ Սադիկ բեյը մահացավ մի քանի ամսվա ընթացքում։ Կամբոնը ցանկանում էր ցույց տալ Թունիսում օսմանյան հավակնությունների ամբողջական ցրումը։ Օսմանցիները նախապես որոշել էին լուռ համաձայնել։ Համապատասխանաբար, Կամբոնը նախագծել և կազմակերպել է Ալի Բեյի (1882–1902) գահակալության արարողությունը։ Կամբոն անձամբ ուղեկցում էր նրան իր Լա Մարսա նստավայրից մինչև Բարդո պալատ, որտեղ Կամբոնը նրան կնքեց որպես նոր բեկ Ֆրանսիայի անունով[18]։

Տնտեսական առաջընթաց[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆրանսիացիներն աստիճանաբար ստանձնեցին ավելի կարևոր վարչական պաշտոններ։ 1884 թվականին նրանք ղեկավարում կամ վերահսկում էին Թունիսի կառավարական բյուրոները, որոնք զբաղվում էին ֆինանսների, փոստի, կրթության, հեռագրության, հասարակական աշխատանքների և գյուղատնտեսության հարցերով։ Որոշելով երաշխավորել Թունիսի պետական պարտքը (հիմնականում եվրոպացի ներդրողներին), պրոտեկտորատը վերացրեց միջազգային ֆինանսական հանձնաժողովը։ Երկրում ակտիվորեն խրախուսվում էին ֆրանսիական բնակավայրերը. Ֆրանսիական գաղութների թիվը 1891-ին 10000-ից աճեց, 1911-ին հասավ 46000-ի, իսկ 1945-ին հասավ 144000-ի[23][24][25]։

Ժամանակակից Թունիսն

Տրանսպորտային համակարգը բարելավվել է երկաթուղիների և մայրուղիների, ինչպես նաև ծովային նավահանգիստների կառուցմամբ։ Արդեն 1884 թվականին Compagnie du Bône-Guelma-նն երկաթուղային գիծ էր կառուցել Թունիսից արևմուտք՝ 1600 կմ դեպի Ալժիր՝ անցնելով Բեջայայի մոտ գտնվող Մեջերդա գետի բերրի հովտով և բարձր լեռնաշղթայի վրայով։ Ի վերջո, ամբողջ ափի երկայնքով երկաթուղային գծեր կառուցվեցին հյուսիս-արևմուտքից՝ Տաբարկայից մինչև Բիզերտե, Թունիս և Սուս, Սֆաքս և Գաբես; Ներքին ուղիները ծովափնյա նավահանգիստներից գնում էին Գաֆսա, Կասերին և Էլ Կեֆ։ Կառուցվել են նաև ավտոճանապարհներ։ Ֆրանսիական հանքարդյունաբերական ընկերությունների երկրաբանները մանրակրկիտ ուսումնասիրեցին հողում թաքնված ռեսուրսները և ներդրումներ կատարեցին տարբեր նախագծերում։ Երկաթուղիները և նավահանգիստները հաճախ դառնում էին հանքարդյունաբերության օժանդակ զարգացումներ։ Հայտնաբերված և արտահանման նպատակով արդյունահանված հանքավայրերի թվում ֆոսֆատները (ֆոսֆորաթթվի աղ, որն օգտագործվում է հիմնականում որպես պարարտանյութ) դարձել են ամենակարևորը, որոնք արդյունահանվել են հարավ-կենտրոնական Գաֆսա քաղաքի մոտ։ Մի ընկերության հանքերի շահագործման և երկաթուղու կառուցման թույլատվությունն է տրվել, մյուսին՝ Սֆաքսում նավահանգստային օբյեկտների կառուցման։ Compagnie des Phosphates et Chemins de Fer de Gafsa-ն դարձավ Պրոտեկտորատի ամենամեծ գործատուն և հարկատուն։ Երկաթ և այլ օգտակար հանածոներ, այդ թվում՝ ցինկ, կապար և պղինձ, նույնպես առաջին անգամ շահութաբեր արդյունահանվել են ֆրանսիական ժամանակաշրջանում[26][27]։

Թունիսցի ազգայնականները կբողոքեին, որ այդ բարելավումները, օրինակ՝ երկաթուղային և հանքարդյունաբերական աշխատանքները, նպատակ ունեն օգուտ բերել հիմնականում Ֆրանսիային. Ֆրանսիացիներն ամենաշատն էին շահույթ ստանում, և աշխատանքի հնարավորություններն ավելի շատ բաց էին ֆրանսիական գաղութների, քան թունիսցիների համար։ Ֆրանսիական ընկերությունները տրամադրեցին իրենց ինժեներներին, տեխնիկներին, կառավարիչներին և հաշվապահներին, ինչպես նաև հմուտ աշխատուժի մեծ մասին։ Ազգայնական քննադատների մեկ այլ հիմնական դժգոհությունը վերաբերում էր Թունիսի շուկա մուտք գործող էժան ապրանքների «հեղեղին»։ Այս մրցակցումը ավերեց խոշոր արհեստավորների դասը, որոնք մինչ այդ լավ առողջ ու եռանդուն էին, ովքեր ավանդույթի համաձայն ձեռքով համեմատելի ապրանքներ էին պատրաստում։ Այստեղ ֆրանսիացիները ոչ այլ ինչ արեցին, քան պասիվ կերպով Թունիս ներմուծեցին առաջադեմ արտադրական տեխնիկայի պտուղները, այնուհետև թույլ տվեցին, որ շուկայի չեզոք ուժերը կործանեն տեղական վաճառականներին, ովքեր չէին կարող սկարկել գնի վերաբերյալ[28][29]։

Պրոտեկտորատի օրոք սոցիալական ենթակառուցվածքը նույնպես բարելավվեց, օրինակ՝ դպրոցների կառուցմամբ (տես ստորև՝ Կրթության բարեփոխում) ժողովների և ներկայացումների համար հասարակական շենքերի կառուցմամբ։ Քաղաքացիական բարելավումները ներառում էին մաքուր ջրի նոր աղբյուրների ապահովում և հանրային սանիտարական կառույցների կառուցում Թունիսում և այլ խոշոր քաղաքներում[30]։ Կառուցվեցին հիվանդանոցներ, ավելացավ բժիշկների թիվը, պատվաստումները սովորական դարձան, հետևաբար՝ համաճարակների և այլ հիվանդությունների հետևանքով մահացության դեպքերը նվազեցին. տարեկան մահացության մակարդակը կտրուկ նվազեց։ Արդյունքում Թունիսի բնակչությունը կտրուկ ավելացավ, իսկ մուսուլմանների թիվը մոտ կրկնապատկվեց 1881-ից 1946 թվականներին[31][32]։

Գյուղատնտեսության հետ կապված ֆրանսիացի վերաբնակիչներն ու ընկերությունները այնպիսի քանակությամբ գյուղատնտեսական հողեր ձեռք բերեցին , որ առաջացրեց թունիսցիների դժգոհությանը։ Հաբիսի գյուղական սեփականությունները (հողերը, որոնք պահվում են կրոնական տրեստում կամ վաֆքում), ինչպես նաև ընդհանուր տնօրինվող ցեղային հողերը, հասանելի են դարձել դրամական գնման համար՝ պրոտեկտորատի կողմից օրենսդրած հողային օրենսդրության հիմնարար փոփոխությունների պատճառով։ Գյուղատնտեսական հողերի սոցիալական օգտակարությունը, իր չափով և ինտենսիվությամբ, առաջադիմել է հատկապես ձիթապտղի և խաղողի այգիների արտադրության հարցում[33]։

Գյուղական շրջաններում ֆրանսիական վարչակազմը ուժեղացրեց տեղական պաշտոնյաներին (կաիդներին) և թուլացրեց անկախ ցեղերին։ Ամբողջ երկրում ստեղծվել էր լրացուցիչ դատական համակարգ եվրոպացիների համար,բայց ընդհանուր առմամբ հասանելի էր, ստեղծված առանց Շարիաթի գործող դատարաններին միջամտելու, ինչպես միշտ հասանելի թունիսցիների իրավական հարցերի համար[34]:։

Կրթական բարեփոխումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆրանսիայի ներկայությունը, չնայած իր բացասական կողմերին, իսկապես թունիսցիներին հնարավորություն տվեց ավելի լավ ծանոթանալու եվրոպական վերջին առաջընթացին։ Արդիականացման նախագծերն արդեն իսկ եղել են բեյերի օրոք նախաձեռնված բարեփոխումների շարժումների հստակ նպատակը ֆրանսիացիներից առաջ։ Հետազոտությունների ոլորտներից, որոնք փնտրվում էին իրենց գործնական արժեքի համար, էին գյուղատնտեսությունը, հանքարդյունաբերությունը, քաղաքային սանմաքրումը, բիզնեսը և առևտուրը, բանկային գործը և ֆինանսները, պետական կառավարումը, արտադրությունը, տեխնոլոգիաները և կրթությունը[35]։

Պրոտեկտորատից առաջ թունիսցիների մեծամասնության համար բաց դպրոցները կրոնական էին, օրինակ՝ բազմաթիվ տեղական քութաբները, որոնց ուսումնական ծրագիրը կենտրոնացած էր Ղուրանի անգիր սովորելու և ուսումնասիրելու վրա։ Այս դպրոցները սովորաբար մոտ էին մզկիթին և ղեկավարվում էր իմամի կողմից։ Աշակերտները կարող էին սովորել առաջադեմ դպրոցներում ՝ուսուցման հետագա զարգացման նպատակով[36]:Այս առումով առանձնահատուկ ուշագրավ է, բայց ամենաբարձր մակարդակով, Կայրուանի Ուքբա մզկիթի առաջատար աստվածաբանական կառույցը, որը հիմնադրվել է մոտ 670 թվականին։ 9-11-րդ դարերում, բացի կրոնական առարկաներից, ուսուցանվում էր նաև բժշկություն, բուսաբանություն, աստղագիտություն և մաթեմատիկն։ Ամենից առաջ Ուքբա մզկիթը այն ժամանակ եղել է Մալիքիի իրավունքի դպրոցի կենտրոնը։ Մուսուլման գիտնականները՝ ամբողջ հյուսիսային Աֆրիկայի ուլամաները, եկել էին այստեղ սովորելու[37][38]

Սադիկի քոլեջը Թունիսում, հիմնադրվել է 1875 թվականին բեկ Մուհամմադ III աս-Սադիքի օրոք

Այնուամենայնիվ, կրթական արդիականացումը սահմանափակ չափով նախորդել էր ֆրանսիացիներին։ Թունիսի Զիտունա մզկիթի դպրոցը, որն ընդունում էր քութաբի հիմնական դպրոցների լավագույն շրջանավարտներին, սկսել էր ավելի շատ աշխարհիկ թեմաներ ավելացնել իր հիմնականում մուսուլմանական ուսումնական ծրագրին։ Բացի այդ, բարեփոխվող վարչապետ Խեյր ալ-Դինը Թունիսում 1875 թվականին հիմնեց Սադիկի քոլեջը՝ միջնակարգ դպրոց (լիցեա), որն առաջինից դասավանդում էր ժամանակակից աշխարհին ուղղված ուսումնական ծրագիր՝ ուսուցումը արաբերենով և նաև մի քանի եվրոպական լեզուներով էր[39]։ Հրեաները նույնպես պահպանում էին իրենց դպրոցները, ինչպես և վերջերս ժամանած իտալացիները[40]։

Ֆրանսիական պրոտեկտորատի օրոք, ընդհանուր առմամբ, թունիսցի մանկավարժների նպատակները կայանում էին՝ ավելի շատ ներառել փորձաքննության ժամանակակից ոլորտների ներդրումը, մասնավորապես՝ Եվրոպայում կիրառվող ուտիլիտար գիտելիքին տանող ոլորտները։ Այդուհանդերձ, Ֆրանսիայում նման հմտությունները լավ հայտնի էին, և ֆրանսիական տեխնիկական բառապաշարը գործածության մեջ մտավ Թունիսում տարբեր պրոտեկտորատի նախագծերի համար՝ առևտրային և արդյունաբերական։ Ֆրանսերենը նախընտրելի միջոցն էր Ֆրանսիական եկեղեցու կողմից ստեղծված նոր դպրոցներում, որոնք ի սկզբանե ստեղծվել էին հիմնականում ֆրանսիացի վերաբնակիչների երեխաների համար, ինչպիսին էր Սեն-Շառլ դե Թունիս քոլեջը 1875 թվականին:.[41] Այնուամենայնիվ, շատ քաղաքային թունիսցիներ փնտրում էին իրենց երեխաներին սովորելու հնարավորություններ՝ ուղղված աշխատավայրում օգտակար ժամանակակից հմտությունների ձեռքբերմանը։ Թունիսի վերնախավը պայքարում էր պրոտեկտորատի դիմադրության նման մուտքի դեմ:.[42] Ժամանակի ընթացքում և ոչ առանց վիճելի հարցերի, ստեղծվեց կրթական նոր ռեժիմ, ներառյալ ֆրանսերենով բաց ուսուցումը թունիսցիների համար։ Այն տեղի է ունեցել պրոտեկտորատի քաղաքական համատեքստում, իհարկե, ազդելով գոյություն ունեցող մուսուլմանական ուսումնական հաստատությունների վրա[43], Թունիսի աշխարհիկ առաջընթացը և երիտասարդ ֆրանսիական կոլոնների ուսուցման վրա[44]։

Սարբոնեն Փարիզում, Ֆրանսիական կրթության զարդը

Կրթության ոլորտում նորամուծությունները Թունիսում են սոցիալական լուրջ խնդիրներ բարձրացրել։ Այնուամենայնիվ, նման հակասություններից շատերը նորություն չէին ֆրանսիացիների համար, որոնց սեփական կրթական հաստատությունները հիմնարար փոփոխություններ են կրել 19-րդ դարում։ Քանի որ Ֆրանսիան եկել էր զարգացնելու և կիրառելու նոր տեխնոլոգիաներ և արդյունաբերական դարաշրջանի ուսուցում, ֆրանսիական դպրոցը հարմարվեց և բաց դարձավ քննության համար։ Ավանդական բարոյականության ուսուցման և ժամանակակից ուտիլիտարիստական հմտությունների միջև հավասարակշռությունը, ինչպես նաև այն, թե ինչպես և ինչպիսի բարոյականություն ուսուցանել, մեծապես վիճարկվեց կրոնական և աշխարհիկ արժեքների միջև ֆրանսիական ավելի լայն բանավեճի լույսի ներքո. այն ներառում էր ձախ հանրապետական հակակղերական քաղաքականություն[45][46][47]։ Նմանատիպ հարցեր առաջացան ավելի ուշ Թունիսում, այդ թվում՝ ազգային շարժման տեսակետներ։

Թունիսում ֆրանսիացիները 1883 թվականին ստեղծեցին Direction de l'Enseignement Public (Հանրային կրթության տնօրինություն)՝ ֆրանսիացի պաշտոնյաների և կոլոնիստների երեխաներին ուսուցանելու, դպրոցները խթանելու և ֆրանսերեն լեզվի տարածումը խթանելու համար։ Նրա նպատակներն ընդլայնվեցին՝ ներառելով ընդհանուր կրթությունը։ Այս տնօրինությունը ի վերջո կառավարեց կամ ղեկավարեց Թունիսի բոլոր տարբեր կրթական հաստատությունները և համակարգերը, որին նա ձգտում էր արդիականացնել, համակարգելը, աճելը և ընդլայնելն էր։ Շուտով Թունիսում հիմնվեցին նոր Ալաուի խառը քոլեջը, իսկ կանանց համար՝ նոր École Rue du Pacha և École Louise René Millet դպրոցը[48][49][50]։

Մի քանի առանձին կրթական համակարգեր ի վերջո հայտնվեցին պրոտեկտորատի իշխանության տակ։ Ֆրանսիական գաղութներին և թունիսցիներին ծառայելը առաջնային և երկրորդական համակարգ էր, որը սերտորեն համակարգված էր Մետրոպոլիտեն Ֆրանսիայի հետ՝ օգտագործելով ֆրանսերենը։ Այստեղից ուսանողները կարող են հաճախել Ֆրանսիայի համալսարան։ Կառավարությունը նաև ղեկավարեց դպրոցների ժամանակակից աշխարհիկ համակարգ՝ օգտագործելով և ֆրանսերենը և արաբերենը։ Քութաբի տարրական դպրոցները մնացին, պահպանելով իրենց կրոնական ուսուցումը, սակայն ուժեղացված թվաբանությամբ, պատմությամբ, ֆրանսերենով և հիգիենայով. Դասավանդվել է հիմնականում արաբերենով, քութաբը ստացել է կառավարության աջակցությունը։ Այսպիսով, Զիտունա մզկիթի ուսանողները կարող են գալ կամ խառը աշխարհիկ կամ քութաբ կրոնական դպրոցներից։ Զիտունայի կրթությունը շարունակեց ընդլայնվել՝ չորսամյա միջնակարգ դպրոցներ ստեղծելով Թունիսում, Սֆաքսում և Գաբեսում, ինչպես նաև ծրագիր համալսարանական մակարդակով՝ մնալով ավանդական իսլամական հաստատություն։ Սադիկի քոլեջը, այնուամենայնիվ, դարձավ երկրի գլխավոր լիցեն, որը թունիսյան վերնախավին առաջարկեց աշխարհիկ, լավ զարգացած, ֆրանսալեզու ծրագիր[51][52]։ Այս բարեփոխումները հիմք դրեցին անկախությունից ի վեր Թունիսի կրթության հետագա առաջընթացին։

