Jump to content

Ազատ շուկա

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Free market
գաղափարախոսություն, economic concept Խմբագրել Wikidata
Ենթակատեգորիա• social system
 • տնտեսություն
  • Շուկա Խմբագրել Wikidata
Բնութագրվում էառաջարկի և պահանջարկի օրենք Խմբագրել Wikidata

Ազատ շուկա, տնտեսագիտության մեջ տնտեսական համակարգ, որտեղ ապրանքների և ծառայությունների գները որոշվում են վաճառողների և գնորդների կողմից արտահայտված առաջարկով և պահանջարկով: Նման շուկաները ըստ մոդելավորված ձևի գործում են առանց կառավարության կամ որևէ այլ արտաքին իշխանության միջամտության: Ազատ շուկան նորմատիվ իդեալի կողմնակիցները հակադրում են կարգավորվող շուկային, որտեղ կառավարությունը միջամտում է առաջարկի և պահանջարկի վրա տարբեր մեթոդներով: Այդ միջամտություններից են հարկերը կամ կանոնակարգերը: Իդեալականացված ազատ շուկայական տնտեսությունում ապրանքների և ծառայությունների գները սահմանվում են բացառապես մասնակիցների հայտերով և առաջարկներով:

Գիտնականները հակադրում են ազատ շուկայի հայեցակարգը համակարգված շուկայի հայեցակարգին այնպիսի ուսումնասիրությունների ոլորտներում, ինչպիսիք են քաղաքական տնտեսությունը, նոր ինստիտուցիոնալ տնտեսագիտությունը, տնտեսական սոցիոլոգիան և քաղաքագիտությունը: Այս բոլոր ոլորտներն ընդգծում են կանոններ ստեղծող ինստիտուտների ներկայիս շուկայական համակարգերի կարևորությունը, որոնք դուրս են առաջարկի և պահանջարկի պարզ ուժերից, դրանք տարածք են ստեղծում այդ ուժերի համար, որպեսզի վերջիններս կարողանան վերահսկել արդյունաբերական արտադրանքը և բաշխումը: Չնայած այն փաստին, որ ազատ շուկաները ժամանակակից օգտագործման և ժողովրդական մշակույթի մեջ սովորաբար կապված են կապիտալիզմի հետ, այնդուհանդերձ ազատ շուկաները եղել են նաև շուկայական սոցիալիզմի որոշ ձևերի բաղադրիչներ[1]։

Պատմականորեն ազատ շուկան հարակից կերպով օգտագործվել է նաև այլ տնտեսական քաղաքականության հետ: Օրինակ՝ laissez-faire կապիտալիզմի կողմնակիցները կարող են այն անվանել ազատ շուկայական կապիտալիզմ, քանի որ նրանք պնդում են, որ այն հասնում է առավելագույն տնտեսական ազատության[2]։ Գործնականում կառավարությունները սովորաբար միջամտում են՝ արտաքին ազդեցությունները նվազեցնելու համար, դրանցից են ջերմոցային գազերի արտանետումները, չնայած նրանք կարող են օգտագործել շուկաները նաև այլ նպատակների համար, օրինակ՝ ածխածնի արտանետումների առևտուր կատարելու համար[3]։

Տնտեսական համակարգեր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կապիտալիզմ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կապիտալիզմը տնտեսական համակարգ է, որը հիմնված է արտադրության միջոցների մասնավոր սեփականության և շահույթի համար[4][5][6][7]։ Կապիտալիզմի հիմնական բնութագրիչները ներառում են կապիտալի կուտակումը, մրցակցային շուկաները, գների համակարգը, մասնավոր սեփականությունը և սեփականության իրավունքի ճանաչումը, կամավոր փոխանակումը և վարձու աշխատանքը[8][9]։ Կապիտալիստական շուկայական տնտեսության մեջ որոշումների կայացումը և ներդրումները որոշվում են կապիտալի և ֆինանսական շուկաներում հարստության, գույքի կամ արտադրական կարողությունների սեփականատիրոջ կողմից, մինչդեռ գները և ապրանքների և ծառայությունների բաշխումը հիմնականում որոշվում են ապրանքների և ծառայությունների շուկայական մրցակցության միջոցով[10]։

