Բիբլիական (պոեմ)

Բիբլիական
	Բիբլիականի պոեմի բնաբանը 1952 թվականի հրատարակությունում
Հեղինակ	Հովհաննես Շիրազ
Տեսակ	գրական ստեղծագործություն
Ժանր	պոեզիա և քնարապատմողական
Բնօրինակ լեզու	հայերեն
Հրատարակման տարեթիվ	1944

Բիբլիական, պոեմ, հայ գրող Հովհաննես Շիրազի խոհաքնարական պոեմներից է, համաշխարհային քնարերգության լավագույն գործերից մեկը^[1]։ Գրվել է 1942 թվականին, տպագրվել 1944 թվականին, երբ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմն արդեն տեղափոխվել էր Գերմանիայի տարածք։ Պոեմը մարդու հզորության և անսահման կարողությունների ժամանակակից հայացքն է, որն այնքան կարևոր էր պատերազմի տարիներին։ Բիբլիական պոեմը խորհրդային տարիներին հայ ժողովրդի ստեղծած ամենաբարձր և անգնահատելի ազգային ու համամարդկային արժեքներից է, թեև արժանացել է իր ժամանակի ժխտողական վերաբերմունքի։

Ցավը տվեց սարերին՝
Սարերր չտարան,
Ցավը տվեց մարդուն՝
Մարդը տարավ։

- (Մորս խոսքերից)

«Բիբլիական» պոեմում Շիրազը դիմում է աշխարհի ստեղծման աստվածաշնչյան առասպելին՝ ներկայացնելով մարդու հզորությունը և կարողությունը դժվարությունները հաղթահարելու ճանապարհին։ Հեղինակը ներկայացնում է մարդուն՝ որպես բնության գլուխգործոց։ Երկրի ու երկնքի մեջտեղում կանգնել է մարդը, և մարդու մեջ է խտացված մարդկությունը։ Եվ ցավի միջով անցնելով բանաստեղծը եզրակացնում է, «որ ոչ թե աստված ստեղծեց մարդուն, այլ մարդն իր ահից ստեղծեց աստծուն»։

Նրա ստեղծագործությունները թարգմանվել են աշխարհի 58 լեզուներով։ Ամենից շատ թարգմանվել է բանաստեղծի քնարի անգին գոհարը` «Բիբլիական» պոեմ^[2]։

Սյուժե[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պոեմն ունի գործողությունների ներքին զարգացում։ Աշխարհն արարող անհայտ ոգին, այսինքն՝ Աստված, ստեղծել է տիեզերքն ու համայն աշխարհը։ Լույսի հրճվանքը տվել է երկնքին, կապույտ ծիծաղը ծավալել է ծովերի վրա, ճերմակ ժպիտը սփռել է ձյուներին, և իր մոտ է մնացել միայն վիշտը։ Մտածել է Աստված, թե ո՞ւմ տա վիշտը, ով ունի այնքան լայն ու մեծ սիրտ, որ վիշտն անխռով տանի։ Աստված վիշտը տվել է ծաղիկներին ու գազաններին, սակայն ծաղիկներն իսկույն թոշնել են, իսկ գազանները՝ իրենց անբառ կաղկանձը անեծքի պես ուղղել դեպի լուսին։ Վշտին չեն դիմացել անգամ անսասան լեռները, դաշտերն անապատի են վերածվել, ծովերը՝ փոթորկվել, երկինքն ամպ ու որոտով կարկուտ է թափել, աստղերը դարձել են ասուպներ։

Ու նորից խորհել է Աստված, որ եթե այսպես գնա՝ ցավը կմնա իրեն։ Այդ պահին նա տեսել է դեռևս անհոգ մարդուն և նրան տվել երկրային վիշտը։ Մարդն անմիջապես զգացել է, որ ամենամեծ վիշտը մահն է^[3]։

Եվ կռվի ելավ մահվան դեմ մահով,-
Գերեզմանի դեմ դնելով մանկան
Ոսկի օրոցքը՝ իր հույսն օրորոց։