Ֆրանսիական համատեքստ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆրանսիացիներն իրենց մշակույթի բոլոր հակասություններն ու ներքին հակամարտությունները հասցրին Հյուսիսային Աֆրիկա։ Համառոտ ակնարկը հետևում է այն լայն համատեքստին, որտեղ Ֆրանսիան մոտեցավ, առևտուր արեց և ֆինանսավորեց, ներխուժեց և հետո կառավարեց Թունիսը։ Կտեսնենք, որ ժամանակակից ֆրանսիական քաղաքականությունը ոչ միայն առաջնորդում էր ֆրանսիական գաղութատիրական նախաձեռնության ուղղությունը, այլև անուղղակիորեն և ավանդույթների հետ միասին տեղեկացրեց իր հաճախորդների՝ Թունիսի ժողովրդի և նրանց ղեկավարության քաղաքականությունը[53][54]։

Ֆրանսիային անծանոթ չէր օտարերկրյա պետությունների տիրապետությունը, այսինքն՝ ընդլայնման երկու հստակ փուլեր Եվրոպայից դուրս, և մեկը՝ 16-18-րդ դարերի արշավանքները Հյուսիսային Ամերիկայում և Հնդկաստանում, որոնք միապետությունը կորցրել էին 1763 թվականին մինչև ֆրանսիայի Հեղափոխությունը;[55][56] Նապոլեոնի նվաճումները արևմտյան և կենտրոնական Եվրոպայի մեծ մասի կորուստը 1815 թվականին;[57] և այնուհետև 19-րդ և 20-րդ դարերի գաղութատիրությունը Աֆրիկայում, Ասիայում և Օվկիանիայում[58]։

Հանրապետականների առաջնորդ Ժյուլ Ֆերի, վարչապետ՝ 1880–81, 1883–85

Վերջին ընդլայնումը սկսվեց այն ժամանակ, երբ վերականգնված ռոյալիստական ռեժիմը գրավեց Ալժիրը 1830 թվականին։ Այնուամենայնիվ, նույն տարում լեգիտիմիստ Բուրբոնների թագավորը գահընկեց արվեցբ Հուլիսյան հեղափոխությամ՝ հօգուտ նոր Օրլեանիստ թագավորի։ Այնուամենայնիվ, սահմանադրական միապետության այս նոր տարբերակը, գուցե ավելի հումնիստական, չլուծեց մշտական սոցիալական հակամարտությունը (ա) ավանդական ռոյալիստների (այժմ բաժանված), (բ) ժամանած և սիրված միջին խավի և (գ) անտեսված հանրապետականների միջև (կոչվում է. «նեո-յակոբիններ» ֆրանսիական հեղափոխությունից հետո)։ Վերջինս աջակցում էր ժողովրդավարական ժողովրդական ինքնիշխանությանը և հեռվից ձևավորվող քաղաքային բանվոր դասակարգին[59][60]

Ե՛վ արիստոկրատների, և՛ գյուղացիների մոտ կրոնական պրակտիկան հիմնականում ամուր է մնացել։ Առաջացող միջին խավում կրոնը մրցում էր աշխարհիկ արժեքների հետ, որոնց աջակցում էր «գիտությունը»։ Քաղաքային շատ աշխատողներ սկսեցին անտեսել կրոնական պրակտիկան, 19-րդ դարի վերջին հանրապետական հակակղերականությունը հասավ իր գագաթնակետին։ Այստեղ ակնհայտ տարամիտ տեսակետները, տարբեր քողարկումների ներքո, շարունակեցին պառակտել ֆրանսիական հասարակությունը, նրբանկատորեն, կտրուկ, կամ աղետալիորեն մինչև 20-րդ դարը[61][62]։ Ժամանակակից և անկախ Թունիսի քաղաքական դինամիկայի մեջ կարելի է նկատել միանման, թեև որոշակիորեն համանման սոցիալական զանգված[63]։

Հաբիբ Բուրգիբան սովորել է ֆրանսիական իրավունք Փարիզում, 1924–27թթ

1848 թվականին ֆրանսիացիները տապալեցին Լուի-Ֆիլիպ թագավորի հուլիսյան միապետությունը. Այնուամենայնիվ, արմատական քաղաքային աշխատողները ճնշվեցին[64]:Չնայած որոշ ժամանակ դեմոկրատիան փոխարինեց ռոյալթին, ընտրողները մնացին պահպանողական՝ դեռևս վախենալով հանրապետական ձախերի անկայունությունից և ավանդական սոցիալական հիերարխիայի ազդեցության տակ գտնվելուց։ Հանրապետական թեկնածուի նկատմամբ Նապոլեոն III-ը հաղթեց 1848 թվականի դեկտեմբերի ընտրություններում հսկայական ջախջախիչ հաղթանակով։ Այնուհետև 1851 թվականի հեղաշրջումը հաստատեց ՝ Երկրորդ Ֆրանսիական կայսրությունը:.[65][66] 1871 թվականին Գերմանիայից կրած պարտության պատճառով Ֆրանսիան կորցրեց իր երկդարյա դիրքը՝ որպես մայրցամաքային Եվրոպայի առաջատար ուժ[67]։ Այնուամենայնիվ, նոր Ֆրանսիական Երրորդ Հանրապետությունը (1871–1940) առաջացավ և արագ բարգավաճեց։ Ասիայից, Աֆրիկայից և Ամերիկայից շատ առաջադեմներ դեռ «Փարիզը համարում էին աշխարհի հոգևոր մայրաքաղաքը»[68]։

Ֆրանսիան վերադարձավ ժողովրդական ինքնիշխանությանը. Սկզբում դիմելով սահմանադրական միապետներին, որոնք, այնուամենայնիվ, ստեղծեցին հանրապետությունը, ընտրողները հետագայում ընտրեցին հանրապետականներին և արմատականներին, երբեմն նույնիսկ սոցիալիստներին։ Աջը խափանվեց սեփական պատրանքներով, օրինակ՝ Դրեյֆուսի գործով։.[69][70] Թեև սոցիալապես և քաղաքականապես բաժանված էր, հաջորդ հակամարտությունում՝ աղետալի համաշխարհային պատերազմում (1914–1918), Ֆրանսիան հաղթած դուրս եկավ[71]։

1881 թվականին Ժյուլ Ֆերին (1832–1893), հանրապետական վարչապետը և հոգևոր առաջնորդը, բանակցություններ էին վարում քաղաքական կոնսենսուսի շուրջ՝ նրան հնարավորություն տալու հրամայել ֆրանսիական բանակին գրավել Թունիսը[72][73]։ Հետագա պրոտեկտորատի ժամանակ Ֆրանսիայի ներքաղաքական վիճակի փոփոխությունը կարող էր ուղղակիորեն ազդել Թունիսի խնդիրների վրա։ Օրինակ, 1936-ին Լեոն Բլումի և Front Populaire-ի (Ժողովրդական Ծակատ) ընտրությունները բարելավեցին ֆրանսիական պաշտոնական պատկերացումները Թունիսի նկրտումների վերաբերյալ[74][75]։

1920-ականներին Հաբիբ Բուրգիբան, երբ սովորում էր Փարիզի համալսարանում իր իրավաբանության աստիճանի համար, խելամտորեն առաջին հայացքից նկատեց, թե ինչպես են ֆրանսիացի քաղաքական գործիչները ձևակերպում և ստրատեգավորում իրենց ներքին օրակարգերը։ Քաղաքական առումով Բուրգիբայի միտքը «ձևավորվելն էր Երրորդ Հանրապետության Փարիզում»[76]։ Որպես անկախության առաջնորդ և հետագայում Թունիսի առաջին նախագահ Հաբիբ Բուրգիբան (1903–2000) դարձավ հանրապետության սահմանադրության ճարտարապետը.[77]

Թունիսի քաղաքականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնականում առնչվելով ստատուս քվոյի և ֆրանսիական պրոտեկտորատի վաղ տասնամյակների հետ՝ այստեղ քննարկված քաղաքական գործոնները պահպանվել են Թունիսում ֆրանսիական տիրապետության ողջ ընթացքում։ Նրանց հարաբերական ուժեղ կողմերը ժամանակի ընթացքում զգալիորեն փոխվեցին:.

Թունիսում ֆրանսիական դարաշրջանի ընդգծված նշանակությունը գնահատելիս բացատրական պատճառներից մեկը կարող է լինել եվրոպացիների մեծ թիվը, ովքեր դարձել են երկրում մշտական բնակիչներ։ Համեմատած օսմանցիների, ովքեր իրենց կայսրությունից մի քանի տասնյակ հազարավորների բնակեցրել են Թունիսում, իսկ ֆրանսիացիները և նրանց իտալացի «դաշնակիցները» բնակեցրել են հարյուր հազարավորների[78]։

Իսլամական համատեքստ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թունիսցիների մեծ մասը սովոր է հիշատակումներին, որոնք արվում են իսլամական աշխարհի մասին՝ հոգևոր ոգեշնչման, գրական փոխաբերության, պատմական անալոգիայի համար։ Իսլամում մշակութային երեք հիմնական ոլորտները, որոնցից յուրաքանչյուրը բխում է համաշխարհային էթնո-լեզվական քաղաքակրթությունից, հետևյալն են՝ արաբական, իրանական, թուրքական[79]։ Նրանցից յուրաքանչյուրն ազդել է իսլամի վրա, որպես ամբողջություն, ինչպես վկայում են նրա բարդ մշակութային ուրվագծերը, և օգուտ քաղեց Թունիսին։

Թունիսում ֆրանսիական պրոտեկտորատից առաջ օսմանյան թուրքերը տարբեր աստիճանի գերիշխանություն էին իրականացնում, և Թունիսի իշխող շերտերը ժամանակին խոսում էին թուրքերեն։ Նրա արաբ տիրակալների՝ գրեթե անկախ բեյերի օրոք, փորձ արվեց ժամանակակից բարեփոխման, որը որպես օրինակ օգտագործեց Օսմանյան կայսրության նմանատիպ բարեփոխումները[80]։ Կառավարության միջոցով իրանական ոլորտի ազդեցությունը Թունիսի վրա շատ հազվադեպ եղել է, օրինակ՝ 8-10-րդ դարերի Ռուստամիդների պետության[81], և ալ-Աֆղանիի կողմից[82]

Ջամալ-ադ-Դին Աֆղանի (1839–1897), 1883 թ

Արաբական մշակույթը խիստ ազդել է Թունիսի վրա 8-րդ դարի նվաճումից և դրան հաջորդած արաբական գաղթից հետո։ Թունիսը դարձավ արաբախոս, իսլամադավան երկիր, որը սերտորեն կապված էր Մաշրիքի (արաբական արևելք) հետ:.[83] Եվրոպայի վերջին վերելքից շատ առաջ և դարեր շարունակ հեռավոր Չինաստանի հետ կիսելով այս տարբերությունը, մուսուլման-արաբական քաղաքակրթությունը առաջնորդեց աշխարհը իր քաղաքացիների կատարելագործման և բարգավաճման համար[84]։ Այդուհանդերձ, այն ժամանակվանից, երբ թուրքական բանակները ժամանեցին Կենտրոնական Ասիայից, և թուրքերը, ի վերջո, ստացան տարբեր մուսուլմանական քաղաքականությունների ղեկավար պաշտոններ, սկսած մոտ 10-րդ դարից։ Այնուհետև արաբներն իբր հանգստացան իրենց օտար, թեև իսլամական իշխանության ներքո։ Ավելին, մոտավորապես 1500 եվրոպացի քրիստոնյաներ, ովքեր ժամանակին իրենց բավականին հիմար և հետամնաց հարևաններն էին Միջերկրական ծովի ափին, «վերջապես բռնեցին և առաջ անցան իսլամից, թեև վերջինս բոլորովին անտեղյակ էր, թե ինչ էր կատարվում»[85]։

Այնուամենայնիվ, արաբները դեռևս վայելում էին կրկնակի հարգանք՝ որպես հին աշխարհի ամենավաղ քաղաքակրթությունների ստեղծողներ (երբ մեծամասնությունը խոսում էր մեկ այլ սեմական լեզվով, այսինքն՝ աքքադերեն, քանաներեն կամ արամեերեն, կամ խոսում էր եգիպտերեն)[86], և ավելի ուշ որպես նրբագեղ, հարատև իսլամական քաղաքակրթության համահեղինակներ՝ անապատի արաբների հետ (Մուհամեդի սկզբնական ժողովուրդը), որոնց կցվեցին որպես «որդեգրված» սեմական զարմիկներ[87][88]։ Արաբները, չնայած վաստակելով և վայելելով այդպիսի բարձր հարգանք, վերջին ժամանակներում երիտասարդացման և նորացման ծարավ էր։ 19-րդ դարում մեծ վերածնունդ սկսվեց արաբների և ընդհանրապես իսլամադավան ժողովուրդների շրջանում՝ ի հայտ բերելով տարբեր բարեփոխիչների, որոնք փոխանցում էին իրենց քաղաքական և գաղափարական ուղերձները[89][90]։

Ոգեշնչող և առեղծվածային՝ Ջամալ ադ-Դին ալ-Աֆղանին (1839–1897) լայնորեն ճանապարհորդեց՝ համախմբելու իսլամական աշխարհը միասնության և ներքին բարեփոխումների համար։ Ավելի ուշ, երբ 1884 թվականին Փարիզում էր, ալ-Աֆղանին Մուհամմադ Աբդուի հետ հրատարակեց «Ալ-Ուրվա ալ-Ութքա» («Ամենաուժեղ կապը») ամսագիրը՝ իր ուղերձը քարոզելու համար։ Նա ինքը ձգտում էր ղեկավար պաշտոն ունենալ կառավարությունում՝ աշխուժացնող բարեփոխումներ նախաձեռնելու համար։ Նրան հաջողվեց որոշ ժամանակ շփվել օսմանյան սուլթանի, իսկ ավելի ուշ՝ Իրանի շահի հետ, բայց ոչ մի արդյունք։ Թեև պաշտպանելով համաիսլամական լուծումը, Ալ-Աֆղանին նաև ուսուցանեց իսլամական սկզբունքների համաձայն համընդհանուր պատճառի ընդունումը, որով իսլամադավան հասարակությունները կարող էին բարեփոխվել և այնուհետև տիրապետել եվրոպական գիտություններին. արդյունաբերությունն ու առևտուրը կփոխեն իսլամական նյութական մշակույթը։ Նման արդիականացումը չհամոզեց ուլեմաների մեջ ավելի ավանդապաշտներին, բայց աշխուժացրեց իսլամի հանրաճանաչ հետևորդներին, որոնք հավատարիմ դարձան բարեփոխումների օրակարգերին[91][92][93][94]։ Նման ռացիոնալ սկզբունքները հաճախ ողջունվում էին թունիսցի ազգայնականների կողմից[95]։

Մուհամմադ Աբդուհ, եգիպտացի (1849–1905

Թունիսում երկարատև ազդեցություն ունեցող մեկ այլ բարեփոխիչ էր եգիպտացի Շեյխ Մուհամմադ Աբդուհը (1849–1905), ալ-Աֆղանիի հետևորդը[96]։ Որպես շնորհալի ուսուցիչ՝ նա ի վերջո դարձավ Եգիպտոսի մուֆթի[97]։ Աբդուհը զարգացրեց բանականությունը և ուներ հակասական տեսակետ, որ իսլամական օրենսդրության մեջ իջթիհադի դռները բաց են, այսինքն՝ թույլ են տալիս սովորողներին կատարել սուրբ տեքստերի բնօրինակ մեկնաբանությունը[98][99]:Աբդուհը երկու անգամ այցելեց Թունիս[100] Ալ-Աֆղանին և Աբդուհին միասին անվանվել են «իսլամական մոդեռնիզմի երկու հիմնադիրները»[101][102]։

Թունիսում նույնպես բարեփոխիչ հայտնվեց։ Խաիր ալ-Դին ալ-Թունսի (1810–1889) [թուրքական անունը՝ Հայրեդդին փաշա] չերքեզական ծագումով վաղ բարեփոխիչ էր։ Երեխա ժամանակ նա սովորեց թուրքերեն և ի վերջո դարձավ օսմանյան փաշա։ Երիտասարդ տարիքում նրան բերեցին Թունիս՝ մտնելու անկում ապրող թուրքալեզու էլիտայի մեջ։ Այստեղ նա մի քանի տասնամյակ անցկացրեց մի քանի բեյերի ծառայության մեջ (1840-1877 թթ.), ընտրելով Մաղրիբն և սովորելով արաբերեն։ Խաիր ալ-Դինի մասին խոսվել է նախկինում[103]։ Նա նախորդում էր ալ-Աֆղանիին և թվում էր, որ ավելի ավանդական կրոնական էր։ Նա հասունացել է Օսմանյան Թանզիմաթի ժամանակաշրջանում, որը սկսվել է 1839թ.-ին սկսված մի շարք ժամանակակից բարեփոխումների ժամանակ։ Խաիր ալ-Դինը պաշտպանում էր ժամանակակից ռացիոնալիզմը հասարակության և կառավարության բարեփոխման մեջ, սակայն հարգում էր իսլամական ինստիտուտները։ Իր բարեփոխումներն իրականացնելու համար Թունիսում իշխանության գալով (1873–1877թթ.), Խայր ալ-Դինը հանդիպեց կոշտ ընդդիմությանը և կեսից փոխարինվեց[104][105][106]։