Տնտեսագետները, պատմաբանները, քաղաքական տնտեսագետները և սոցիոլոգները կապիտալիզմի իրենց վերլուծություններում որդեգրել են տարբեր տեսակետներ և գործնականում ճանաչել դրա տարբեր ձևերը։ Դրանք ներառում են laissez-faire կամ ազատ շուկայական կապիտալիզմ, պետական կապիտալիզմ և բարեկեցության կապիտալիզմ: Կապիտալիզմի տարբեր ձևերն ունեն տարբեր աստիճանի ազատ շուկաներ, հանրային սեփականություն[11], ազատ մրցակցության խոչընդոտներ և պետության կողմից թույլատրված սոցիալական քաղաքականություն: Շուկաներում մրցակցության աստիճանը և միջամտության ու կարգավորման դերը, ինչպես նաև պետական սեփականության շրջանակը տարբերվում են կապիտալիզմի տարբեր մոդելներում[12][13]։ Տարբեր շուկաների ազատության չափը և մասնավոր սեփականությունը սահմանող կանոնները քաղաքականության հարցեր են: Գոյություն ունեցող կապիտալիստական տնտեսությունների մեծ մասը խառը տեսակի են, որոնք միավորում են ազատ շուկայի տարրերը պետական միջամտության և որոշ դեպքերում տնտեսական պլանավորման հետ[14]։

Շուկայական տնտեսություններ գոյություն են ունեցել կառավարման բազմաթիվ ձևերի ներքո և տարբեր ժամանակներում, վայրերում և մշակույթներում: Արևմտյան Եվրոպայում զարգացած ժամանակակից կապիտալիստական հասարակությունները, որոնք նշանավորվում են փողի վրա հիմնված սոցիալական հարաբերությունների ունիվերսալացմամբ, բանվորների հետևողականորեն մեծ և համակարգային դասակարգով, այն պետք է աշխատի վարձով (պրոլետարիատ) և կապիտալիստական դասակարգով, որը տիրապետում է արտադրության միջոցներին՝ գործընթաց, որը հանգեցրել է արդյունաբերական հեղափոխությանը: Կապիտալիստական համակարգերը տարբեր աստիճանի ուղղակի կառավարության միջամտությամբ դարձել են գերիշխող արևմտյան աշխարհում և շարունակում են տարածվել: Ապացուցված է, որ կապիտալիզմը խիստ փոխկապակցված է տնտեսական աճի հետ[15]։

Ջորջիզմ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Դասական տնտեսագետների համար, ինչպիսին Ադամ Սմիթն է՝ ազատ շուկա տերմինը վերաբերում է շուկայի, որը զերծ է բոլոր տեսակի տնտեսական արտոնություններից, մենաշնորհներից և արհեստական սղությունից[16]։ Նրանք ասում են, որ սա ենթադրում է, որ տնտեսական ռենտաները, որոնք նրանք նկարագրում են որպես կատարյալ մրցակցության բացակայությունից ստացված շահույթ, պետք է հնարավորինս կրճատվեն կամ վերացվեն ազատ մրցակցության միջոցով:

Տնտեսական տեսությունը ենթադրում է, որ հողի և այլ բնական ռեսուրսների վերադարձը տնտեսական ռենտա է, որը չի կարող կրճատվել նման կերպ՝ իրենց կատարյալ ոչ առաձգական մատակարարման պատճառով[17]։ Որոշ տնտեսական մտածողներ ընդգծում են այդ վարձավճարները կիսելու անհրաժեշտությունը՝ որպես լավ գործող շուկայի էական պահանջ: Առաջարկվում է, որ դա կվերացնի առևտրի վրա բացասական ազդեցություն ունեցող կանոնավոր հարկերի անհրաժեշտությունը (տես՝ մեռած քաշի կորուստը), ինչպես նաև կազատի հողը և ռեսուրսները, որոնք շահարկվում են կամ մենաշնորհված են, երկու առանձնահատկություններ, որոնք բարելավում են մրցակցությունը և ազատ շուկայի մեխանիզմները: Ուինսթոն Չերչիլն այս տեսակետը պաշտպանեց հետևյալ հայտարարությամբ. «Հողը բոլոր մենաշնորհների մայրն է»[18]։ Ամերիկացի տնտեսագետ և սոցիալական փիլիսոփա Հենրի Ջորջը, այս թեզի ամենահայտնի ջատագովը, ցանկանում էր դա իրականացնել հողի արժեքի բարձր հարկի միջոցով, որը փոխարինում է մնացած բոլոր հարկերին[19]։ Նրա գաղափարների հետևորդներին հաճախ անվանում են ջորջիսատականներ կամ գեոիստներ և գեոլիբերտարիստներ:

Լեոն Վալրասը նեոկլասիկական տնտեսագիտության հիմնադիրներից մեկն է, որը օգնել է ձևակերպել ընդհանուր հավասարակշռության տեսությունը, շատ նման տեսակետ ուներ: Նա պնդել է, որ ազատ մրցակցություն կարող է իրականացվել միայն բնական պաշարների և հողերի պետական սեփականության պայմաններում։ Բացի այդ, եկամտահարկերը կարող են վերացվել, քանի որ պետությունը եկամուտ կստանա հանրային ծառայությունները ֆինանսավորելու համար՝ նման ռեսուրսներ և ձեռնարկություններ ունենալով[20]։

Laissez-faire

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդված՝ Laissez-faire

Laissez-faire սկզբունքը նախապատվություն է տալիս գների և աշխատավարձերի վրա ոչ շուկայական ճնշումների բացակայությանը, ինչպիսիք են խտրական պետական հարկերը, սուբսիդիաները, սակագները, կանոնակարգերը կամ կառավարության կողմից տրված մենաշնորհները: «Կապիտալի մաքուր տեսություն»-ում Ֆրիդրիխ Հայեկը պնդել է, որ նպատակը հենց գնի մեջ պարունակվող եզակի տեղեկատվության պահպանումն է[21]։

Կարլ Պոպերի կարծիքով՝ ազատ շուկայի գաղափարը պարադոքսալ է, քանի որ այն պահանջում է միջամտություններ՝ ուղղված միջամտությունները կանխելու նպատակին[22]։

Չնայած laissez-faire-ն սովորաբար կապված է կապիտալիզմի հետ, կա սոցիալիզմի հետ կապված նմանատիպ տնտեսական տեսություն, որը կոչվում է ձախ կամ սոցիալիստական laissez-faire, որը նաև հայտնի է որպես ազատ շուկայական անարխիզմ, ազատ շուկայական հակակապիտալիզմ և ազատ շուկայական սոցիալիզմ՝ տարբերակելով այն laissez-faire կապիտալիզմից[23][24][25]։ Laissez-faire-ի քննադատները, ինչպես սովորաբար հասկացվում է, պնդում են, որ իսկապես laissez-faire համակարգը կլինի հակակապիտալիստական և սոցիալիստական[26][27]։ Ամերիկացի ինդիվիդուալիստ անարխիստները, ինչպիսին Բենջամին Թաքերն է եղել, իրենց տեսել են որպես տնտեսական ազատ շուկայական սոցիալիստներ և քաղաքական ինդիվիդուալիստներ՝ միաժամանակ պնդելով, որ իրենց «անարխիստական սոցիալիզմը» կամ «անհատական անարխիզմը» «հետևողական մանչեսթերիզմ» է[28]։