«Եվ տիեզերքում լոկ մարդն անեղծ Վշտին հաղթելով՝ դարձավ իմաստուն»,- գրում է բանաստեղծը և հանգում այն եզրակացության, «որ ոչ թե աստված ստեղծեց մարդուն, այլ մարդն իր ահից ստեղծեց աստծուն»։ Մարդն այսպես դարձել է ամենակարող, տեր ու տիրակալ։ Վերջին պահին անհայտ ոգին հայտնվելով՝ նրան է ժառանգել տիեզերքը, որ մարդն իր մտքի թափով նրա արքան դառնա ու հրաշքներ ծնի^[4]։ Ընդհանրացնելով՝ հեղինակը գրում է․

Այնինչ նիրհում է աստվածն իր հոգում։
Եվ իմաստնացած կգնաս այդպես,
Դարերի անտես սանդուղքով կելնես
Դեպի կատարը կատարելության,
Որ միջօրեի արևի նման
Փարատես ստվերն ոգուդ չարության
Եվ աղավնանաս քո նմանի դեմ, -
Որ քո նմանի վիշտն էլ ճաշակես,
Որ նոր լինես մարդ ու ծաղկես որպես
Ազնիվ խտացվածքն ահեղ բնության՝
Հասնելով ոգու ներդաշնակության։

Գաղափար[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պոեմն ունի հայ ժողովրդական բանահյուսությունից վերցված բնաբան. «Ցավը տվեց սարերին՝ սարերը չտարան, ցավը տվեց մարդուն՝ մարդը տարավ»։ Այս իմաստությունը արտահայտում է, մի կողմից, ընդհանրապես մարդու հզորության միտքը, մյուս կողմից համաշխարհային պատերազմի մարտահրավերն ընդունած մարդկության հաղթանակը չարիքի ու բռնության ուժերի դեմ։

«Բիբլիականը» այն գաղափարի խտացումն է, ըստ որի՝ ցավն ու տառապանքը մարդուն մաքրում են մեղքերից, դարձնում հրաշագործ, հնարամիտ,անընդհատ որոնող, ինչն էլ իմաստավորում է կատարելության հասնելու մարդկային ձգտումը։ Մարդու կողմից Աստծու որոնումը Շիրազը պատկերել է ամբողջ պոեմի ոգին խտացնող այս արտահայտությամբ.

Այնինչ՝ նիրհում է աստված իր հոգում․․․

Այսինքն՝ կատարյալը մարդու մեջ է, և նրա տենչը՝ հասնելու կատարելության, իր էության մեջ կատարվող ներքին պայքարն է։ Զգալով իրենց պակասություններն ու թերացումները՝ մարդիկ մտովի հորինում են կատարելության պատրանքը և դրան հառում իրենց հայացքները։ Փաստորեն, անկատար և կատարյալ մարդու միջև եղած տարբերության հաղթահարումն էլ դառնում է այն ռոմանտիկ ձգտումը, որը և բորբոքում է կյանքն իմաստավորելու ցանկություն։

Այս պոեմում Շիրազն իր տաղանդի ամբողջ ուժով ստեղծել է մարդու ներքին տարերքի երգը, տիտանական ուժի երգը, որը կապվում է հայ ժողովրդի բարոյական զորության, անհուն մաքառումների հետ^[5]։

Ոճաբանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Բիբլիական» պոեմը գրվել է մի շնչով և հեղինակը գրեթե փոփոխություններ չի կատարել։ Այն աչքի է ընկնում գեղարվեստական կատարելությամբ։ Տիեզերքի կենտրոնում կանգնած մարդուն Շիրազը պատկերել է վիթխարի չափանիշների խտացումով և պատկերների արտասովոր հորձանքով։ Փոխաբերությունների, համեմատությունների ու մակդիրների թարմությունը նոր տեսանկյուն են բացել նաև մարդու ու աշխարհի հարաբերության մեջ, ավելի ցայտուն ուրվագծել բնությունը.