Հետագայում թունիսցի շեյխ Մահամմադ ալ-Սանուսին գլխավորեց մի խումբ, որը «հավատարիմ էր Ջամալ ադ Դին ալ-Աֆղանիի և Շեյխ Մուհամմադ Աբդուհի կողմից արտահայտված գաղափարախոսությանը»։

1881թ.-ին սկսվեց Բեկի ծառայությունը մինչև հովանավորչությունը, որից հետո ալ-Սունուսին ուխտագնացությամբ ճանապարհորդեց դեպի արևելք, որտեղ նա պնդում էր, որ մտել է «հակարևմտյան գաղտնի հասարակություն», որը հիմնադրել է ալ-Աֆղանին։ Շուտով Աբդուհն այցելեց Թունիս, որտեղ նրան դիմավորեցին Խայր ալ-Դինի «ռեֆորմիստ ուլամա»-ի կողմնակիցները։ Հաջորդ տարվա ընթացքում 1885 թվականին տեղի ունեցավ պաշտոնական բողոք Բեյին ընդդեմ ֆրանսիական նոր ռեժիմի հարկային և մաքսային միջոցների։ Ներգրավված էին 60 նշանավոր մարդիկ, ովքեր մասնակցում էին ալ-Սանուսի հասարակական ցույցերին. այն, հավանաբար, ստեղծում էր «դաշինք մզկիթի և շուկայի միջև»։ Սակայն բողոքն անարդյունավետ էր. վեճը հարթվել էր. Բնավորությամբ այս բողոքի խումբը տարբերվում էր գալիք ազգայնական շարժումից, բայց քննադատում էր այն։ Ֆրանսիացիների կողմից վտարված ալ-Սանուսին պատասխանել է «հաշտարար նամակով» և վերականգնվել իր պաշտոնը։ Իր առաջին երկու տասնամյակների ընթացքում սուբյեկտները մնացին «բավարարված՝ հետամուտ լինելով Թունիսի զարգացմանը պրոտեկտորատի շրջանակներում»:."[107][108]

Համայնիսլամականի կողքին շաղկապված էին էթնիկական հայացքները, այսինքն՝ հակասական պանարաբական և պանթյուրքական հայացքները։ Օսմանյան տիրապետության տակ գտնվող արաբախոս շատ երկրներ արդեն հոգնած էին. Արաբական ազգայնականության ներքո ինքնակառավարման ժողովրդական ցանկություն առաջացավ[109]:Այս առումով Թունիսը տարբերվում էր. արաբերեն խոսող երկիր, բայց արդեն վաղուց ազատագրված օսմանցիներից, կառավարվում էր ինքնավար բեկի կողմից, որտեղ կայսերական ձեռքը պարզապես ծիսական էր[110]։ Թունիսը ոչ մի կռիվ չի ունեցել թուրքական կայսրության դեմ, մինչդեռ Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ շատ մաշրիկ արաբներ կռվել են թուրքական բանակների դեմ իրենց անկախության համար[111][112]։

Այնուամենայնիվ, 1881 թվականին Թունիսը ընկավ եվրոպական տիրապետության տակ, ինչպես Եգիպտոսը 1882 թ.[113] Մարոկկոն և Լիբիան 1912 թ.[114] իսկ Սիրիան ու Իրաքը 1919թ.[115] 20-րդ դարի սկզբին ի հայտ եկավ Թունիսի դիմադրության շարժումը ընդդեմ Ֆրանսիայի։ Այն հետագայում կվայելի իսլամական քաղաքական մշակույթի երկու տարբեր աղբյուրներ։ Մուսուլման եղբայրության համար, օրինակ՝ մի ֆորումի համար, որտեղ կարելի է համեմատել գաղափարներն ու ծրագրերը, թունիսցիները կարող էին ընտրություն կատարել՝ օսմանցիների (վերջին Թուրքիա) և արաբական աշխարհի արևելքի (Մաշրիք և Եգիպտոս) միջև[116][117][118]։

Ազգայնական ծագում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ալի բեյ, ծնվել է 1817 թվականին, թագադրվել 1882–1902 թվականին։

Թունիսի բեկը ավանդական, ավտորիտար կառավարիչ էր։ Պրոտեկտորատի ներքո բեկի իշխանությունը շարունակվում էր դե յուրե, սակայն երկրի դե ֆակտո կառավարումը անցնում էր Փարիզում նշանակված ֆրանսիական ռեզիդենտ գեներալին և նրա նախարարներին։ Բեյը շարունակեց իր ավելի փոքր դերը որպես գործիչ միապետ։ Այնուամենայնիվ, նրա դիրքերը արատավորվել էին դատարանի «անառակության և կոռուպցիայի» և ցինիկ արիստոկրատիայի պատճառով։ Սահիլում 1864 թվականի ապստամբության կոշտ ճնշումը դեռևս հիշվում էր մեկ դար անց։ Առաջին տասնամյակի ընթացքում նշանավոր և պահպանողական թունիսցիները դիմել էին Ալի բեյին՝ արդյունավետորեն միջամտել ֆրանսիացիների ապստամբությանը։ Նրա մանևրելու կարողությունը խիստ սահմանափակված էր։ «Թունիսում բեկին հնազանդվելը նշանակում էր ենթարկվել ֆրանսիացիներին»։ Այդուհանդերձ, բեյը թունիսյան որոշ մշակութային արժեքներ խառնեց օտար բաղադրատոմսերի հետ[119][120][121]։

Իրոք, շատ թունիսցիներ սկզբում ողջունում էին ֆրանսիացիների կողմից իրականացված առաջադեմ փոփոխությունները, սակայն ընդհանուր համաձայնությունը, որը ձևավորվեց, այն էր, որ թունիսցիները գերադասում էին տնօրինել իրենց գործերը։ Մինչ ֆրանսիական նվաճումը, 1860-ական և 1870-ական թվականներին Խաիր ալ-Դինը Թունիսում արդիականացնող բարեփոխումներ էր իրականացրել։ Նրա նորարար գաղափարները, թեև ընդունում էին Եվրոպայի գերակայությունը, մնացին ծանոթ իսլամական ավանդույթներին և հավանություն էին տալիս իսլամական տերմիններով բարեփոխումներին։ Նա ազդեցիկ գիրք է գրել.[122][123][124]

Աբդելազիզ Թալբի1876–1944 թվականներ

Գիտական արաբական շաբաթաթերթ ալ-Հադիրան [մայրաքաղաքը] հիմնադրվել է 1888 թվականին բարեփոխվող բեյլական նախարար Խաիր ալ-Դինի ուղեկիցների և հետևորդների կողմից։ Շաբաթաթերթը քննարկում էր քաղաքականությունը, պատմությունը, տնտեսությունը, Եվրոպան և աշխարհը, այն լույս էր տեսնում մինչև 1910 թվականը։ Թունիսյան տնտեսության այս համեստ ամսագիրը արտահայտում էր տեսակետներ, որոնք հաճախ ուղղված էին բալդիյային (առևտրականներին) և ուլամաներին (հոգևորականներին և իրավագետներին)։ Այն բարձրաձայնում էր Խաիր ալ-Դինի 1867թ.-ի իսլամի մասին գրքում հայտնաբերված հեռանկարները, որոնք առերեսվելով ժամանակակիցների հետ[125]։ «Բարեփոխիչների և հայրենասերների ստեղծած մարմինը», որը սկսեց շաբաթաթերթը, ազդվել էր եգիպտացի Մուհամմադ Աբդուհի և 1884-1885 թվականներին Թունիս կատարած նրա այցի ազդեցությունից։ Շեյխ Աբդուհը զսպվածության կողմնակից էր։ Ալ-Հադիրահի ողջամիտ խմբագրականներից շատերը գրվել են աս-Սանուսիի կողմից։ Ըստ թունիսցի գրող Իբն Աշուրի, տասնամյակներ անց գրելով, ալ-Սանուսիի տհաճ փորձը ֆրանսիական տիրապետության դեմ թունիսյան վաղ հակազդեցության հետ ստիպել է նրան դրականորեն վերագնահատել Պրոտեկտորատը[126][127][128]։

«Ազ-Զուհրա» հիմնական շաբաթաթերթը բացահայտորեն քննադատում էր ֆրանսիական քաղաքականությունը և գործում էր 1890-ից մինչև 1897-ին ճնշվելը։ Ստատուս-քվոյի հետ կապված և ֆրանսիական իշխանությունների կողմից դադարեցված մեկ այլ պարբերական էր Սաբիլ ալ-Ռաշադը, 1895-1897 թթ. Այն հրատարակել է Աբդ ալ-Ազիզ ալ-Թաալիբին, ով կրթություն է ստացել Զեյթունայում։ Երիտասարդ Թաալիբին, ում վիճակված էր առաջատար մտավոր դեր կատարել, նա ևս մեկն էր, ով ուղղակիորեն ոգեշնչված էր Կահիրեի Աբդուհից և ավելի վաղ տեղական բարեփոխիչներից, օրինակ՝ Մահմուդ Քաբադունից։.[129][130][131]

1896 թվականին Բաշիր Սֆարը և ալ-Հադիրայից բարեփոխման այլ ջատագովներ հիմնեցին al-Jam'iyah Khalduniya-ն [Խալդունների միությունը]; նրա կանոնադրությունը հաստատվել է ֆրանսիական հրամանագրով[132]։ Հասարակությունը ֆորում է տրամադրել բարդ քննարկումների համար. այն անվանվել է Թունիսի միջնադարյան հայտնի պատմաբան Իբն Խալդունի պատվին։ Ըստ պրոֆեսոր Լարուի, այն «ընդգծում էր կրթության և ընտանիքի աստիճանական բարեփոխումների անհրաժեշտությունը»։ Խալդունիան նաև նպաստեց Ուլամայի առաջադեմների դերին Զիտունա մզկիթում։ Խալդունիան, գրում է Լարուն, «ավելի ֆրանսիացի էր դառնում ինչպես մտածելակերպով, այնպես էլ լեզվով»[133]:Խալդունիայի հասարակությունը «ճանապարհ բացեց դեպի Արևմուտք արաբախոս թունիսցիների համար», - մեկնաբանում է պրոֆեսոր Պերկինսը։ Այն հանրությանը առաջարկում էր եվրոպական գիտությունների անվճար դասընթացներ։ Շատ տասնամյակներ անց, ինչ վերաբերում է «Նեո-Դեստուր» նոր քաղաքական կուսակցությանը, Խալդունիան (և Սադիկի քոլեջը) «բազմաթիվ երիտասարդ տղամարդկանց և մի քանի կանանց մտցրեց կուսակցություն»:"[134] Խալդունիան նաև օգնեց Թունիսում պահանջարկ ստեղծել արտասահմանյան արաբական թերթերի և ամսագրերի համար[135][136]։

Թունիսի մյուս պարբերականները շարունակում էին մուտք գործել գաղափարների շուկա։ Ալի Բախ Համբան 1907 թվականին հիմնադրել է «Le Tunisien» ֆրանսերեն ամսագիրը՝ մասամբ եվրոպական հանրությանը Թունիսի տեսակետները տեղեկացնելու նպատակով։ Նրա հայտնած կարծիքները կարծես թե ոչ միայն փոխըմբռնում էին, այլև ավելացնում էին անհանգստությունն ու տագնապ։ 1909 թվականին Թաալիբին Թունիսում հիմնեց իր արաբերեն տարբերակը, որը, ի թիվս այլ հարցերի, մարտահրավեր էր նետում օսմանամետ Հանբային ավելի «թունիսյան» տեսանկյունից։ Թաալիբին (1876-1944) նկարագրվում էին 1902 թվականին, երբ նա վերադարձավ Եգիպտոսից, որպես «տարօրինակ հագուկապով, հակումներով, մտքով ու գրիչով»։ Նրա բարեփոխումների գաղափարները հարվածեցին «պահպանողական առաջնորդներին» և անվանվեցին «հարձակում իսլամի վրա»։ 1903 թվականին Աթ-Թաալիբին «նեղադրվեց որպես ուրացող» և «դատապարտվեց երկու ամսվա ազատազրկման»։."[137][138]

Քանի որ ֆրանսիական տիրապետությունը շարունակվում էր, ավելի ու ավելի վճռական մնալ ֆրանսիացիներին և եվրոպացիներին գերադասելու էին բնիկ թունիսցիներին։ Համապատասխանաբար, Թունիսի պատասխանի ընդհանուր երանգը դառնացավ և կարծրացավ՝ դառնալով դժվար վճռականություն։ Այստեղ պրոֆեսոր Քենեթ Փերկինսը նշում է «սոցիալական փոփոխությունների ջատագովությունից անցում դեպի քաղաքական ակտիվություն[139]։ «1911 թվականին Զեյթունի համալսարանի ուսանողների կողմից քաղաքացիական անկարգություններ բորբոքվեցին։ Արդյունքներից մեկն այն էր, որ Բախ Համբան և Թալիբին համաձայնության եկան։ Սկսվեց քաղաքական կուսակցություն՝ «Ալ-Իթիհադ ալ-Իսլամի», որն այդպիսով արտահայտում էր համաիսլամական հակումներ[140]։

Էզ-Զիտունա համալսարան, Թունիս.

1911-ի վերջում Ջելազի մուսուլմանական գերեզմանատան հետ կապված խնդիրները Թունիսում մեծ ազգայնական ցույցեր հետևանք դարձան։ Բողոքի ակցիաների և անկարգությունների հետևանքով տասնյակ թունիսցիներ և եվրոպացիներ են զոհվել։ Ֆրանսիացիները հայտարարեցին ռազմական դրություն։ Նրանք մեղադրում էին քաղաքական ագիտատորներին։ 1912 թվականին հետագա ցույցերը հանգեցրին Թունիսի տրամվայի հանրաճանաչ բոյկոտին։ Ի պատասխան ֆրանսիական իշխանությունները փակեցին ազգայնական թերթերը և աքսորեցին Թունիսի առաջնորդներին, օրինակ՝ Թալիբիին և Բախ Համբային։ Ավելի ուշ Թալիբին կվերադառնա Թունիս.[141][142][143]

Ըստ պրոֆեսոր Նիկոլա Զիադեի, «1906-1910 թթ. ընկած ժամանակահատվածը Թունիսում տեսավ ազգային շարժման որոշակի Լճացում։ Այս Լճացումը կենտրոնացած էր իսլամի շուրջ»։ Առաջին համաշխարհային պատերազմի նախօրեին (1914–1918 թթ.) թունիսյան «ազգայնականները» զարգացել էին, և դրա հետևորդները հնարավորություն ունեցան հրապարակայնորեն իրենց սահմանել ոչ միայն ներքին, այլև համատարած միտումների և արտաքին իրադարձությունների լույսի ներքո։ Պանիսլամը առաջ էր քաշվել օսմանյան սուլթան Աբդուլհամիդից, և նման գաղափարներ զարգացան նաև Եգիպտոսում և Հնդկաստանում և դիպչեցին Թունիսին։ Պրոտեկտորատի ավելի պահպանողական հակառակորդներն ավելի ուժեղ էին զգում նրա ազդեցությունը։ Հետո 1909 թվականին այս սուլթանը գահընկեց արվեց։ 1924 թվականին Թուրքիայում խալիֆայությունը դադարեցվեց Մուստաֆա Քեմալի կողմից[144][145][146][147][148]։

"Մտավորականները, բուրժուազիան, գիտնականները, պրոլետարիատը դեմ էին ֆրանսիական վարչակազմին և տնտեսական միջոցառումներին . նրանք պաշտպանեցին իրենց աշխատանքային իրավունքը ներգաղթյալների դեմ. նրանք պահանջում էին իրավական հավասարություն օտարների հետ. նրանք ցանկանում էին պահպանել Թունիսի ինքնիշխանության սկզբունքը»։

Վերոնշյալ նեյսանտ քաղաքական կուսակցության կորիզը վերածվեց «Երիտասարդ թունիսցիների հեղափոխական կուսակցության»։ Ի վերջո, այն դարձավ պարզապես Թունիս ալ-Ֆաթաթ [Երիտասարդ թունիսցիներ]։ Այնուամենայնիվ, 1912-ին ֆրանսիական բռնաճնշումների հետևանքով նրա ղեկավարության կորուստը նվազեցրեց դրա արդյունավետությունը։ Համաշխարհային պատերազմից հետո Թունիս ալ-ֆաթաթը վերածվեց ազատ եզրույթի, որն ընդգրկում էր թունիսյան կարծիքի քաղաքական-մշակութային լայն սպեկտր՝ «կոմունիստներից» մինչև les Vieux Turbans [Հին Թուրբանս]։ 1920-ականներին ի հայտ եկավ նրա ամենակարևոր, ցենտրիստական տարրը՝ նոր դասակարգում, քաղաքական կուսակցությունը, որը կոչվում էր Destour [Սահմանադրություն]։ Դեստուրը «նպատակ ուներ վերականգնել 1861 թվականի Սահմանադրությունը»։.[149][150][151]