Սոցիալիզմ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ազատ շուկաների վրա հիմնված սոցիալիզմի տարբեր ձևեր գոյություն են ունեցել 19-րդ դարից սկսած։ Ազատ շուկայի վաղ նշանավոր սոցիալիստ կողմնակիցներից են Պիեռ-Ժոզեֆ Պրուդոնը, Բենջամին Թաքերը և Ռիկարդիայի սոցիալիստները: Այս տնտեսագետները կարծել են, որ իսկապես ազատ շուկաները և կամավոր փոխանակումները չեն կարող գոյություն ունենալ կապիտալիզմի շահագործական պայմաններում: Այս առաջարկները տատանվում էին ազատ շուկայական տնտեսության մեջ գործող աշխատողների կոոպերատիվների տարբեր ձևերից, ինչպիսին է Պրուդոնի առաջարկած փոխադարձ համակարգը, մինչև չկարգավորված և բաց շուկաներում գործող պետական ձեռնարկությունները: Սոցիալիզմի այս մոդելները չպետք է շփոթել շուկայական սոցիալիզմի այլ ձևերի հետ (օրինակ՝ Լանգի մոդելը ), որտեղ պետական սեփականություն հանդիսացող ձեռնարկությունները համակարգվում են տնտեսական պլանավորման տարբեր աստիճաններով, կամ որտեղ կապիտալ ապրանքների գները որոշվում են սահմանային ինքնարժեքի գնագոյացման միջոցով:

Ազատ շուկայական սոցիալիզմի ջատագովները, ինչպիսին Յարոսլավ Վանեկն է, պնդում են, որ իսկապես ազատ շուկաները հնարավոր չեն արտադրողական սեփականության մասնավոր սեփականության պայմաններում: Փոխարենը, նա պնդում է, որ դասակարգային տարբերությունները և եկամուտների և իշխանության անհավասարությունները, որոնք բխում են մասնավոր սեփականությունից, գերիշխող դասի շահերին թույլ են տալիս շեղել շուկան իրենց օգտին՝ կա՛մ մենաշնորհի և շուկայական իշխանության տեսքով, կա՛մ օգտագործելով իրենց հարստությունը և ռեսուրսներ՝ օրենսդրորեն մշակելու կառավարության քաղաքականությունը, որը ձեռնտու է նրանց հատուկ բիզնես շահերին: Բացի այդ Վանեկը նշում է, որ սոցիալիստական տնտեսության աշխատողները, որոնք հիմնված են կոոպերատիվ և ինքնակառավարվող ձեռնարկությունների վրա, ունեն արտադրողականությունը առավելագույնի հասցնելու ավելի ուժեղ խթաններ, քանի որ նրանք կստանան շահույթի մասնաբաժին (հիմնված իրենց ձեռնարկության ընդհանուր կատարողականի վրա) ի լրումն իրենց ֆիքսված աշխատավարձի։ Արտադրողականությունը առավելագույնի հասցնելու ավելի ուժեղ խթանները, որոնք նա կարծում է, որ հնարավոր է սոցիալիստական տնտեսության մեջ հիմնված է կոոպերատիվ և ինքնակառավարվող ձեռնարկությունների վրա, կարող են իրականացվել ազատ շուկայական տնտեսության մեջ, եթե աշխատողներին պատկանող ընկերությունները լինեին նորմալ, ինչպես ենթադրում էին տարբեր մտածողներ, ներառյալ Լուի Օ. Կելսոնը և Ջեյմս Ս. Ալբուսը[29]։

Սոցիալիստները նաև պնդում են, որ ազատ շուկայական կապիտալիզմը հանգեցնում է եկամտի չափազանց շեղված բաշխման և տնտեսական անկայունության, որն իր հերթին հանգեցնում է սոցիալական անկայունության: Սոցիալական բարեկեցության, վերաբաշխման հարկման և կարգավորող միջոցառումների տեսքով ուղղիչ միջոցառումները և դրանց հետ կապված վարչական ծախսերը, որոնք պահանջվում են, ստեղծում են գործակալական ծախսեր հասարակության համար: Այս ծախսերը չեն պահանջվի ինքնակառավարվող սոցիալիստական տնտեսության մեջ[30]։