Ամպերով գոռաց երկիմքը զարհուր,
Ցավից անձրևը կարկուտի փոխվեց,
Անեծք կայծակեց ու լացեց անհույս,
Ու մնաց լուսինն աչքում երկնքի
Որպես մի շիթը սառած արցունքի։

Այս պատկերը փոխաբերությունների մի ամբողջական համաձուլվածք է, ինչպես ամպերով գոռացող երկինքը, ցավից կարկուտի փոխվող անձրևը, կայծակող անեծքը, երկնքի աչքը։ Փոխաբերական է նաև լուսինը որպես սառած արցունքի շիթ համեմատությունը։

Հովհաննես Շիրազը Նարեկացուց հետո համեմատության հակադրության խոշորագույն վարպետն է հայ քնարերգության մեջ։ Աշխարհի անընդմեջ շարժման զգացողությամբ նա անընդհատ զուգադրել է ծնունդի ու մահվան պարագծերը և հասել մարդկային ամբողջ կյանքը սոսկ մեկ «մահ-վայրկյանի» հանգեցնելու գաղափարին։ Կյանքի ու մահվան հարցասիրությունը մեկ անգամ չէ, որ Շիրազին հասցրել է շեքսպիրյան մենախոսությունների՝ տեսնելով մահվան մեջ կյանք, կյանքի մեջ՝ մահ՝ որպես բնության մշտանորոգ շարժում։

Անդրեյ Դեմենտևը Շիրազին անվանել է «փոխաբերական բանաստեղծ» և այդ առումով «Բիբլիական» պոեմը համեմատել է Եսենինի և Գիլյենի ստեղծագործությունների հետ^[6]։

Վերնագիր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բիբլիական բառը որպես Խորհրդային միությունում արգելված՝ ոչ աթեիստական բառ, վերնագրի հետ կապված խնդիրներ է առաջացրել։ Նույն պատճառով էլ 1946 թվականին գրված «Աստծու գլուխգործոցը» պոեմը երկար ժամանակ չի տպագրվել։ Մի քանի հրատարակություններում վերնագրվել է «Պոեմ անխորագիր» (1954), իսկ արդեն «Քնար Հայաստանի» 1-ին գրքում (1958) և հետագա հատորներում ունեցել է «Բիբլիական» վերնագիրը։

Գրական զուգահեռներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բիբլիական պոեմն իր խոհափիլիսոփայությամբ խորը աղերսներ ունի Գրիգոր Նարեկացու «Մատյան ողբերգության» պոեմի հետ։ Նարեկացու քնարական հերոսն ինքն իրեն հաստատել է՝ Աստծու առաջ իր թերի, աղավաղված էութան խոստովանությամբ և ձգտել դեպի կատարյալը, որն անհասանելի է։ Շիրազի պոեմում մարդն իրեն առավել չափով շարժման է մղել ցավի ու վշտի արտաքին ազդակներով, որոնք, աստիճանաբար վերածվելով ներքին հոգեբանական գործոնի, նրան պարտադրել են մաքառումներով նվաճելու իր կարողության սահմանները։ Շիրազի քնարական հերոսը «Ոգու ներդաշնակության» հասնելու ուղին սկզբում որոնել է իրենից դուրս և ապա միայն գիտակցել, որ իրենից դուրս եղածը կա այնքանով, որքանով արտացոլված է իր երազանքների մեջ։

Մարդուն վիճակված տառապանքներ և տառապանքի ուղի, մարդը որպես մահկանացու, և մարդը որպես Աստված՝ սրանք են պոեմի հիմնադրույթները։ Այս մտայնությունը հայ գրականության մեջ Նարեկացուց առաջ արտահայտվել է նաև Մեսրոպ Մաշտոցի ապաշխարանքի երգերում, իսկ հետագայում ողողել Հովհաննես Թումանյանի ամբողջ պոեզիան:

Ի տարբերություն ավստրիացի նշանավոր գրող Ֆրանց Կաֆկայի «Պրոցես» վեպում առաջ քաշված այն հարցադրմանը, ըստ որի աշխարհը դատապարտված է, որովհետև հակամարդկային է, իսկ անհատը չի կարող մարտնչել չարի և անհատին խորթացած ուժերի դեմ, Շիրազը ցույց է տվել, որ մեծ են մարդու ներքին հնարավորությունները ու դիմադրելու ընդունակությունը, նա կարող է գոյատևել անգամ բռնության ու տառապանքի ամենահրեշավոր պայմաններում^[7]։

Պոեմների շարք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Խորհրդային և աշխարհի ժողովուրդների լեզուներով «Բիբլիական» պոեմի թարգմանությունների առթիվ հնչած հիացական գնահատականները Հովհաննես Շիրազի համար ստեղծագործական նոր ոգևորության աղբյուր են դարձել և «Մայր» «Բիբլիականը» գրելուց հետո Շիրազը ստեղծել է պոեմների շարք, որոնք նա զետեղել է «Բիբլիականներ» մեկ շարքի մեջ Աստվածաշնչյան թեմաների վերարծարծումներով ստեղծված ութ պոեմներ։ Դրանցում բանաստեղծը փորձել է մարդու էության՝ ինչու, ինչպես հարցադրումների գեղարվեստական մեկնությունը տալ։

Շիրազը համարել է, որ ածանցյալ 7 պոեմներն առաջինի՝ ««Բիբլիականի» զարմից են»։

«Բիբլիական»
«Բիբլիական»-ի վերջաբանը
«Բիբիլիականի երկրորդ արարչականը»
«Աստծու գլուխգործոցը»
«Ինքներգանք համամարդկային»
«Զևսի ծաղիկը»
«Սիրո և իմաստության սրինգը»
«Շղթայված մեղեդիներ»։

Թեև այս պոեմներից ոչ բոլորն են անմիջապես առնչվում աստվածաշնչյան թեմատիկային, ինչպես «Զևսի ծաղիկը», «Սիրո և իմաստության սրինգը», «Շղթայված մեղեդիները», շարքի բոլոր պոմներն էլ մարդու բնույթի և էության, մարդկայինի և աստվածայինի, ազգերի և ցեղերի հարաբերակցության, մարդու և բնության, մարդու և կենդանական աշխարհի, մարդու և տիեզերական առեղծվածների բազմատեսակ առնչությունների շուրջ բանաստեղծական ու փիլիսոփայական խոհերի՝ Հովհաննես Շիրազի պատկերավոր մտածողությանը բնորոշ գեղարվեստական բացառիկ դրսևորումներ են^[8]։

Հակասական կարծիքներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պոեմը միանշանակ ընդունելության չի արժանացել. ժամանակի մեծերի անվերապահ հիացական գնահատականների կողքին եղել են նաև թեր և դեմ կարծիքներ^[9]։

Ո՞ւր է տանում մեզ Շիրազը յուր բիբլիականներով. ստալինյան լուսավոր իրականությունը թողած՝ աստղերի մեջ է կյանք որոնում։

- Ստորագրել են 26 գրող և քննադատ, 1976 թվական ՀԳՄ 7-րդ համագումար

«Բիբլիական» պոեմը ոմանք դիտել են որպես հինավուրց «միստիկայի» ու «մետաֆիզիկական դրույթների» հայտնագործում, որպես «ավետարանական դոգմաների քարոզչություն»^[10]։

Համաշխարհային գրական գոհարներ եթե կազմվեին, ես մեծ սիրով տեղ կտայի «Էքսպրոմտին», «Բիբլիականին», որը փիփլիսոփայական մեծ տաղանդի գործ է։

- Ավետիք Իսահակյան

Պարսիկ քննադատ Ահմեդ Շամլուն՝ «հայ ժողովրդի հոգու ճիչը, մռունչը»։ Պոեմի լեհ թարգմանիչ Բոգդան Գեմբարսկին էլ հավաստել է, թե «միայն մեծ վշտից հառնած ազգի զավակը կարող էր երկնել «Բիբլիականը։ Պոեմի սքանչելի երեսը համամարդկային խոհն է, աստառը` խորունկ ազգային ցավը...»․ Հայաստանի և հայության մասին ակնարկ անգամ չկա պոեմում, բայց այն դրսևորում է հայկականի համամարդկայնությունը։