Բնակիչների դիրքերը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Երբ ֆրանսիական բանակը գրավեց Թունիսը, այնտեղ քիչ եվրոպացիներ էին բնակվում, որոնց մեծ մասը Իտալիայից էր[152]։ 1884 թվականին այտեղ ապրում էին 19000 եվրոպացիներ, որոնց մեծ մասը իտալացիներ էին[153]

1901 թվականին եվրոպացիները 111000 էին, այդ թվում՝ 72600 իտալացի, 24200 ֆրանսիացի և 12000 մալթացի (մալթերեն խոսող մոտակա կղզուց, այն ժամանակ բրիտանական գաղութից)։ Ֆրանսիական կառավարությունը շուտով փորձեց գտնել ուղիներ ֆրանսիական բնակչության թվաքանակն ավելացնելու համար։ Տարբեր առաջարկներ, հիմնականում տնտեսական, սկսեցին առաջարկվել այն քաղաքացիներին, ովքեր տեղափոխվելու էին Թունիս[154]։ Քանի որ Ֆրանսիան ինքն ուներ ավելի բարձր կենսամակարդակ, գրավիչ լինելու համար պոտենցիալ վերաբնակիչների համար խթանները պետք է բավականին զգալի լինեին՝ համեմատած Թունիսի եկամուտների հետ։

Ալբեր Սարրո, Ֆրանսիայի Երրորդ Հանրապետության վարչապետ, կոլոնների ոչ պաշտոնական առաջնորդ.[155]

Չնայած միշտ համեմատաբար փոքր թվով (գագաթնակետին հասնելով մոտ 250,000-ի)[156],Ֆրանսիացի վերաբնակիչները կամ գաղութականները Թունիսում դարձան շատ ազդեցիկ սոցիալական շերտ[157]։ Նրանք համատեղեցին առևտրաարդյունաբերական փորձը և գիտելիքները՝ կառավարության արտոնությունների հետ։ Թեև ոչ բոլոր ֆրանսիացիներն էին հավասարապես բարեկեցիկ՝ հարուստներից մինչև աղքատ, այնուամենայնիվ խմբակային համախմբվածությունը ամուր էր։ Ֆրանսիական կապիտալը ներդրումներ կատարեց այնպիսի գործունեության մեջ, ինչպիսին են հանքարդյունաբերությունը և երկաթուղին, ինչը հանգեցրեց մեծ եկամուտների։ Նրանց կողմից ժամանակակից տեխնոլոգիաների կիրառումը պահանջում էր պատրաստված աշխատուժ, և ֆրանսիացի ներգաղթյալներն անփոփոխ աշխատողներ էին[158]։ Նման հմուտ աշխատատեղերը Թունիսում ամենաբարձր վարձատրվողներից էին։ Բնակիչների տները և քաղաքային թաղամասերը հաճախ կառուցվում էին ֆրանսիական մոդելներով։ Ի վերջո, երկրի ժամանակակից զարգացման մեջ հպարտության և ձեռքբերումներ զգաց և վայելեց նոր գերիշխող ֆրանսիական համայնքը։ Տեղական թունիսցիները որոշ վերաբնակիչների կողմից կարծրատիպեր ստացան որպես սահմանափակ և կողմնակալ, որքան ավելի գյուղական բնիկ բնակչություն, այնքան ավելի պարզունակ կամ շփոթված։ Վերաբնակիչները բաժանվեցին շահագրգիռ խմբերի, որպեսզի պահպանեն իրենց առաջատար դիրքը, պաշտպանեն փող աշխատելու իրենց կարողությունը և Թունիսի համեմատաբար արագ զարգացման աղբյուրը[159][160]։

Թունիսցիներին դուր չէր գալիս իրենց երկրում երկրորդ կարգի քաղաքացիներ դառնալուց։ Ֆրանսիական հասարակական հարաբերություններում հիմնական կետը, որը կարժանանա Թունիսի օգտին, տնտեսությունն ու վարչակազմը արդիականացնելու ֆրանսիական կարողությունն էր։ Թունիսցիները, սակայն, ցանկանում էին մասնակցել ֆրանսիացիների կողմից կառուցված նոր ձեռնարկությունների աշխատանքին և պարգևներին։ Ի վերջո, ռեզիդենտ ֆրանսիացի ադմինիստրատորների միջև ավելի հեռատես կառավարիչները ներգրավվեցին ֆրանսիական զարգացման ծրագրերի մշակման մեջ, որպեսզի ներառեն Թունիսի ժողովրդի զգալի մասնակցությունը։ Այնուամենայնիվ, ֆրանսիացի այլ ադմինիստրատորներ ավելի շատ հակված էին բիզնեսի և աշխատանքի հնարավորություններ շնորհելու ֆրանսիացի վերաբնակիչներին, ինչպես տեղական քաղաքական պատճառներով, այնպես էլ գաղութային քաղաքականության համար[161][162]։

Ալբերտ Քամյու1913–1960 թվականներ, Ալժիրի Պիեդ-Նուարը, էկզիստենցիալիստը հակասում էր իր հավատարմությանն, իր վերաբնակչի ծագմանը և մաղրիբան ապստամբների հանդեպ իր համակրանքին։[163]

Սովորաբար, ի պատասխան առաջարկվող ցանկացած տնտեսական զարգացման, ֆրանսիացի վերաբնակիչները կառավարում էին իրենց ազդեցությունը՝ մեծ օգուտներ քաղելու համար։ Շատ ֆրանսիացիների համար նման առավելությունները Թունիսում ապրելու պատճառն էին։ Եթե տեղի ֆրանսիացի ադմինիստրատորը ժամանակ առ ժամանակ նրանց դեմ որոշումներ կյացներ, նրանք կշտապեին դիմել Փարիզում իրենց քաղաքական շփումներին։ Այդ ամենը նրանք խնամքով մշակում էին, օրինակ՝ «Parti-Colonial» մեծ քաղաքական ճնշման խմբի միջոցով[164]։ Բնականաբար, աճող հակամարտություն առաջացավ վերաբնակիչների և թունիսցիների շահերի միջև. պայքար, որն ավելի ու ավելի է սրվում։ ֆրանսիացի պաշտոնյաները, երբեմն անհարմարորեն բաժանվում էին այն հարցում, թե որ կողմ պետք է անցնեն և կոնկրետ ինչպես դա անեն[165]։

Վերաբնակիչները արտահայտել են իրենց տեսակետները քաղաքական և մշակութային ասոցիացիաներում և առևտրային խմբերում։ Թերթեր և ամսագրեր ֆրանսերեն հրատարակվում էին վերաբնակիչների համայնքների կողմից դրանցից էր օրինակ՝ La Tunisie Française-ը[166]։ Այս զանազան ֆորումները հնարավորություն տվեցին անհատ վերաբնակիչին հետևել քննարկումներին, որոնք արտահայտում էին իրենց հույսերն ու անհանգստությունները, կարդալ լրագրողներին հոդվածները, որոնց զեկույցները համահունչ էին իրենց տեսակետներին, և հասկանալ իրենց քաղաքական գործիչների խոսակցությունները, նրանցից յուրաքանչյուրն էլ բարձրացնում էին իրենց համերաշխության ու արդյունավետության հարցը:Ֆրանսիայում վերաբնակիչների շահերը կարող են բազմազան լինել սոցիալական խնդիրների ամբողջ տիրույթում , մինչդեռ Հյուսիսային Աֆրիկայում նրանք միավորվել էին իրենց ընդհանուր առավելություններն ու արտոնությունները պաշտպանելու պայքարի համար[167]։

Այնուամենայնիվ, որոշ ֆրանսիացի վերաբնակիչներ հայտնի դարձան մաղրիբանական քաղաքական նկրտումներին իրենց դիրքով կամ աջակցությամբ։ Թեև կոլոն համայնքի փոքրամասնությանը, նրանց թիվը Թունիսում բավարար էր ֆրանսալեզու Petit Monde հրատարակությանը աջակցելու համար։ Այն ներկայացնում էր հումանիստական հոդվածներ, որոնք փորձում էին անցնել օտարության անդունդը, կարեկցում էին թունիսցիներին և քննարկում էին ինքնակառավարումը։ Այնուամենայնիվ, մյուս երկու կետերը կարող են արհամարհել ցանկացած այդպիսի եվրոպացի, ով խախտել է շարքերը։ Հակառակ կոլոններից մեկը ֆրանսիացի պաշտոնյա, իսկ ավելի ուշ ակադեմիկոս Ժակ Բերկն էր։ Մեկ ուրիշը՝ հայտնի հեղինակ Ալբեր Քամյուն, գիտակցաբար աջակցում էր իր հայրենի Ալժիրին։ Նրա 1942 թվականի «L'Étranger» վեպը նկարագրում էր երիտասարդ ֆրանսիական կոլոնի դիմանկարը, նրա սոցիալական անջատվածությունը, նրա հանցագործությունն ու դատավարությունը[168]:Քամյուն աշխատել է հակամարտող կողմերի միջև փոխըմբռնում ստեղծել:.[169] Նույնիսկ ֆրանսիական գաղթից հետո Բերքը մնաց կապված Մաղրիբի հետ և կապված իր նորանկախ ժողովուրդների հետ[170]։ Բերկին կարողացավ ընդունել նաև ֆրանսիական իրավիճակի բազմաթիվ դեպքերը և դրա շերտավորված ենթատեքստը։ Նա նշում է, որ 1934 թվականի ծանր տնտեսական անհանգստության ժամանակ Թունիսի գաղութները քաղաքական ցույց կազմակերպեցին Գամբետտա այգում և քողարկված երկիմաստությամբ հայտարարեցին.«Մենք սիրում ենք այս երկիրը, մենք սիրում ենք նրա մթնոլորտը, թեկուզ դաժան, և նույնիսկ նրա բնիկներին, որոնց հետ մենք ցանկանում ենք բարեկամական հարաբերություններ հաստատել…»[171][172]::

Ֆրանսիական քաղաքականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թեև ֆրանսիացիները հաճախ Թունիսում ներկայացնում էին միասնական ճակատ, ներքուստ նրանք իրենց հետ Հյուսիսային Աֆրիկա էին բերել իրենց երկարամյա ազգային ստորաբաժանումները։ Չնայած նման վեճերին, քաղաքական ձախը և քրիստոնեական եկեղեցիներից շատերը ի վերջո համաձայնեցին համագործակցել ֆրանսիական մշակույթի «առավելությունները» Աֆրիկայում և Ասիայում տարածելու համար։ Այնուամենայնիվ, հակագաղութատիրական այլախոհությունը պահպանվեց։ Ֆրանսիացի առաջատար գաղութատեր Ալբեր Սարոն «1935 թվականին ողբում էր, որ ֆրանսիացիների մեծ մասն անտարբեր է մնում գաղութների նկատմամբ»[173]։ Թունիսում ձևավորվեց հիերարխիա՝ առաջին տեղում ֆրանսիական պետության նախագծերն էին, որոնք հետևում էին ֆրանսիացի վերաբնակիչների շահերին։ Ավելի շատ իտալացի վերաբնակիչները ֆրանսիացիների մրցակիցներն էին, որոնք հետագայում դարձան դաշնակիցներ, սակայն մնացին տարբեր։ Թունիսի հրեաները, շատ ընտանիքներ, որոնք բնակվում էին վաղ-անտիկ ժամանակներից, մյուսները՝ համեմատաբար նոր ներգաղթածներ Իտալիայից, հաճախ թվում էր, թե անորոշ դիրք են զբաղեցնում տեղական հաստատված ավանդույթների և նոր եվրոպական արդիության միջև։ Թունիսցի մուսուլմանների մեծամասնությունը ուշադիր հետևում էր ֆրանսիական օկուպանտների վաարչակարգին։ Նրանք առանձնանում էին ֆրանսիական քաղաքականության նկատմամբ իրենց վերաբերմունքով, լինի դա համոզիչ ներդրողներ, չեզոքներ, պահապաններ, իսկ ավելի ուշ քաղաքական հակառակորդներ[174][175]։

Ֆրանսիական վարչակարգի օրոք խրախուսվում էին տարբեր միջոցառումներ։ Եկեղեցին միսիոներներ ուղարկեց, որոնք ուղղորդվեցին Թունիսի նոր տաճարից, հարավային Սահարայից այն կողմ, որը դարձավ Ֆրանկոֆոն Սև Աֆրիկա, այնտեղ էլ ստեղծվեցին բազմաթիվ միսիոներական համայնքներ։ Այնուամենայնիվ, 1930-ին Թունիսում տեղի ունեցած Հաղորդության համագումարը առաջ բերեց մուսուլմանների հանրային նախատինքը։ Պրոտեկտորատի նախագծերում ներգրավված էին քաղաքացիական ինժեներներ և քաղաքային նախագծողներ, որոնք մշակեցին նախագծեր, ինչից էլ կառուցվեցին բազմաթիվ հանրային բարելավումները։ Սրանք սպասարկում են համայնքի ջրի, կապի, առողջության, սանիտարական մաքրման, ճանապարհորդության և տրանսպորտի կարիքները։ Բարձրացվել է քաղաքացիական հարմարավետությունը։ Բազմապատկվեցին բիզնես և կոմերցիոն հնարավորությունները[176][177]։

Թունիսի բնակչությունը գնահատում էր նման բարելավումների ներդրումը, սակայն նկատում էր այն առավելությունները, որ Պրոտեկտորատը տալիս էր եվրոպացի եկվորներին։ Համայնքի ղեկավարները սկսեցին դիմել ֆրանսիական պետության ինքնահռչակ հասարակական առաքինություններին, օրինակ՝ droit humane-ին, որպեսզի հավասար վերաբերմունք ստանային ֆրանսիական գաղութների հետ։ Այդուհանդերձ, սկզբում նման դիմումներն ավելի հաճախ հանգեցրին հիասթափության, ավելի ու ավելի շատ, այնքան, որ շատ թունիսցիներ ցինիկ դարձան պրոտեկտորատի պահանջների վերաբերյալ։ Զանգվածային շարժումներ են առաջացել։ Այնուամենայնիվ, ոչ բոլոր ֆրանսիացի պաշտոնյաները չէին արձագանքում։ Ի սկզբանե գաղութային ձեռնարկության հիմնարար բնույթը վիճարկվում էր։ Պաշտպանության օրոք առաջարկվել են տարբեր պատճառներ և/կամ հիմնավորումներ՝ որպես դրա ինքնաբացատրություն՝ եկամուտների և բնական ռեսուրսների, արտահանման շուկաների, մշակութային ընդլայնման և ազգային հեղինակության, կարիերայի հնարավորությունների և աշխատատեղերի համար ժամանող կոլոնների համար, կամ որպես սահման զինվորականների համար։ Ֆրանսիական քաղաքականությունը, փորձելով բավարարել ռացիոնալների բազմազանություն, կարող էր ուշադրությունը փոխել մեկից մյուսը, հաճախ կախված նրանից, թե որ ֆրանսիացի ադմինիստրատորն է կատարել ընտրությունը և անմիջական հանգամանքները։ Որպես բնական արդյունք, ֆրանսիական քաղաքականությունը միշտ չէ, որ հետևողական է եղել։ Պրոտեկտորատի վերջին տասնամյակների ընթացքում տեղի ֆրանսիացի պաշտոնյաները նույնպես ձգտում էին ավելի լավ բավարարել Թունիսի ժողովրդի կարիքները, բողոքները և պահանջները։ Շատ հարցերում պրոտեկտորատը կարող է բախվել իր հակասական նպատակներին և հիմքում ընկած քաղաքական հակամարտություններին, որոնք կհանգեցնեին բարդ որոշումների կամ բանակցությունների կայացման[178][179]։

Արվեստ և մշակույթ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ավանդական արվեստները շարունակվեցին Թունիսում, օրինակ՝ երաժշտության մեջ մալուֆը, որը անդալուզյան ձևն է[180]։ Ինչ վերաբերում է երաժշտության բոլոր ձևերին, ապա առաջին անգամ ձայնագրման տեխնիկայի ներդրումը թույլ տվեց պահպանել երաժշտությունը՝ հետագայում վայելելու և սերունդներին փոխանցելու համար։ Իրոք, կերպարվեստը խթանվեց և մարտահրավեր նետվեց ոչ միայն եվրոպական տեխնոլոգիաների, այլև ֆրանսիական օրինակների և արվեստի տեսությունների կողմից։ Գրականության մեջ, մինչ արաբական պոեզիայի պայմանականությունները շարունակում էին զարգանալ և զարգանալ, այլ գրողներ որդեգրեցին ֆրանսիական գրականության օրինակով նոր ձևեր, ինչպիսին է վեպը։ Պրոտեկտորատի տակ գտնվող թատրոնների կառուցումը նաև մեծացրեց հանրային ներկայացումների հնարավորությունները՝ ինչպես հին թունիսյան ձևերի, այնպես էլ նոր ժանրերի փորձարկումների համար։ Մասնավորապես, լույսի և ձայնի միաժամանակյա գրավման շուրջ ժամանակակից գյուտերը հնարավոր դարձրին արվեստի միանգամայն նոր ձևը՝ կինոն[181][182]։

Ժամանակագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վերսալներ 1919[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կազմակերպված ազգայնական տրամադրությունները թունիսցիների շրջանում, որոնք 1912 թվականին ժողովրդական ցույցերից հետո ֆրանսիացիների կողմից ընդհատակ են մղվել, նորից ի հայտ եկան Մեծ պատերազմից հետո։ Ուղևորվելով դեպի Փարիզ Աբդել Ազիզ Թաալիբին փորձում էր ներկայացնել Վերսալի խաղաղության կոնֆերանսի գործն ընդդեմ պրոտեկտորատի։ Նա նաեւ հրապարակեց իր գիրքը La Tunisie Martyre, որը, ի թիվս այլ բաների, հաստատեց սահմանադրական ծրագիրը, հիմնված 1861-ի նախադեպի հիման վրա[183]։

Խրախուսանքը գալիս էր բազմաթիվ կողմերից։ 1919 թվականին հիմնադրվել է Ազգերի լիգան։ Այստեղ շատ երկրներ քարոզչական աշխատանքներ են իրականացրել ինքնիշխանության համար, այդ թվում՝ Եգիպտոսի Վաֆդիստական Թաֆվիդը (պատվիրակությունը)։ Թուրքիան Աթաթուրքի օրոք մերժեց ՎԵՐՍԱԼԻ սահմանները և հաջողությամբ պայքարեց սեփական պայմաններով իր ազգային անկախությունը հաստատելու համար։ Ռուսաստանում բոլշևիկյան հեղափոխությունը բերեց նոր պետական ուժ, որը զայրացած ընդդիմանում էր միջազգային կարգին և սկսում էր կազմակերպել և ֆինանսավորել դիվերսիոն խմբեր՝ գոյություն ունեցող ռեժիմները տապալելու համար։ Գաղութատիրական կարգերը, թեև նախկինի պես նույն ամրության, լրջորեն ցնցվեց պատերազմի կործանումնեից։ Մարգարեները կարող են նկատել, որ սա գաղութատիրության դարաշրջանի վերջի սկիզբն էր[184][185][186]։

Թունիսայի Սահմանադրությունը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ազգայնականները ստեղծեցին «Դեստուր» (Սահմանադրություն) կուսակցությունը 1920 թվականին։ «Le Destour», պաշտոնական անվանումը եղել է al-Hisb al-Horr Ad-Destouri At-Tounsi կամ Le Parti Libre Concientnelnel Tunisien: Թաալիբին եղել է հիմնադիր անդամ։ Կուսակցությունը ոչ պաշտոնական դաշինք կնքեց բեկի հետ, ինչը զայրացրեց ֆրանսիացիներին։ 1922-ին ֆրանսիացի նոր ռեզիդենտ գեներալ Լյուսիեն Սանիտը փոքր բարեփոխումներ կատարեց. Արդարադատության նախարարությունը Թահիր բ. Խայր Ալ-Դինը և Թունիսի մեծ խորհուրդը, որը զուտ խորհրդատվական էր, և որում ֆրանսիացիները չափազանց ներկայացված էին։ Այս ձախողումը խռովություն է առաջացրել Դեսուր կուսակցությունում։ Ֆրանսիական սպառնալիքի տակ Թաալիբին լքեց Թունիսը 1923 թվականին։ Ազգայնականների ուշադրությունը կենտրոնացած էր տնտեսական խնդիրների վրա 1924 թվականին։ Ստեղծվեց փոխօգնության հասարակություն, որը չդիմացավ ցնցումների ալիքի հետևանքով առաջացած տնտեսական ավերածություններին։ Ֆրանսիական սպառնալիքի ներքո, Թալիբին լքեց Թունիսը 1923 թվականին։ Ազգայնական ուշադրությունը կենտրոնացավ 1924-ին տնտեսական խնդիրների վրա[187][188]։

The Confection Générale des Travailleurs Tunisiens (CGTT) ստեղծվել է Մամադ Ալիի կողմից Դեսուրս կուսակցության օգնությամբ։ CGTT-ն ազգայնական այլընտրանք էր CGT-ի արմատացած կոմունիստական, ֆրանսիական դաշինք։ Այնուհետև նա մեծ թվով հաջողություններ արձանագրեց թունիսցի աշխատողներին CGT-ի շարքերից։ CGTT-ն ապացուցեց, որ ավելի ագրեսիվ է և ակտիվորեն ներգրավված է Թունիսի հարցերում և ազգայնական քաղաքականության մեջ։ 1924 թվականին պրոտեկտորատը կնքեց իր առաջնորդներին։ «Դեստուր» կուսակցությունն արդեն լքել է իրեն։ 1940-ական թվականներին Ֆարհատ Հահիդն այնուհետև հետևեց օրինակին և կազմակերպեց Թունիսի գլխավոր միությունը (UGTT)՝ արագորեն երկարատև դաշինք կնքելով Նեո-Դուստուրի հետ[189][190]։

«Նեոդեստուր» կուսակցությունը ստեղծվել է 1934 թվականին՝ Դեզուրի ղեկավարության երկպառակությունների պատճառով։ Հաբիբ Բուրգիբան և մյուսները այն հաստատել են որպես Դեստրայի սկզբնական ոգու հաջորդ սերնդի շարունակությունը։ Ավելի ուշ ֆրանսիական իշխանությունները ձերբակալեցին իրենց առաջնորդներին և հետապնդեցին Նեո Կոդիին՝ նվազեցնելով նրա ներկայությունն ու արդյունավետությունը[191][192]։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ինչպես առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ թունիսցիների զորքերը տեղափոխվեցին Ֆրանսիա, այնպես է նրանք Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ՝ գերմանական բանակների դեմ կռվելու համար։ Երեք հետևակային գունդ մեկը մյուսի հետևից իջավ Մարսել՝ սկսած 1940 թվականի մարտից և մտավ Ֆրանսիայի ճակատամարտ։ Ֆրանսիացիների պարտությունից հետո նրանք սեպտեմբերին վերադարձան Թունիս։ Այնուամենայնիվ, թունիսյան ստորաբաժանումները կրկին կռվեցին։ 1942 թվականի նոյեմբերին ֆրանսիական զորքերը Թունիսում գործում էին դաշնակիցների կողմից[193]։ Թունիսի զորքերը ֆրանսիական դրոշի ներքո այնուհետև Թունիսում կռվեցին գերմանական և իտալական բանակների դեմ։ Հետագայում թունիսյան ստորաբաժանումները միացան դաշնակիցների Իտալիա ներխուժմանը` մտնելով Հռոմ; հետո նրանք կռվեցին Ֆրանսիայի ազատագրման համար։ Պատերազմի ավարտին 1945 թվականին թունիսցիները հյուծված էին նաև Շտուտգարտում[194]։

1940 թվականին Ֆրանսիայի անկումից անմիջապես հետո, Թունիսի ֆրանսիական իշխանությունները աջակցեցին Վիշիի ռեժիմին, որը շարունակում էր կառավարել Ֆրանսիայի հարավային նահանգները գերմանական ուժերին կապիտուլյացիայից հետո[195][196]։Շատ թունիսցիներ որոշակի բավարարվածություն զգացին Ֆրանսիայի պարտությունից։ 1942 թվականի հուլիսին Հուսեյնիդների գահին բարձրացավ Մոնսեֆ բեյը։ Նա անմիջապես ազգայնական դիրք բռնեց՝ պաշտպանելով Թունիսի իրավունքները Վիշիի կողմից նշանակված նոր ռեզիդենտ գեներալի դեմ։ Նա շրջել է երկրում՝ բեյլիկ արձանագրությամբ բարելավումներ կատարելով։ Շուտով դառնալով շատ հայտնի՝ որպես թունիսցիների նոր ձայն, Մոնսեֆ բեյը ստանձնեց Դեստուր և Նեո Դեստուր կուսակցությունների առաջնորդը, որոնք դեռևս փաստացիորեն ճնշվում էին ֆրանսիացիների կողմից[197]։

Թունիսի քարոզարշավի քարտեզը։

Ալեքսանդրիայի մոտ, Եգիպտոսում, գերմանացի գեներալ Էրվին Ռոմելը[198], չունենալով պաշարներ և համալրումներ՝ 1942 թվականի նոյեմբերին պարտվեց Ալ-Ալամեյնի վճռական ճակատամարտում բրիտանացի գեներալ Բեռնարդ Մոնտգոմերիի նոր համալրված ուժերին։ Մարտերն ավարտվեցին 1942 թվականի նոյեմբերի 4-ին[199]։ Դրան հաջորդեց քարոզարշավը Թունիսում։ Նոյեմբերի 7-ին դաշնակիցները ամերիկացի գեներալ Դուայթ Էյզենհաուերի հրամանատարությամբ ամֆիբիական վայրէջք կատարեցին Մարոկկոյում («Ջահ» օպերացիա)։ Մինչդեռ գերմանական Afrika Korps-ը իտալական բանակի հետ Եգիպտոսից արևմուտք նահանջեց դեպի Թունիս և պաշտպանական դիրքեր գրավեց Գաբեսից հարավ գտնվող Մարետ գծում:Բրիտանացին հետևում էր նրան։ ուժեղանալով՝ Աֆրիկյան կորպուսը որոշակի հաջողություն ունեցավ «կանաչ» ամերիկացիների և «ազատ ֆրանսիացիների» դեմ՝ առաջ շարժվելով արևմուտքից։ Սա թույլ տվեց գործողություններ իրականացնել բրիտանացիների դեմ Մարետ գծի երկայնքով, որոնք, ի վերջո, ձախողվեցին, հնարավոր է, որ Ultra-ի խափանումների պատճառով։ Դաշնակիցները ճեղքեցին առանցքի գծերը և դաշնակիցների ինտենսիվ օդային արշավը ստիպեց Աֆրիկյան կորպուսին հանձնվել 1943 թվականի մայիսի 11-ին։ Գեներալ Մեսեի իտալական բանակը վերջին հուսահատ ճակատամարտը մղեց Բոն հրվանդանում և Էնֆիդավիլում և երկու օր անց հանձնվեց։ Ավելի ուշ այդ տարի Թունիսը դարձավ Սիցիլիա ներխուժման բեմական տարածք[200]։ Գեներալ Էյզենհաուերը հետագայում գրեց Թունիսի օկուպացիայի մասին (ըստ երևույթին հակագաղութային քաղաքականության հետևում, բայց դեռ փոխզիջման գնաց). «Մենք հեռու ենք նվաճված երկիր կառավարելուց, մենք միայն փորձել ենք ստիպել աստիճանաբար ընդլայնել կառավարման բազան՝ բոլոր ներքին գործերը ժողովրդի վերահսկողությանը հանձնելու վերջնական նպատակով»[201][202]։

1942 թվականի վերջին Մարոկկոյում դաշնակիցների ժամանումից հետո Վիշիի Ֆրանսիայի և Թունիսի կառավարությունները գերմանական ուժերի կողմից հափշտակվեցին։ Այս ժամանակահատվածում (1942 թվականի նոյեմբերից մինչև 1943 թվականի մայիս) Մոնսեֆ բեյը «խոհեմաբար հրաժարվեց նրանց կողմը բռնել»։ Այնուամենայնիվ, նա օգտագործեց բոլոր լծակները, որոնք կարող էր օգտագործել 1881 թվականից ի վեր Թունիսի առաջին կառավարությանը նշանակելու համար, որը հաշվի էր առնում երկրի այն ժամանակվա քաղաքական դաշտը և պարունակում էր դաշնակցամետ որոշ տարրեր։ Ավելի ուշ, դաշնակիցների հաղթանակով և դաշնակիցների վերահսկողության հաստատմամբ, ֆրանսիական շարասյուները սկսեցին կեղծ կերպով դատապարտել Մոնսեֆ բեյին որպես գերմանացի համագործակից՝ ձգտելով նրա անհապաղ հեռացմանը. նրանք խաղաղվեցին[203]։«1943-ի վերջին Մուսիֆ բեյը տապալվեց ֆրանսիացիների կողմից՝ թշնամու հետ համագործակցելու պատրվակով։"[204]

Հաբիբ Բուրգիբային՝ Նեոդեստուր կուսակցության առաջատար գործիչ, բանտարկված Վիշի Ֆրանսիայում, գերմանացիները տարան Հռոմ և այնտեղ տոնեցին Թունիսում իտալական հետագա նախագծերը. այնուհետ նա հայրենադարձվել է Առանցքի կողմից գրավված իր հայրենիք։ Բայց Բուրգիբան մնաց անկախության կողմնակից, բայց ոչ հակաֆրանսիական (նրա կինը ֆրանսիացի էր)։ Այնուամենայնիվ, Թունիսում Դեստուրի գերմանամետ առաջնորդներից ոմանք պատրաստ էին աշխատել Երրորդ Ռեյխի հետ՝ չնայած Բուրգիբայի համառ նախազգուշացումներին։ Պատերազմից հետո Բուրգիբայի ամերիկյան կապերը կարողացան մաքրել նրան կոլաբորացիոնիզմի կեղծ մեղադրանքներից։ Այնուհետև նրա հայրենակից Սալահ Բեն Յուսեֆի և այլոց հետ սկսվեց «Նեոդեստուր» քաղաքական կազմակերպության վերականգնումը[205]։

Հետպատերազմյան համատեքստ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո ֆրանսիացիներին հաջողվեց վերականգնել վերահսկողությունը Թունիսի, ինչպես նաև Հյուսիսային Աֆրիկայի այլ կառավարվող տարածքների վրա։ Սակայն ազգային անկախության համար պայքարը շարունակվեց ու սրվեց։ Այս երևույթը հատուկ չէր Թունիսին կամ Հյուսիսային Աֆրիկային։ Առանձին կազմակերպված անկախության շարժումները լայն տարածում էին ստանում ողջ Ասիայում և Աֆրիկայում[206]։

Միացյալ Ազգրի Լիգա
Arab League

Խորհրդային Միության՝ իր իբր «հակագաղութատիրական» գաղափարախոսությամբ, բարձրացել է պատերազմում առաջնային հաղթողի դիրքը։ Նրա դոկտրինները պահանջում էին կոշտ դատողություն Հյուսիսային Աֆրիկայում գտնվող ֆրանսիացիների նկատմամբ։ Այս ուղղությամբ շարունակեցին գրողները, ովքեր գուցե կոմունիստ չեն եղել։ Ֆրանսիական ներկայության ժամանակ մաղրիբանական դիմադրությունը արտահայտվեց ավելի սուր և մարտական ձևով, քանի որ անկախության շարժումներն ուժեղացան։ Հատկապես դառը մեղադրանքի մեջ էին Ալժիրի խորհրդանշական, հակագաղութատիրական գրող Ֆրանց Ֆանոնի ստեղծագործությունները[207][208]։ Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները, պատերազմից հետո մյուս խոշոր հաղթողն ու կառավարողը, նույնպես արտահայտեց դիրքորոշում գաղութների շարունակական գոյության դեմ՝ չնայած եվրոպական գաղութատիրական պետությունների հետ դաշինքի մեջ մնալուն։ Այնուամենայնիվ, պատերազմի ավարտից մի քանի տարի հետո Սիրիան, Լիբանանը և Եգիպտոսը անկախացան, ինչպես նաև Հնդկաստանը և Պակիստանը, Շրի Լանկան, Բիրման, Ինդոնեզիան և Ֆիլիպինները[209][210]։

1945 թվականին Կահիրեում ստեղծվեց Արաբական լիգան, որը շուտով ներառում էր Եգիպտոսը, Իրաքը, Հորդանանը, Լիբանանը, Սաուդյան Արաբիան, Սիրիան և Եմենը։ Շուտով Դեստուրի Հաբիբ Բուրգիբան գաղտնի ճանապարհորդեց Կահիրե, որտեղ նա բնակություն հաստատեց՝ առաջ մղելով քաղաքական գործերը, օրինակ՝ Մաղրիբի ազատագրման կոմիտեն[211][212][213]։ Ինչպես Ազգերի լիգան ոգեշնչել էր ազգային խղճի զարթոնքի աճը հպատակ ժողովուրդների շրջանում Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո, այնպես էլ եղավ Միացյալ ազգերի կազմակերպության հիմնադրումը Սան Ֆրանցիսկոյում Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո։ ՄԱԿ-ը տրամադրեց ֆորում, որտեղ ազգերի անկախության հարցը կարող էր առաջ քաշվել «համաշխարհային հասարակական կարծիքի» դեմ։ Ուստի Թունիսում անկախության համար պայքարը դարձավ գլոբալ խոսակցության առարկա[214][215]։

Թունիսյան ազգայնականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քաղաքական պայքար[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բուրգիբան ելույթ է ունենում Բիզերտեում 1952 թվականին։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո Հաբիբ Բուրգիբայի և Սալահ բեն Յուսուֆի ղեկավարությամբ վերածնվեց Նեոդեստուր կուսակցությունը։ Բուրգիբան արդեն ապահովել է ազգային արհմիության՝ Թունիսի ընդհանուր արհմիության (UGTT) աջակցությունը։ Դա Համադաշնության Թունիսի արհմիությունների կարճատև կազմակերպության (CGTT) իրավահաջորդն էր, որը ֆրանսիացիները ջախջախեցին 1924 թվականին[216]։ 1940-ական թվականներին Ֆարհատ Խաչեդը հետևեց CGTT-ի առաջնորդությանը և կազմակերպեց UGTT-ն, որը ազգայնական էր և կապ չուներ կոմունիստների գլխավորած ֆրանսիական CGT արհմիության հետ։ Շուտով UGTT-ն ամուր դաշինք կնքեց Neo-Dustour-ի հետ[217][218]։ Որպես կուսակցության գլխավոր քարտուղար՝ Բեն Յուսուֆը վարում էր այն բոլոր թունիսցիների համար բացելու քաղաքականությունը։ Նա դաշինքներ ստեղծեց խոշոր առևտրային շահերի հետ՝ Զեյթունա մզկիթի ակտիվիստների և բեկի աջակցությունը վայելող համաարաբական խմբերի հետ[219]։