Շուկայական սոցիալիզմի քննադատությունը գալիս է երկու հիմնական ուղղություններից։ Տնտեսագետներ Ֆրիդրիխ Հայեկը և Ջորջ Ստիգլերը պնդել են, որ սոցիալիզմը որպես տեսություն նպաստավոր չէ ժողովրդավարական համակարգերին[31] և նույնիսկ ամենաբարեգործ պետությունը կբախվի իրականացման լուրջ խնդիրների[32]։

Սոցիալիզմի և շուկայական սոցիալիզմի ավելի ժամանակակից քննադատությունը ենթադրում է, որ նույնիսկ ժողովրդավարական համակարգում սոցիալիզմը չի կարող հասնել ցանկալի արդյունավետ արդյունքի: Այս փաստարկը պնդում է, որ մեծամասնության դեմոկրատական կանոնը վնասակար է ձեռնարկությունների և արդյունաբերության համար, և որ շահերի խմբերի ձևավորումը խեղաթյուրում է շուկայական օպտիմալ արդյունքը[33]։

Հայեցակարգեր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տնտեսական հավասարակշռություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Դիագրամ, որը ցույց է տալիս «գների ազատության ազդեցությունը»

Ընդհանուր հավասարակշռության տեսությունը ցույց է տվել, որ կատարյալ մրցակցության որոշակի տեսական պայմաններում առաջարկի և պահանջարկի օրենքը ազդում է գների վրա դեպի հավասարակշռություն, որը հավասարակշռում է ապրանքների պահանջարկը և առաջարկը[34]։ Այս հավասարակշռության գներով շուկան ապրանքները բաշխում է գնորդներին՝ ըստ յուրաքանչյուր գնորդի նախասիրության կամ օգտակարության յուրաքանչյուր ապրանքի համար և յուրաքանչյուր գնորդի գնողունակության հարաբերական սահմաններում: Այս արդյունքը նկարագրվում է որպես շուկայական արդյունավետություն, կամ ավելի կոնկրետ Պարետոյի օպտիմալություն:

Մուտքի ցածր խոչընդոտներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ազատ շուկան ուղղակիորեն չի պահանջում մրցակցության առկայությունը, այնուհանդերձ, այն պահանջում է այնպիսի շրջանակ, որն ազատորեն թույլ է տալիս շուկայի նոր մասնակիցներին: Հետևաբար, ազատ շուկայում մրցակցությունը հետևանք է ազատ շուկայի պայմանների, ներառյալ այն, որ շուկայի մասնակիցներին չխանգարեն հետևել իրենց շահույթի շարժառիթներին:

Կատարյալ մրցակցություն և շուկայի ձախողում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կատարյալ մրցակցության պայմաններից որևէ մեկի բացակայությունը համարվում է շուկայի ձախողում: Կարգավորող միջամտությունը կարող է փոխարինող ուժ ապահովել շուկայի ձախողմանը դիմակայելու համար, ինչը որոշ տնտեսագետների ստիպում է ենթադրել, որ շուկայի կարգավորման որոշ ձևեր կարող են ավելի լավ լինել, քան չկարգավորված շուկան ազատ շուկա ապահովելու համար[35]:

Ինքնաբուխ պատվեր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆրիդրիխ Հայեկը տարածել է այն տեսակետը, որ շուկայական տնտեսությունները նպաստում են ինքնաբուխ կարգուկանոնին, ինչը հանգեցնում է «հասարակական ռեսուրսների ավելի լավ բաշխմանը, քան որևէ ձևավորում կարող է հասնել»[36]: Համաձայն այս տեսակետի՝ շուկայական տնտեսությունները բնութագրվում են բարդ գործարքային ցանցերի ձևավորմամբ, որոնք արտադրում և բաշխում են ապրանքներ և ծառայություններ ամբողջ տնտեսությունում։ Այս ցանցերը նախագծված չեն, բայց, այնուամենայնիվ, դրանք առաջանում են ապակենտրոնացված անհատական տնտեսական որոշումների արդյունքում[37]: Ինքնաբուխ կարգի գաղափարը Ադամ Սմիթի առաջարկած անտեսանելի ձեռքի մշակումն է «Ազգերի հարստությունը» գրքում: Անհատի մասին Սմիթը գրել է.