Հովհաննես Շիրազի «Բիբլիական» պոեմի մեջ վերածնվում, շքեղանում է հայ ժողովրդի հանճարը իր ամբողջական տիեզերական զորությամբ։ Հոգին շնչավորվում է։ Նշմարվում և հայտնվում է երգի ընթացքի ոսկե թելը, որ «Բիբլիական» պոեմը միացնում է Վիկտոր Հյուգոյի «Հնդկական մոգեր» պոեմին և Պյութագորասի «Լուկրեցիոսին»։

- ֆրանսիացի քննադատ Պիեռ Պարաֆ

Հայրենական պատերազմից վերադառնալով՝ հանդիպեցի բանաստեղծական փոթորկի. հանճարեղի հանճարեղ գործը տպագրվել էր 1944 թվականին։ Եվ երբ կարդացի զինվորիս կրակված, նաև հաղթանակած սրտով, վերադարձա դեպի լիարժեք կյանք՝ անհուն բերկրանք զգալով։ Դա հանդիպում էր նոր Նարեկացու, նոր Աբովյանի, նոր Դանթեի, նոր Լերմոնտովի, նոր Գյոթեի ոգու հետ։ «Բիբլիականը» աշխարհաստեղծման նոր Աստվածաշունչ է։ Ցնցված էի, Շիրազը աներևույթ Աստծուն երևույթ է դարձրել, իջեցրել երկնքի խորթ հեռուներից... Այստեղ պիտանին ու հարկավորը մարդն է, մարդու հաղթանակը «անհայտ ոգու» նկատմամբ»։

- Սերո Խանզադյան

Շիրազի «Բիբլիական» պոեմը հայ գրականության մեջ անսովոր երևույթ է, մատերիալիստական փիլիսոփայական իմաստով չափազանց խորը, նա միաժամանակ ունի բարձր գեղարվեստական գրվածքի բոլոր արժանիքները. Շիրազին բնորոշ պատկերների թարմությունը և օրիգինալությունը պահպանվում են այս պոեմում, այդպիսիք զուգակցվում են նաև համեմատությունների, անսպասելի հակադրությունների հետ. Շիրազը մեր սրտից է խոսում, ինչքան ազգային, այնքան համամարդկային է նա։ «Բիբլիականից» ես գեղագիտական մեծ հաճույք ստացա։

- Վիկտոր Համբարձումյան

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

↑ «Ինչ է, ով է հանրագիտարան (What is, Who is), Շիրազ Հովհաննես Թադևոսի». hy.wikisource.org. էջեր vol. 3.djvu/330. Վերցված է 2020 թ․ դեկտեմբերի 20-ին.
↑ «Ստեղծագործությունները - HoVhAnNeS ShIrAz». sites.google.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ հոկտեմբերի 12-ին. Վերցված է 2020 թ․ դեկտեմբերի 27-ին.
↑ «Հովհաննես Շիրազ | Բիբլիական | համառոտ». Տարընթերցում. Վերցված է 2020 թ․ դեկտեմբերի 20-ին.
↑ Թամրազյան, Հրանտ (2010). Երկեր. Երևան: Նաիրի. էջ 717. ISBN 9785550016213.
↑ Մուրադյան, Սամվել (2012). Հովհաննես Շիրազ. Երևան: ԵՊՀ. ISBN 9785808415690.
↑ «Поэт Андрей ДЕМЕНТЬЕВ: «Во-первых, — сказал мне Евтушенко, — я не любил вас потому, что вы пришли в журнал «Юность» из ЦК ВЛКСМ, во-вторых, вы не пьете, что подозрительно, в-третьих, всех называете на вы и, в-четвертых, вообще мужик красивый»». www.bulvar.com.ua. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ ապրիլի 14-ին. Վերցված է 2020 թ․ դեկտեմբերի 27-ին.
↑ «Էջմիածին հանդես».(չաշխատող հղում)
↑ Աղաբաբյան, Սուրեն (1965). Սովետահայ գրականության պատմություն. Երևան: Հայկական ՍՍՌ ԳԱ. ISBN 06739. {{cite book}}: Check |isbn= value: length (օգնություն)
↑ ՍԱՄՎԵԼ ՄՈՒՐԱԴՅԱՆ. «ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ՇԻՐԱԶԻ «ԲԻԲԼԻԱԿԱՆՆԵՐԸ»» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2020 թ․ հունվարի 10-ին.
↑ Գրական թերթի 1945 թվականի հ 9-ում