1950 թվականին Փարիզում Բուրգիբան ֆրանսիական կառավարությանը ներկայացրեց աստիճանական անկախության ծրագիր[220]։ Ֆրանսիացիները, ի վերջո, անցան սահմանափակ բարեփոխումների, օրինակ, երբ ազգայնականը կստանար օրենսդիր խորհրդում տեղերի կեսը, իսկ մյուս կեսը կմնար ֆրանսիացի վերաբնակիչներին։ 1954 թվականի ընթացքում զգալի առաջընթացի բացակայության պատճառով թունիսցիների զինված խմբերը, որոնք կոչվում էին ֆելագա, սկսեցին հավաքվել և իրականացնել ֆրանսիական տիրապետության դեմ դիմադրության գործողություններ՝ սկսած լեռներում հարձակումներից[221][222]։

Թունիսցիներն իրենց ազգային պայքարը համակարգում էին Մարոկկոյի և Ալժիրի անկախության շարժումների հետ, թեև Թունիսը կարծես ավելի լավն էր իր ազգայնական ուժերը մոբիլիզացնելու առավել նուրբ կետերում։ Մարոկկացի պրոֆեսոր Աբդուլլահ Լարուին ավելի ուշ գրեց Մաղրիբի երեք տարբեր երկրներում անկախության շարժումների սոցիալական և պատմական նմանությունների մասին[223]։

Ներքին հակամարտություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆրանսիայի հետ Թունիսի հետագա բանակցությունների ընթացքում հակամարտություն բռնկվեց Neo-Destour-ի հակառակորդ առաջնորդների միջև։ Հաբիբ Բուրգիբան առավելություն տեսավ միջանկյալ ինքնավարություն ընդունելու մեջ՝ նախքան լիարժեք անկախության վերջնական մղումը։ Սալահ բեն Յուսուֆը պահանջեց ոչ պակաս, քան անհապաղ լուծում վերջնական մրցանակի համար։ Շարժման վերահսկողության համար հաջորդած քաղաքական մրցավեճում Բուրգիբային հաջողվեց լավագույնս հաղթել Բեն Յուսուֆին, որն ի վերջո հեռացվեց Նեոդուստուրից։ Այնուհետև նա մեկնել է Թունիսից՝ բնակություն հաստատելու Կահիրեում.[224][225]

Անկախություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վերջնական բանակցություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ի վերջո, բախվելով Վիետնամի Dien bien Phu-ում միաժամանակյա պարտությանը և Ալժիրում հեղափոխության վերելքին, Ֆրանսիան համաձայնեց Թունիսում պրոտեկտորատի ավարտին։ Անկախության համար տասնամյակներ տեւած պայքարում նեոդեստուրների առաջնորդները կարողացան մանևրել և նրբանկատորեն ձեռք բերել Թունիսի անկախությունը[226][227][228]։

Ֆրանսիայի դուրսբերումը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թունիսում Ալբերտ Մեմմին ավելի քիչ հուզական տեսակետ էր արտահայտել, քան Ֆանոնինը[229],բայց, այնուամենայնիվ, նա ոչ այնքան համակրելի էր, եթե ոչ այնքան կոշտ է գնահատում բազմաթիվ ֆրանսիացի վերաբնակիչներին։ Նա գրում է հաստ աղիքի մասին, որ եթե «իր կենսամակարդակը բարձր է, դա պատճառը գաղութացվածների ցածր մակարդակն է»[230]։ Մեմմին նկարագրում է վերաբնակչի նյութական դրդապատճառներն ու ինքնությունը.

«Գաղութ տեղափոխվելու հետ կապված փոփոխությունը առաջին հերթին պետք է զգալի շահույթ բերի…Դուք գնում եք գաղութացման, քանի որ աշխատատեղերը երաշխավորված են, բարձր աշխատավարձ, կարիերան ավելի արագ և բիզնեսը ավելի շահավետ։ Երիտասարդ շրջանավարտին առաջարկվում է պաշտոն, պետական ծառայողին ավելի բարձր կոչում, գործարարին էապես ցածր հարկեր, արդյունաբերող հումք և աշխատուժ՝ գրավիչ գներով»։ ***Միգուցե հետագայում «հաճախ լսում ենք, թե ինչպես է նա բարձրաձայն երազում. ևս մի քանի տարի, և նա կթողնի այս եկամտաբեր քավարանը և տուն կգնի իր երկրում»։ *** Այնուհանդերձ, եթե իրականում «մի օր նրա կենսապահովումը տուժում է, եթե «իրավիճակները» իրական վտանգի տակ են, ապա վերաբնակիչը վտանգված է զգում և այս անգամ լրջորեն մտածում է իր հողըվերադառնալու մասին »[231]։

Սա ներկայացնում է հաստ աղիքի բավականին մռայլ դիմանկարը նրա մոտալուտ ողբերգությունից առաջ։ 1956 թվականին Թունիսի անկախության ձեռքբերումից հետո նոր ինքնիշխան ռեժիմը սկսեց տարբերել իր քաղաքացիներին Թունիսում ապրող օտարերկրացիներից։ Կանգնած լինելով էկզիստենցիալ ընտրության առաջ՝ ֆրանսիացիների մեծ մասը, ներառյալ ընտանիքները, որոնք սերունդներ 7արունակ ապրել են Թունիսում, այնուհետև պայմանավորվեցին վերադառնալ իրենց «սեփական հող»։ Թունիսցիները զբաղեցրել են իրենց թափուր տեղերը. «1955-1959 թվականներին 170,000 եվրոպացիներ՝ ընդհանուրի մոտ երկու երրորդը, լքել են երկիրը»[232]։ Այս աղետալի ավարտը հերքում է ֆրանսիական դարաշրջանի խառը, բայց ոչ անբարենպաստ արդյունքները։ Ժակ Բուրկը գրում է. «Պետք է ավելի շատ առաջընթաց գրանցել, շատ տառապանքներ կրել, նախքան կողմերից մեկը համաձայնվի [պատմության մեջ] ճանաչել մյուսին»։ Ավելի ուշ Բերկը զգուշացնում է, որ պետք է «զերծ մնալ մակերեսային անախրոնիստական դատողություններից, երբ հաշվի ենք առնում անցյալ դարաշրջանի իրերն ու մարդկանց»[233]։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ For geography and climate background, see History of Tunisia preview.
  2. ↑ For referral to authorities, see text following.
  3. ↑ In general, see History of Ottoman era Tunisia at the section "Era of modern reforms".
  4. ↑ Kenneth J. Perkins, A History of Modern Tunisia (University of Cambridge 2004) at 10–36; Ahmad Bey at 12–17, Khaïreddine at 30–36, revolt at 29, 31.
  5. ↑ A. Guellouz, A. Masmoudi, M. Smida, A. Saadaoui, Histoire Générale de la Tunisie, Tome III. Les Temps Modernes (941–1247 A.H./1534-1881) (Tunis: Sud Editions 2010) at 409–411.
  6. ↑ Perkins, A History of Modern Tunisia (2004) at 31-32.
  7. ↑ Lisa Anderson, The State and Social Transformation in Tunisia and Libya, 1830-1980 (Princeton Univ. 1986) at 70 (bankruptcy), 85-86 (commission), 96-97, 98-104 (Bey's economic policy).
  8. ↑ Jamil M. Abun-Nasr, A History of the Maghrib (Cambridge University 1971), p. 282.
  9. ↑ An Italian colonial program was then repeatedly rejected. Left wing (Italian: Sinistra storica) Prime Ministers Agostino Depretis and Benedetto Cairoli were known opponents of any military adventure, in what was known as the "Clean hands" politics following the Congress of Berlin (1878). Latter, however, under Francesco Crispi, Italy would begin to seek its own colonies. Cf., Giuliano Procacci, History of the Italian People (Paris 1968; London 1970, reprint Penguin 1973), pp. 351–352, 357–358.
  10. ↑ Kenneth J. Perkins, A History of Modern Tunisia (Cambridge University 2004), p. 36, quote, p. 17.
  11. ↑ Ling, Dwight L. “The French Invasion of Tunisia, 1881” The Historian 22.4 (August 1960), 396-399. https://www.jstor.org/stable/24436566
  12. ↑ Holt and Chilton, A History of Europe From 1862 to 1914 (New York: Macmillan 1918), pp. 207–223 (Congress of Berlin) at 220–221 (Tunisia). Germany, for one, favored such a result which would allow France some alternative to their loss of two provinces in the Franco-Prussian War (1870–1871). Cf., French Protectorate of Tunisia#Congress of Berlin.
  13. ↑ Stanford J. Shaw & Ezel Kural Shaw, History of the Ottoman Empire and Modern Turkey (Cambridge University 1977) at II: 190.
  14. ↑ D. W. Brogan, The Development of Modern France. 1870–1939 (London: Hamish Hamilton 1940) at 224–227 (Tunisia); 228–231 (Egypt).
  15. ↑ The French earlier had introduced to Egypt an Arabic printing press, during their occupation of 1798-1799. P. J. Vatikiotis, The Modern History of Egypt (New York: Praeger 1969) at 40.
  16. ↑ Jamil M. Abun-Nasr, A History of the Maghrib (Cambridge University 1971), pp. 276–278.
  17. ↑ Kassab and Ounaïes, L'Époque Contemporaine. 1881–1956 (Tunis: Sud Editions 2010), pp. 9–17.
  18. ↑ 18,0 18,1 Kenneth J. Perkins, A History of Modern Tunisia (Cambridge University 2004), pp. 10–12, 36–38.
  19. ↑ Cooley, Baal, Christ, and Mohammed. Religion and Revolution in North Africa (New York 1965), pp. 193–196.
  20. ↑ Richard M. Brace, Morocco Algeria Tunisia (Prentice-Hall 1964), pp. 36–37.
  21. ↑ Jamil M. Abun-Nasr, A History of the Maghrib (Cambridge University 1971), pp. 278–282.
  22. ↑ Kassab and Ounaies, L'Epoque Contemporaine 1881-1956 (Tunis 2010) at 10-17 (Bardo and la Marsa), 17-33 (armed resistance).
  23. ↑ Kenneth L. Perkins, History of Modern Tunisia (Cambridge Univ. 2004), pp. 39–42 (French control, state debt).
  24. ↑ A. Kassab & A. Ounaïes, L'Époque Contemporaine 1881–1956 (Tunis: Sud Editions 2010), pp. 143–145 (European population in Tunisia).
  25. ↑ Nicola A. Ziadeh, Origin of Nationalism in Tunisia (Beirut: American Univ. of Beirut 1962), p. 33 (French population growth).
  26. ↑ A. Kassab, A. A. Abdussalam, F. S. Abusedra, "The colonial economy: North Africa" 186–199, pp. 186–193, in General History of Africa, volume VII: Africa under colonial domination 1880–1935 (Paris UNESCO 1990), edited by A. Adu Boahen [abridged edition].
  27. ↑ Perkins, History of Modern Tunisia (2004), pp. 57–60 (railroads), 60–61 (mining).
  28. ↑ A. Kassab & A. Ounaïes, L'Époque Contemporaine 1881–1956 (Tunis: Sud Editions 2010) at Chap. III, "L'invasion de la production industrielle et la ruine de l'artisanat," 90–119, pp. 90–97.
  29. ↑ Perkins, History of Modern Tunisia (2004), p. 55.
  30. ↑ A. Kassab & A. Ounaïes, L'Époque Contemporaine 1881–1956 (Tunis: Sud Editions 2010), pp. 352–354 (irrigation, public health), p. 354 (population of Tunisia in 1956 at 3,800,000).
  31. ↑ Richard M. Brace, Morocco Algeria Tunisia (Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall 1964), p. 57: at start of the Protectorate in 1881 the Muslim population was about 1,500,000, and in 1946 it was 2,920,000. Brace cites Le Monde Économique (June 1, 1960), p. 109.
  32. ↑ Perkins, History of Modern Tunisia (Cambridge University 2004), p. 49 (colon lands).
  33. ↑ A. Kassab & A. Ounaïes, L'Époque Contemporaine 1881–1956 (Tunis: Sud Editions 2010), pp. 35–89.
  34. ↑ Jamil M. Abun-Nasr, A History of the Maghrib (Cambridge University 1971), pp. 280–284.
  35. ↑ Cf., chapter 6: "L'Enseignementet et l'evolution intellectuelle" at 172-196, in Ahmed Kassab and Ahmed Ounaïes, with Abdelkéfi, Louati, Mosbah, and Sakli, L'Époque Contemporaine 1881–1956. Histoire Général de la Tunisie, Tome IV (Tunis: Sud Éditions 2010).
  36. ↑ H. Reese, Roberts, Bamford, Camp, McClanahan, Tompkins, Area Handbook for the Republic of Tunisia (Washington: American Univ. 1970) at chap. 9, "Education" 103–122, p. 104.
  37. ↑ H. Djait, M. Talbi, F. Dachraoui, A. Dhouib, M. A. M'rabet, F. Mahfoudh, Le Moyen-Age. Histoire Général de la Tunisie, Tome II. (Tunis: Sud Éditions 2008), pp. 197–202.
  38. ↑ Arnold H. Green, The Tunisian Ulama 1873-1915. Social structure and response to ideological currents (Leiden: Brill 1978) at 28-31.
  39. ↑ Perkins, A History of Modern Tunisia (2004), p. 34.
  40. ↑ Kassab et Ounaïes, L'Époque Contemporaine 1881–1956 (Tunis: Sud Éditions 2010) at 185-187, 191-192 (Zitouna); at 175, 182-183, 193-196 (Collège Sadiki); at pp. 172–173 (les Israélites et les Italiens).
  41. ↑ Kenneth J. Perkins, A History of Modern Tunisia (Cambridge Univ. 2004), pp. 62–64. The Collège Saint-Charles de Tunis was renamed by the Protectorate in 1894 as Lycée Carnot.
  42. ↑ Kassab and Ounaïes, L'Époque Contemporaine 1881–1956 (Tunis: Sud Éditions 2010) at 175-178, 182; for Muslim young women at 181-182.
  43. ↑ Green, The Tunisian Ulama 1873-1915 (1978) at 137-142: Protectorate control extended to kuttabs, Collège Sadiki, and madrasas.
  44. ↑ Perkins, A History of Modern Tunisia (2004) at 64, 66. Episode of colon resistance to education for Tunisians, at 67.
  45. ↑ Theodore Zeldin, France 1848–1945. Intellect and Pride (Oxford University 1977, augmented 1980), chapter 4, "Education and Hope", 139–204, e.g., pp. 147–158, 177–185.
  46. ↑ Roger Magraw, France 1815–1914. The bourgeois century (Oxford University 1983), pp. 216–219.
  47. ↑ D. W. Brogan, The Development of Modern France 1870–1939 (London: Hamish Hamilton 1940), pp. 146–160.
  48. ↑ Nicola A. Ziadeh, Origins of Nationalism in Tunisia (Beirut: American University 1962), pp. 52–54.
  49. ↑ Perkins, A History of Modern Tunisia (2004), pp. 63–65, 66–67.
  50. ↑ Kassab and Ounaïes, L'Époque Contemporaine 1881–1956 (Tunis: Sud Éditions 2010) at 173, 174, 176 (pro-French policy orientation); at 180-181 (excursus: school for women).
  51. ↑ Reese, et al., Area Handbook for the Republic of Tunisia (1970), pp. 104–105.
  52. ↑ Kassab and Ounaïes, L'Époque Contemporaine 1881–1956 (Tunis: Sud Éditions 2010) at 172-185.
  53. ↑ Cf., Albert Memmi, Portrait du Colonisé précédé du Portrait du Colonisateur (Paris: Editions Buchet/Chastel:Corrêa 1957), translated as The Colonizer and the Colonized (Boston: Beadon Press 1967), e.g., p. 13 (French public style absorbed by "osmosis").
  54. ↑ See below in this section, regarding reference to Habib Bourguiba's consciously adopting selected French political practices.
  55. ↑ Robert Aldrich, Greater France. A History of French Overseas Expansion (New York: St. Martin's Press 1996), especially at "Prologue. The First Overseas Empire", pp. 10–23. The Seven Years' War (1754–1763) saw French Canada go to Britain, with French Louisiana and the Mississippi ceded to Spain. Aldrich (1996), p. 12.
  56. ↑ Most of the initially large French stake in India went to Britain in the 1763 treaty also. Vincent A. Smith, Oxford History of India (Oxford University 1911; 3d ed. 1958), chapter "English and French", pp. 455–464, 463–464.
  57. ↑ Denis de Rougemont, Vingt-huit siècles d'Europe: la conscience européenne à travers les textes d'Hésiode à nos jours (Paris: Payot 1961), translated as The Idea of Europe (New York: Macmillan 1966), pp. 213–227.
  58. ↑ Aldrich, Greater France. A History of French Overseas Expansion (New York: St. Martin's 1996), e.g., "The Maghreb", pp. 24–35.
  59. ↑ Lucien Romier, L'Ancienne France: des Origines a la Révolution (Paris: Hachette 1948), translated and completed by A. L. Rowse as A History of France (New York: St. Martin's Press 1953), p. 381 (Algiers), 388–389 (Algeria); 381–384 (July Revolution); 383–384, 390–391 (social conflict). [The published French text ends at the Revolution of 1789. To complete the history Rowse translated a typescript left by Romier which continues until the Third Republic in 1885 (i.e., to page 433), and then Rowse wrote the remainder (pages 433–478).]
  60. ↑ Roger Magraw, France 1815–1914. The Bourgeois Century (London: Wm. Collins 1983; reprint Oxford University 1986), section "Divisions within the Elites", pp. 78–88: Légitimistes (Bourbon loyalists), Orléanistes (July royalists, more "capitalist"), the bourgeoisie (whose support the Orléanists sought), and the republicans ("sons of Jacobins", often professionals). Also cf., section "The Making of the French Working Class?", pp. 91–106, who were called by some the classes dangereuses (at 106).
  61. ↑ Cf., Lucien Romier, L'Ancienne France (Paris 1948), translated and completed by Rowse as A History of France (New York 1953), e.g., pp. 390–391 (1830), 395–399 (1848), 424–425 (1871), 436–440 (1890s), 468–471 (1930s).
  62. ↑ David Thomson, Democracy in France since 1870 (Oxford University 1946, 5th ed. 1969; reprint Cassell 1989), pp. 39–74 (Chapter: "The Social Bases"), pp. 139–147 (anti-clericism in section "The Church").
  63. ↑ Cf., for comparison with current situation in Egypt, Sheri Berman, "Marx's lesson for the Muslim Brothers" New York Times August 10, 2013.
  64. ↑ Priscilla Robertson, Revolutions of 1848. A social history (Princeton University 1952), "France", pp. 9–103: 86–96 (worker barricades), 96–103 (election of Napoleon III). In working-class districts of Paris, rebels built barricades which were only taken by force of arms.
  65. ↑ Roger Magraw, France 1815–1914. The Bourgeois Century (London: Wm. Collins 1983; Oxford Univ. 1986), pp. 136, 136–137 (1848 election results), 140–141 (1851 coup d'état).
  66. ↑ Cf., Fareed Zakaria, The Future of Freedom. Illiberal democracy at home and abroad (New York: Norton 2003) pp. 64-66: In France the democratic franchise was expanded under republican and liberal influence, but the voters then elected authoritarian leaders.
  67. ↑ D. W. Brogan, The Development of Modern France 1870–1939 (London: Hamish Hamilton 1940), p. 54 (1871 defeat, context described), pp. 55–74 (subsequent Paris Commune revolt).
  68. ↑ Albert Hourani, Arabic Thought in the Liberal Age 1798–1939 (Oxford University 1962, 1967), p. 349 (re Egypt).
  69. ↑ Lucien Romier, L'Ancienne France (Paris 1948), translated and completed by Rowse as A History of France (New York 1953), pp. 439–440.
  70. ↑ David Thomson, Democracy in France since 1870 (Oxford University 1946, 5th ed. 1969; reprint Cassell 1989), pp. 75–91 (legislature as sovereign in the constitution of the Third Republic), pp. 88–91 (Constitutional Laws of 1875), 101–102 (1870s election results).
  71. ↑ D. W. Brogan, The Development of Modern France 1870–1939 (London: Hamish Hamilton 1940), p. 77 (Catholics normally "so weak in French political life"), 113 (Third Republic 1876 election results), 114 (French prosperity), 144–146 (republicans), 538–539 (1918 victory).
  72. ↑ Romier, L'Ancienne France (Paris 1948), translated, completed by Rowse as A History of France (New York 1953), pp. 432–433.
  73. ↑ D. W. Brogan, The Development of Modern France. 1870–1939 (London 1940), p. 225.
  74. ↑ Aldrich, Greater France (New York: St. Martin's 1996), pp. 118–119.
  75. ↑ Kassab and Ounaïes, with Abdelkéfi, Louati, Mosbah, and Sakli, L'Époque Contemporaine (1881–1956). Histoire Général de la Tunisie, Tome IV (Tunis: Sud Editions 2010), pp. 407–409.
  76. ↑ Albert Hourani, Arabic Thought in the Liberal Age 1798–1939 (Oxford University 1962, 1967), p. 366.
  77. ↑ Kenneth J. Perkins, Historical Dictionary of Tunisia (Metuchen NJ: Scarecrow Press 1989), "Habib Bourguiba", pp. 28–35. In Paris Bourguiba studied the laws and political culture of France. There he also met and married Mathilde Louvain. Perkins (1989), p. 28.
  78. ↑ Cf., Perkins, A History of Modern Tunisia (2004), p. 144.
  79. ↑ Najib Ullah, Islamic Literature (New York: Washington Square 1963) pp. xi-xii, pp. 2–3 (map of Arabian sphere), pp. 214–215 (map of Iranian sphere), pp. 368–369 (map of Turkic sphere).
  80. ↑ Such Turkish influence was discussed previously, in History of Ottoman-era Tunisia. See, for example, the sections: Ottomans in the West, Janissary Deys, and Age of Reform: the Tanzimat. A brief review is also given hereinabove at Beylical debt.
  81. ↑ Discussed previously in the History of early Islamic Tunisia.
  82. ↑ Nikki R. Keddie, An Islamic Response to Imperialism. Political and religious writings of Sayyid Jamal ad-Din "al-Afghani" (Univ. of Calif. 1968) at 5-11: al-Afghani born and raised in Iran.
  83. ↑ Cf., History of early Islamic Tunisia.
  84. ↑ Cf., Marshall G. S. Hodgson, The Venture of Islam, Vol.1: The Classical Age (Univ.of Chicago 1961 [2v], 1974 [3v]) at I: 237.
  85. ↑ John J. Saunders, "The Muslim Climate of Thought", p. 129, in his edited The Muslim World on the Eve of Europe's Expansion (Englewood Cliffs NJ: Prentice-Hall 1966).
  86. ↑ Enayat, Modern Islamic Political Theories (University of Texas 1962) at 124:

    "There are other Muslim nations [beside Iran] which have had varying degrees of attachment to their pre-Islamic legacies--the Egyptians to the Pharaonic, the Lebanese to the Phoenicians, the Tunisians to the Carthaginian, and the Iraqis to the Babylonian. But the temptations of these pristine glories have so far been offset by the countervailing pull of the Arabic language and culture, which, in their turn, can secure some kind of symbiosis between Arab nationalism and Islam."
  87. ↑ Then the majority of the conquered Near Eastern peoples as fellow Semites largely dropped Aramaic for linguistically related Arabic, and so then became called 'Arabs'; or in the case of Egypt, dropped the more-distantly related Coptic language. Anwar G. Chejne, The Arabic Language. Its role in history (University of Minnesota 1969), p. 25 (Semitic languages), p. 59 and 64 (speakers of Aramaic and Coptic slowly switch to Arabic, beginning in the Umayyad Caliphate).
  88. ↑ Nicholas Ostler, Empires of the Word. A language history of the world (HarperCollins 2005; 2006) at 58-68 (Akkadian); 78-86 (Aramaic).
  89. ↑ A distinction can be made between two different types of renewal, religious and cultural-political: (1) a 'scripturalist' revival based on Islamic sacred sources, and (2) a modernist reform referencing secular or scientific learning. Cf., Ira M. Lapidus, Contemporary Islamic Movements in Historical Perspective (University of California 1983), pp. 11–13. The first type of reform is not addressed here; it might result in the Wahhabis (mid 18th century, Arabia), or the Sanusis (early 20th century, Libya).
  90. ↑ George Lenczowski, editor, The Political Awakening in the Middle East (Prentice-Hall 1970), chapter "Fundamentalism and Reform" at 28-47, mentioning the Wahhabis, the Sanusis, and the Muslim Brotherhood of Egypt.
  91. ↑ Nikki R. Keddie, An Islamic Response to Imperialism. Political and religious writings of Sayyid Jamal ad-Din "al-Afghani" (University of California 1968) at 16-97 (presentation of al-Afghani's career and views): at 24 (journal), at 26-27 (Nasir ad-Din Shah), at 29-31 (Sultan Abdulhamid), at 40-45 (anti-west yet modernizer), at 45-52 (Islamic philosophy), at 73-84 (materialism).
  92. ↑ Albert Hourani, Arabic Thought in the Liberal Age 1798–1939 (Oxford University 1970), pp. 108–129 (al-Afghani).
  93. ↑ Wilfred Cantwell Smith, Islam in modern history (Princeton Univ. 1957) at 47-51 (Afghani).
  94. ↑ Hamid Enayat, Modern Islamic Political Thought (Univ. of Texas 1982) re Asad-abadi (al-Afghani) at 41-42 (Islamic unity), at 47 (ijtihad), at 56 (pathfinder), at 83 (Muslim Brothers), at 135 (free will), at 185-186 (historical revision).
  95. ↑ N. Ziadeh, Origins of Nationalism in Tunisia (Beirut 1962) at 62; at 99 (al-Afghani and the Tunisian politician Ath-Tha'alibi); cf., 67.
  96. ↑ Keddie, An Islamic response to imperialism (1968) re 'Abduh as follower: at 24; cf., 93-95.
  97. ↑ P. J. Vatikiotis, A Modern History of Egypt (Praeger 1969) at 182-183, about Shaykh 'Abduh in later years:

    "An Azharite, a member of the ulama class, and by 1890 a well-known writer, teacher and judge, Abduh attained, with the aid of the Khedive [ruler] and with the approval of the British authorities, a public position in the official government... from which he could influence policy and public opinion. ... [H]e was ultimately interested in a religious reformation, i.e., ...interpretation of the religious law, the Sharia. This brought him into direct conflict with the Azhar hierarchy and other traditionalist elements in the country. His appointment to the office of Mufti [judge] of Egypt--the supreme interpreter of Sharia--was largely due to British influence."
  98. ↑ Malcolm H. Kerr, Islamic Reform. The Political and Legal Theories of Muhammad 'Abduh and Rashīd Ridā (University of California 1967), pp. 103–153; 'Abduh as Ash'arite yet somewhat near to Mu'tazilites, pp. 11–12, cf. 123. 'Abduh stressed "the essential harmony of reason, revelation, and individual moral temperament" (at 109).
  99. ↑ A. Hourani, Arabic Thought in the Liberal Age 1798–1939 (Oxford Univ. 1970), pp. 130–160 ('Abduh), p. 147 (ijtihad).
  100. ↑ Ziadeh, Origins of Nationalism in Tunisia (Beirut 1962) at 63-64, 68-69.
  101. ↑ Leonard Binder, The Ideological Revolution in the Middle East (New York: Wiley 1964) at 60. Cf., professor Binder's comparison of 'Abduh with Ibn Khaldun of Hafsid Tunisia (at 67-72).
  102. ↑ Elie Kedourie, Afghani and 'Abduh (London: Frank Cass 1966) cautions, however, that "with men like Afghani and 'Abduh... what is done has no necessary connection to what is said... ."
  103. ↑ See above section Beylical debt and also History of Ottoman-era Tunisia#Age of modern reform.
  104. ↑ Hourani, Arabic Thought in the Liberal Age (Oxford University 1970), pp. 84–95 (Khayr al-Din).
  105. ↑ Perkins, A History of Modern Tunisia (Cambridge University 2004), pp. 32–36 (Khair al-Din).
  106. ↑ Guellouz, Masmoudi, Smida, Saadaoui, Les Temps Modernes 941-1247 H./1534-1881 (Tusis: Sud Editions 2010) at 412-428(Khaïreddine).
  107. ↑ Green, The Tunisian Ulama 1873-1915 (Brill 1978) at 147-154; quotes at 147 ("adhered", "anti-"), 149 ("reformist"), 153 ("aliance", "content"), 154 ("letter").
  108. ↑ Ziadeh, Origins of Nationalism in Tunisia (Beirut 1962) at 61-63: Shaykh Muhammad as-Sanusi, his travels, 'Abduh visit, the protest and demonstrations. A few years later the weekly al-Hādira was started (at 64), see below "Nationalist origins".
  109. ↑ M. Șükrü Hanioğlu, A brief history of the late Ottoman Empire Princeton Univ. (2008) at 193: Syria called a "hotbed of Arab nationalist intellectual activity during the last years of the empire".
  110. ↑ Abun-Nasr, A History of the Maghrib (1971) at 182-183, 184 (by 18th century Tunisia as independent of Ottomans).
  111. ↑ Cf., T. E. Lawrence, Seven Pillars of Wisdom. A triumph (Geo. Doran Pub. Co. 1926; reprint, New York: Anchor 1991). A well-known, first-person English account of the revolt in Arabia against the Ottomans, leading to the fall of Damascus.
  112. ↑ Samir al-Khalil (a.k.a. Kanan Makiya), Republic of Fear (University of California 1989; reprint New York: Pantheon) at 149-150: the Bedouin army "entered Damascus amidst scenes of unparalleled emotionalism."
  113. ↑ P. M. Holt, Egypt and the Fertile Crescent 1516-1922. A political history (Cornell University 1966) at 213-216 (Egypt).
  114. ↑ Abun-Nasr, A History of the Maghrib (1971) at 303 (Treaty of Fes); at 311 (Libya).
  115. ↑ Following World War I in the Arab Mashriq, the rather 'victorious' Arabs nonetheless were relieved of the major fruit of their fight by Britain and France. David Fromkin, A Peace to End all Peace. The fall of the Ottoman Empire and the creation of the modern Middle East (New York: Henry Holt 1989; reprint, NY: Avon), e.g., p. 493 (Syria), pp. 507–510 (Iraq).
  116. ↑ Kerr, Islamic Reform. The Political and Legal Theories of Muhammad 'Abduh and Rashīd Ridā (1967) at 215-216, regarding reform of Islamic law: the Ottomans or Egypt as examples.
  117. ↑ Cf., Abdallah Laroui, La crise des intellectuels arabes: traditionalisme ou historicisme? (Paris: Librairie François Maspero 1974) translated as The Crisis of the Arab intellectual. Traditionalism or historicism? (Univ. of Calif. 1976).
  118. ↑ The French example remained an alternate model of political-economy. See above section: French context.
  119. ↑ Perkins, A History of Modern Tunisia (2004), pp. 39–43.
  120. ↑ Berque, French North Africa (1962; 1967) at 346-347, quote at 346 ("prodigality").
  121. ↑ Anderson, The State and Social Transformation in Tunisia and Libya, 1830-1980 (Princeton Univ. 1986) at 96 text and note 2 (1864 revolt), quote at 117 ("obedience").
  122. ↑ The Surest Path. The policial treatise of a nineteenth-century Muslim statesman. A translation of the Introduction to 'The Surest Path to Knowledge concerning the contition of countries' by Khayr al-Din al-Tunisi by Leon Carl Brown (Harvard Univ. 1967).
  123. ↑ Guellouz, Masmoudi, Smida, Les Temps Modernes 941-1247 H./1534-1881 (Tunis: Sud Editions 2010) [Histoire Générale de la Tunisie, III] at 412-428.
  124. ↑ Cf., History of Ottoman-era Tunisia.
  125. ↑ Perkins, A History of Modern Tunisia (Cambridge University 2004) at 65 (al-Hadira); at 33, 65 (Khair al-Din). Perkins refers to 'Abduh and the al-Hadira weekly as being socially conservative, inspired by salafiyya views (al-salaf, ancestors).
  126. ↑ Nicola A. Ziadeh, Origins of Nationalism in Tunisia (Beirut: American University of Beirut 1962) at 64 (al-Hadirah, editorials); at 61-63 (as-Sanusi and 'Abduh), at 66, 68 ('Abduh's counsel); quote at 64.
  127. ↑ Arnold Green, The Tunisian Ulama 1873-1915 (Leiden: Brill 1978) at 154 (Ibn Ashūr's conclusions). Shaykh al-Sanusi later "served briefly on the Mixed Property Court" created by the Protectorate, and wrote an 1887 book in Arabic to show the legitimacy of the French land law in terms of Muslim law, al-shar'i (at 146, 165).
  128. ↑ Re 'Abduh's visit and al-Sanusi, see section: "Islamic context".
  129. ↑ Laroui, History of Maghrib (Paris 1970; Princeton Univ. 1977), pp. 314–315, 353, 357–358 (Khair al-Din al-Tunsi); 359 (Qabadu).
  130. ↑ Ziadeh, Origins of Nationalism in Tunisia (Beirut 1962), pp. 62–65, 67.
  131. ↑ See above, section "Islamic context".
  132. ↑ Ziadeh, Origins of Nationalism in Tunisia (Beirut 1962) at 65 (decree).
  133. ↑ Laroui, History of Maghrib (Paris 1970; 1977) at 358–359 (three quotes).
  134. ↑ Perkins, A Historyof Modern Tunisia (2004) at 66 (quote), 98 (Neo-Dustur).
  135. ↑ Ziadeh, Origins of Nationalism in Tunisia (Beirut 1962) at 65-67; at 70 (foreign periodicals).
  136. ↑ Ahmed Kassab & Ahmed Ounïes, L'Époque Contemporaine 1881-1956 (Tunis: Sud Editions 2010) [Histoire Générale de la Tunisie, IV] at 186-190.
  137. ↑ Laroui, History of Maghrib (Paris 1970; Princeton Univ. 1977), pp. 358–361; 360 (opposition between Tha'alibi and Hamba [Hanba]).
  138. ↑ Ziadeh, Origins of Nationalism in Tunisia (Beirut 1962) at 65–67, 74–75, 78–79; 99-100 (quotes: description of Tha'alibi, "attack on Islam", his trial).
  139. ↑ Perkins, A History of Modern Tunisia (Cambridge University 2004), p. 68 (transition quote).
  140. ↑ Ziadeh, Origins of Nationalism in Tunisia (Beirut 1962) at 79–82.
  141. ↑ Laroui, History of Maghrib (Paris 1970; Princeton Univ. 1977) at 363 (1918 death of Hamba [Hanba] in Istanbul).
  142. ↑ Ziadeh, Origins of Nationalism in Tunisia (Beirut 1962) at 83–85, 86 (Tha'alibi).
  143. ↑ Ahmed Kassab & Ahmed Ounïes, L'Époque Contemporaine (Tunis: Sud Editions 2010), pp. 368–370.
  144. ↑ Cf., Smith, Islam in Modern History (1957), e.g., pan-Islam at 80-84.
  145. ↑ Nicola A. Ziadeh, Origins of Nationalism in Tunisia (Beirut: American University of Beirut 1962) at 80 (quote); 80–82 (Ottomans), 82 (Egypt).
  146. ↑ Hanioglu, A brief history of the Late Ottoman Empire (2008) at 142, 161-162 (sultan: pan-Islam, deposed).
  147. ↑ Hamid Enayat, Modern Islamic Political Thought (University of Texas 1982) at 52-56 (caliphate).
  148. ↑ See also the above, section "Islamic context".
  149. ↑ Perkins, A Modern History of Tunisia (2004) at 72 (loss of leadership).
  150. ↑ Abdallah Laroui, L'Histoire du Maghreb: Un essai de sythèse (Paris: Librairie François Maspero 1970), translated as History of Maghrib. An interpretive essay (Princeton University 1977) at 346, 360–361, 363–364, quote at 364.
  151. ↑ Ziadeh, Origins of Nationalism in Tunisia (Beirut 1962) at 82–83 (Tunis al-fatat), 110 (spectrum, Old Turbans).
  152. ↑ Kassab & Ounaïes, L'Ėpoque Contemporaine 1881–1956 (Tunis: Sud Editions 2010), p. 143. [Histoire Générale de la Tunisie, Tome IV]
  153. ↑ Italians in Tunisia (and Maghreb)
  154. ↑ Lisa Anderson, The State and Social Transformation in Tunisia and Libya, 1830–1980 (Princeton University 1986), pp. 100, 151–153.
  155. ↑ Aldrich, Greater France (1996) pp. 114, 115.
  156. ↑ At Tunisian independence in 1956 the Europeans totalled about 250,000. Perkins, A History of Modern Tunisia (2004), p. 144.
  157. ↑ Perkins, Historical Dictionary of Tunisia (1989), p. 39. The colons were also called Pied-Noirs.
  158. ↑ E.g., qualification examinations for employment were given using the French language. Albert Memmi, Portrait du Colonisé précédé du Portrait du Colonisateur (Paris: Editions Buchet/Chastel-Corrêa 1957), translated as The Colonizer and the Colonized (Boston: Beadon Press 1967), e.g., p. 12. If a Tunisian "wants to obtain a job, make a place for himself" he must learn French. "In the linguistic conflict within the colonized, his mother tongue is that which is crushed." Memmi (1957, 1967), p. 107.
  159. ↑ Jacques Berque, La Maghreb entre deux Guerres (Paris: Editions du Seuil 1962), translated by Jean Stewart as French North Africa (London: Faber and Faber 1967), pp. 44, 48 (land), 93 (economy), 99 (view of locals).
  160. ↑ Kassab & Ounaïes, L'Ėpoque Contemporaine 1881–1956 (Tunis: Sud Editions 2010), p. 86 (agriculture), 90–92 (industry), 120–122 (commerce). [Histoire Générale de la Tunisie, IV].
  161. ↑ Perkins, A History of Modern Tunisia (Cambridge University 2004), pp. 47–51 (colon dominance of agriculture and industry).
  162. ↑ Nicola A. Ziader, Origin of Nationalism in Tunisia (Beirut: American University 1962), p. 58.
  163. ↑ Cf., his posthumous autobiographical novel Le premier home (Paris 1994; 1995).
  164. ↑ The Parti-Colonial was the major pressure group for all colonial matters, at 10,000 strong. Also, a large and "extremely influential" political lobby pressured government ministers and legislative commissions. Roger Magraw, France 1815–1914 (1983, 1986), p. 242.
  165. ↑ Herbert Lüthy, Frankreichs Uhren gehen anders (Zürich: Europa-Verlag 1954), translated as A l'heure de son clocher. Essai sur la France. (Paris 1955), and as Luethy, France against Herself (New York: Praeger 1955), pp. 272–273, 274 (the 1950 settler 'revolt' against the reform agreement between the French colonial administration and Tunisian nationalists).
  166. ↑ La Tunisie Française was a daily newspaper founded in 1892 "to represent the views of the French colons." It did so for over half a century. Perkins, Historical Dictionary of Tunisia (Metuchen NJ: Scarecrow Press 1989), p. 133.
  167. ↑ Cf., Robert Aldrich, Greater France. A history of French overseas expansion (New York: St. Martin's 1996), pp. 138–146.
  168. ↑ Camus, L'Estranger (Paris: Librairie Gallimard 1942; transl. as The Stranger Knopf, New York 1946).
  169. ↑ Camus sought connections to do the difficult work for "peace and understanding" between different communities during Algeria's independence struggle. John K. Cooley, Baal, Christ, and Mohammed. Religion and Revolution in North Africa (New York: Holt Rinehart Winston 1965), pp. 317–318.
  170. ↑ Cf., Jacques Berque in his book La Maghreb entre deux Guerres (Paris: Editions du Seuil 1962), translated as French North Africa. The Maghrib between two World Wars (London: Faber and Faber 1967), p. 15.
  171. ↑ Berque, French North Africa (1962; 1967), p. 254.
  172. ↑ Cf., Frantz Fanon, L'An Cinq de la Révolution Algérienne (Paris: François Maspero éditeur 1959), translated as A Dying Colonialism (New York: Grove Press 1965), pp. 157–162.
  173. ↑ Robert Aldrich, Greater France. A history of French overseas expansion (New York: St. Martin's Press 1996), p. 114 (quote).
  174. ↑ Berque, French North Africa (Paris 1962; 1967), pp. 64-68 (undercurrents of French administration), at 333 (Jews).
  175. ↑ Perkins, A History of Modern Tunisia (2004) pp. 47-61 (European settlers); 46, 98 (Jews on an unhappy margin of European and Tunisian); 44, 48, 53 (Italians).
  176. ↑ Berque, French North Africa (Paris 1962; 1967), pp. 220 (Congress); 39-42 (transport).
  177. ↑ Perkins, A History of Modern Tunisia (2004) pp. 197 (Congress), 57-61 (public works).
  178. ↑ Berque, French North Africa (Paris 1962; 1967), pp. 28-29, 65-72 (French colonial policy).
  179. ↑ Robert Aldrich, Greater France. A history of French overseas expansion (New York: St. Martin's Press 1996), pp. 89–121, 163-198.
  180. ↑ Ruth M. Davis, Ma'lūf. Reflections on the Arab Andalusian music of Tunisia (Lanham, MD: Scarecrow Press 2004), p. 48: Sidi Bou Said near Tunis was a traditional center of art, and of Ma'lũf performance.
  181. ↑ Perkins, A History of Modern Tunisia (2004) pp. 8-9, 99-101, 114-115, 176-184; film: 9, 177-180, 198-201.
  182. ↑ Kassab & Ounaïes, L'Epoque Contemporaine 1881-1956 (Tunis: Sud Editions 2010), pp. 217-232 (literature: traditional poetry, the novel, and theater), 255-283 (traditional music), 283-295 (painting, with color reproductions). Histoire Général de la Tunisie, Tome IV.
  183. ↑ Ziadeh, Origins of Nationalism in Tunisia (Beirut 1962), pp. 90-92.
  184. ↑ Perkins, History of Modern Tunisia (2004), pp. 74-76, 76-80.
  185. ↑ Aldrich, Greater France (1996) pp. 266-268.
  186. ↑ Ziadeh, Origins of Nationalism in Tunisia (Beirut 1962), pp. 85-97.
  187. ↑ Perkins, A History of Modern Tunisia (2003) at 76-89 (Destour), 89-95 (intra-party conflict).
  188. ↑ Kassb and Ounaïes, L'Époque Contemporaine (Tunis 2010) at 375-400 (Le Destour).
  189. ↑ Perkins, History of Modern Tunisia (2004) at 85: CGTT created, which drained Tunisian workers away from the French labor union CGT.
  190. ↑ Kassb and Ounaïes, L'Époque Contemporaine (Tunis 2010) at 510-518: CGTT.
  191. ↑ Perkins, A History of Modern Tunisia (2004) at 95-102.
  192. ↑ Oddly enough, support came from those Tunisian Italians who were supporting the fascist government in Italy; later in 1942 Mussolini obtained the liberation of Bourghiba from a Vichy jail.
  193. ↑ Eisenhower, Crusade in Europe (1948) at 124.
  194. ↑ Kassab and Ounaies, L'Epoque Contemporaines 1881-1956 (Tunis 2010) at 430-431.
  195. ↑ David Thomson, Democracy in France since 1870 (Oxford University 1946, 5th ed. 1969; reprint Cassell 1989), pp. 213–229 (Vichy).
  196. ↑ Before Vichy lost control in the Maghrib, persecution of the Jews had begun there. Cf., Robert Satloff, Among the Righteous. Lost stories from the Holocaust's long reach into Arab lands (New York: Public Affairs 2006).
  197. ↑ Perkins, A History of Modern Tunisia (2004), pp. 105–106.
  198. ↑ Rommel later joined the German military's plot to kill Hitler; Rommel's preference was to arrest him and try him for war crimes. Wm. L. Shirer, Rise and Fall of the Third Reich (New York: Simon and Schuster 1960), pp. 1030–1032; North African warfare, pp. 911–913, 919–925.
  199. ↑ The British evidently respected the Afrika Corps because "it fought according to the rules". And there were no S.S. divisions in the desert. Desmond Young, Rommel: The Desert Fox (London: Collins 1950; reprint Berkley 1962), p. 128.
  200. ↑ Robert Rinehart, "Historical Setting", 1–70, pp. 44–47, in Nelson, ed., Tunisia. A Country Study (3d ed. 1986).
  201. ↑ Dwight D. Eisenhower, Crusade in Europe (New York: Doubleday 1948), p. 137.
  202. ↑ Hooker Doolittle, experienced in North African politics since 1933, was the American consul in Tunis, 1941–1943. He "openly criticized the Free French for their treatment of the Arabs" following the Allied defeat of Germany in Tunisia, and "his contacts with the leaders of the Neo-Dustur led France to demand his dismissal." He was reassigned to Egypt. Perkins, Historical Dictionary of Tunisia (1989), p. 44.
  203. ↑ Perkins, A History of Modern Tunisia (2004), pp. 106–107, 111; quote, p. 106. Perkins comments that Moncef Bey was not pro-German, but rather he was against the French Protectorate; certainly Tunisian independence was his first objective.
  204. ↑ Rinehart, "Historical Setting", p. 47, in Nelson, ed., Tunisia. A Country Study (3d ed. 1986). The French colons themselves had once been "generally sympathetic to the Vichy regime". Ibid., p. 44. The war created difficult choices for the French.
  205. ↑ Perkins, A History of Modern Tunisia (2004), pp. 104, 107–110.
  206. ↑ Kassab and Ounaïes, L'Époque Contemporaine (Tunis 2010) at 441-448 (Asia), 448-453 (Africa), 453-468 (specifically North Africa).
  207. ↑ Frantz Fanon, Les damnés de la terre (Paris: François Maspero éditeur 1961), translated as The Wretched of the Earth (New York: Grove Press 1968). The colonized locals "find out on the spot that all the piles of speeches on the equality of human beings do not hide the commonplace fact that the seven Frenchmen killed or wounded at Col de Sakamody kindles the imagination of all civilized consciences, whereas... the massacre of whole populations... is not of the slightest importance." Fanon (1961, 1968), p. 89.
  208. ↑ Following Tunisian independence in 1956, Fanon became based in Tunis, working for "the free Algerian press service and the FLN [Front de Libéracion Nationale] paper, El Moudjahid." David Caute, Frantz Fanon (New York: Viking 1970), p. 47.
  209. ↑ Kassab and Ounaïes, L'Époque Contemporaine (Tunis 2010) at 440-441 (UN, USA, USSR, and post-war decline of colonialism).
  210. ↑ Robert Aldrich, Greater France (1996) at 282 (countries independent).
  211. ↑ Kassab & Ounaïes, L'Époque Contemporaine (2010) at 454 (Arab League, Bourguiba's move).
  212. ↑ Pierre Rossi, La Tunisie de Bourguiba (Paris: Editions Kahia 1967) translated as Bourguiba's Tunisia (Tunis: Kahia 1967) at 35 (in Cairo re the M.L.C). Rossi states that Bourguiba resided in Cairo 1945-1949.
  213. ↑ Jacques Baulin, The Arab role in Africa (Harmondsworth: Penguin 1962) at 118-119, 123-125: Bourguiba's years (1946-1949) in Cairo caused him later to be suspicious of Nasser in Egypt and his domination of the Arab League.
  214. ↑ Rossi, Bourguiba's Tunisia (Paris; Tunis: Kahia 1967) at 37: October 1952 the Tunisian question on the agenda at United Nations.
  215. ↑ Kassab and Ounaïes, L'Époque Contemporaine (Tunis 2010) at 534: hearings on the 'Tunisian question' at U.N., December 1954.
  216. ↑ See section above "Tunisian Destour".
  217. ↑ Perkins, History of Modern Tunisia (2004) at 85: CGTT created, which drained Tunisian workers away from the French labor union CGT; at 112-114: UGTT created to be nationalist alternative to communist-led French unions.
  218. ↑ Kassb and Ounaïes, L'Époque Contemporaine (Tunis 2010) at 510-518: CGTT; at 518-530: UGTT.
  219. ↑ Perkins, History of Modern Tunisia (2004) at 115-117.
  220. ↑ Howard C. Reese, et al., Area Handbook for the Republic of Tunisia (Washington 1970) at 37.
  221. ↑ Perkins, History of Modern Tunisia (2004) at 123-124 (limited reforms); 124, 125 (guerrillas).
  222. ↑ Kassb and Ounaïes, L'Époque Contemporaine (Tunis 2010) at 468-475. 'La résistance armée' mustered its strength following the massive arrests of Neo-Destour leaders by French authorities in January 1952. Its origins dated to 1949. Recruiting from army veterans as well as boy scouts, organized groups were scattered across the country. Its presence and activities menaced the security of the French colons.
  223. ↑ Abdullah Laroui provides a very abstracted summary this sequence of events in Tunisia (cultural reformism, political reformism, political activism), noting that the parallel sequence in Algeria and Morocco differed somewhat. He then abstracts for the entire Maghrib: secular political reformism (moderate both in ideology and action), religious reformism (radical in ideology but moderate in action), and political activism (moderate in program, extremist in methods of action). Laroui, History of Maghrib (1970; 1977), pp. 363–364, 366, 367.
  224. ↑ Perkins, History of Modern Tunisia (2004) at 128-129.
  225. ↑ Perkins, Historical Dictionary of Tunisia (Metuchen: Scarecrow 1989) at 26.
  226. ↑ Richard M. Brace, Morocco, Algeria, Tunisia (Prentice-Hall 1964), pp. 39–52, 95–97.
  227. ↑ Perkins, History of Modern Tunisia (2004) at 117-129.
  228. ↑ Anun-Nasr, A History of the Maghrib (1971) at 350-354.
  229. ↑ See above, section "Post-war Context".
  230. ↑ Albert Memmi, Portrait du Colonisé précédé du Portrait du Colonisateur (Paris: Editions Buchet/Chastel-Corrêa 1957), translated as The Colonizer and the Colonized (Boston: Beadon Press 1967), p. 8. This work widely circulated following independence.
  231. ↑ Memmi, The Colonizer and the Colonized (Paris 1957; Boston 1967), pp. 4, 5, 6.
  232. ↑ Perkins, A History of Modern Tunisia (Cambridge University 2004), p. 144.
  233. ↑ Berque, French North Africa (Paris 1962; London 1967), p. 99 ("Greater progress"), at 383-384 ("abstain from").

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Perkins, Kenneth. A History of Modern Tunisia (2nd edition, 2014)
  • Roberts, Stephen A. History Of French Colonial Policy 1870-1925 (2 vol 1929) vol 2 pp 259–301 online

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Թունիսի_ֆրանսիական_պրոտեկտորատի_պատմություն&oldid=9547076» էջից