Ներքին արդյունաբերության աջակցությունը գերադասելով արտաքին արդյունաբերության աջակցությունից՝ նա ձգտում է միայն իր սեփական անվտանգությանը և այս արդյունաբերությունն ուղղորդելով այնպես, որ իր արտադրանքն առավելագույն արժեք ունենա, նա ձգտում է միայն իր սեփական շահին և դրանում, ինչպես շատ այլ դեպքերում այն ղեկավարվում է ձեռնարկատիրոջ կողմից, դա անտեսանելի ձեռք է, որն ուղղված է նպատակին հասնելուն, որը նրա մտադրության մեջ չի եղել։ Եվ միշտ չէ, որ հասարակության համար ամենավատն այն է, որ նա դրա մի մասը չի կազմում: Հետապնդելով իր սեփական շահերը՝ նա հաճախ ավելի արդյունավետ է առաջ տանում հասարակության շահերը, քան այն ժամանակ, երբ նա իսկապես մտադիր է դրանք առաջ տանել: Ես երբեք չեմ տեսել, որ նրանք, ովքեր իրենց զոհաբերում են հանուն հանրային շահի, ինչ-որ լավ բան անեն[38]։

Սմիթը մատնանշել է, որ մարդ չի ստանում իր ընթրիքը՝ դիմելով մսավաճառի, ֆերմերի կամ հացթուխի եղբայրասիրությանը: Ավելի շուտ՝ մեկը դիմում է նրանց սեփական շահերին և վճարում նրանց աշխատանքի համար՝

Մենք մեր ընթրիքը չենք ակնկալում մսագործի, գարեջրագործի կամ հացթուխի բարյացակամությունից, այլ նրանց սեփական շահերի մասին հոգ տանելուց: Մենք դիմում ենք ոչ թե նրանց մարդկայնությանը, այլ նրանց ինքնասիրությանը և երբեք նրանց հետ չենք խոսում մեր սեփական կարիքների, այլ միայն դրանց առավելությունների մասին[39]։

Այս տեսակետի կողմնակիցները պնդում են, որ ինքնաբուխ պատվերը գերազանցում է ցանկացած պատվերի, որը թույլ չի տալիս անհատներին ինքնուրույն ընտրություն կատարել՝ ինչ արտադրել, ինչ գնել, ինչ վաճառել և ինչ գներով՝ պայմանավորված գործոնների քանակով և բարդությամբ: Նրանք նաև կարծում են, որ կենտրոնական պլանավորում իրականացնելու ցանկացած փորձ կհանգեցնի ավելի շատ անկարգությունների կամ ապրանքների և ծառայությունների պակաս արդյունավետ արտադրության և բաշխման:

Քննադատները՝ ինչպիսին է քաղաքական տնտեսագետ Կառլ Պոլանին, կասկածի տակ են դնում, թե արդյոք կարող է գոյություն ունենալ ինքնաբուխ կարգավորված շուկա՝ լիովին զերծ քաղաքական քաղաքականության խեղաթյուրումներից, պնդելով, որ նույնիսկ առերևույթ ամենաազատ շուկաները պահանջում են, որ պետությունը հարկադրական իշխանություն կիրառի որոշ ոլորտներում, դրանցից են պայմանագրերը, կառավարության ձևավորումը, արհմիությունները, կորպորացիաների իրավունքներն ու պարտականությունները հստակեցնել, ձևավորել համակարգ, որով հնարավար կլինի հասկանալ, թե ով է իրավասու դատական հայց ներկայացնելու համար և սահմանել, թե որն է անընդունելի շահերի բախում[40]։