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Այվազյան, Հովհաննես (2004 թ․ օգոստոսի 31). «Հովհաննես Շիրազի «Բիբլիական» պոեմի համամարդկային շունչը». էջեր 122–128. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ սեպտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2020 թ․ դեկտեմբերի 22-ին. [1] Արխիվացված 2018-10-08 Wayback Machine (հայ.)
Սամվել Մուրադյան ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ՇԻՐԱԶԻ «ԲԻԲԼԻԱԿԱՆՆԵՐԸ» Արխիվացված 2020-01-10 Wayback Machine, Էջմիածին
«ԽՈՍՈՂ ԳՐՔԵՐ. ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ՇԻՐԱԶ «Բիբլիականը» - YouTube». www.youtube.com. Վերցված է 2020 թ․ դեկտեմբերի 22-ին. Հովհաննես Շիրազի կատարմամբ
«Հովհաննես Շիրազ - Բիբլիական / Shiraz - Poem "Biblical" - YouTube». Pinterest (անգլերեն). Վերցված է 2020 թ․ դեկտեմբերի 22-ին. {{cite web}}: Text "Biblical, Poems, Shiraz" ignored (օգնություն) Վլադիմիր Աբաջյանի կատարմամբ

[1] «Ինչ է, ով է հանրագիտարան (What is, Who is), Շիրազ Հովհաննես Թադևոսի». hy.wikisource.org. էջեր vol. 3.djvu/330. Վերցված է 2020 թ․ դեկտեմբերի 20-ին.

[2] «Ստեղծագործությունները - HoVhAnNeS ShIrAz». sites.google.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ հոկտեմբերի 12-ին. Վերցված է 2020 թ․ դեկտեմբերի 27-ին.

[3] «Հովհաննես Շիրազ | Բիբլիական | համառոտ». Տարընթերցում. Վերցված է 2020 թ․ դեկտեմբերի 20-ին.

[4] Թամրազյան, Հրանտ (2010). Երկեր. Երևան: Նաիրի. էջ 717. ISBN 9785550016213.

[5] Մուրադյան, Սամվել (2012). Հովհաննես Շիրազ. Երևան: ԵՊՀ. ISBN 9785808415690.

[6] «Поэт Андрей ДЕМЕНТЬЕВ: «Во-первых, — сказал мне Евтушенко, — я не любил вас потому, что вы пришли в журнал «Юность» из ЦК ВЛКСМ, во-вторых, вы не пьете, что подозрительно, в-третьих, всех называете на вы и, в-четвертых, вообще мужик красивый»». www.bulvar.com.ua. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ ապրիլի 14-ին. Վերցված է 2020 թ․ դեկտեմբերի 27-ին.

[7] «Էջմիածին հանդես».(չաշխատող հղում)

[8] Աղաբաբյան, Սուրեն (1965). Սովետահայ գրականության պատմություն. Երևան: Հայկական ՍՍՌ ԳԱ. ISBN 06739. {{cite book}}: Check |isbn= value: length (օգնություն)

[9] ՍԱՄՎԵԼ ՄՈՒՐԱԴՅԱՆ. «ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ՇԻՐԱԶԻ «ԲԻԲԼԻԱԿԱՆՆԵՐԸ»» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2020 թ․ հունվարի 10-ին.

[10] Գրական թերթի 1945 թվականի հ 9-ում

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]