Առաջարկ և պահանջարկ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ապրանքի (օրինակ՝ ապրանքի կամ ծառայության) պահանջարկը վերաբերում է այն գնել փորձող մարդկանց տնտեսական շուկայի ճնշմանը: Գնորդներն ունեն առավելագույն գին, որը պատրաստ են վճարել ապրանքի համար, իսկ վաճառողները՝ նվազագույն գին, որով նրանք պատրաստ են առաջարկել իրենց ապրանքը: Այն կետը, որտեղ հանդիպում են առաջարկի և պահանջարկի կորերը՝ ապրանքի և պահանջվող քանակի հավասարակշռված գինն է: Վաճառողները, ովքեր ցանկանում են իրենց ապրանքներն առաջարկել ավելի ցածր գնով, քան հավասարակշռված գինը, ստանում են տարբերությունը որպես արտադրողի ավելցուկ: Գնորդները, ովքեր ցանկանում են ապրանքների համար վճարել ավելի բարձր գնով, քան հավասարակշռված գինը, ստանում են տարբերությունը որպես սպառողական ավելցուկ[41]։

Մոդելը սովորաբար կիրառվում է աշխատուժի շուկայում աշխատավարձերի նկատմամբ: Մատակարարի և սպառողի բնորոշ դերերը հակադարձվում են: Մատակարարները ֆիզիկական անձինք են, ովքեր փորձում են վաճառել (մատակարարել) իրենց աշխատուժը ամենաբարձր գնով։ Սպառողներն այն բիզնեսներն են, որոնք փորձում են գնել (պահանջել) իրենց անհրաժեշտ աշխատուժը նվազագույն գնով։ Քանի որ ավելի շատ մարդիկ առաջարկում են իրենց աշխատուժը այդ շուկայում, հավասարակշռված աշխատավարձը նվազում է, իսկ զբաղվածության հավասարակշռության մակարդակը մեծանում է, քանի որ առաջարկի կորը տեղափոխվում է աջ: Հակառակը տեղի է ունենում, եթե ավելի քիչ մարդիկ առաջարկում են իրենց աշխատավարձերը շուկայում, քանի որ առաջարկի կորը տեղափոխվում է ձախ[42]։

Ազատ շուկայում անհատներն ու ընկերությունները, որոնք մասնակցում են այդ գործարքներին, իրավունք ունեն մտնելու, լքելու և շուկան մասնակցելու իրենց ընտրությամբ: Հավասարակշռության հասնելու և ռեսուրսների բաշխման համար գներին և քանակներին թույլատրվում է ճշգրտվել տնտեսական պայմաններին համապատասխան: Այնուամենայնիվ աշխարհի շատ երկրներում կառավարությունները ձգտում են միջամտել ազատ շուկայում՝ որոշակի սոցիալական կամ քաղաքական օրակարգերի հասնելու համար[43]։ Կառավարությունները կարող են փորձել ստեղծել սոցիալական հավասարություն կամ արդյունքի հավասարություն՝ միջամտելով շուկային այնպիսի գործողությունների միջոցով, ինչպիսիք են նվազագույն աշխատավարձի սահմանումը (գնի հատակը) կամ սահմանելով գների վերահսկողություն (գների առաստաղ):

Հետապնդվում են նաև այլ քիչ հայտնի նպատակներ, օրինակ՝ Միացյալ Նահանգներում, որտեղ դաշնային կառավարությունը սուբսիդավորում է բերրի հողերի սեփականատերերին, որպեսզի չաճեցնեն մշակաբույսերը՝ առաջարկի կորի հետագա շարժումը դեպի աջ կանխելու և հավասարակշռության գինը նվազեցնելու համար: Դա արվում է ֆերմերների շահույթի պահպանման հիմնավորմամբ. Մշակաբույսերի նկատմամբ պահանջարկի հարաբերական անառաձգականության պատճառով առաջարկի ավելացումը կնվազեցնի գինը, բայց էապես չի ավելացնի պահանջվող քանակությունը՝ այդպիսով ճնշում գործադրելով ֆերմերների վրա՝ շուկայից դուրս գալու համար[44]։ Այդ միջամտությունները հաճախ արվում են ազատ շուկաների հիմնական ենթադրությունների պահպանման անվան տակ, ինչպիսին է այն գաղափարը, որ արտադրության ծախսերը պետք է ներառվեն ապրանքների գնի մեջ: Աղտոտման և սպառման ծախսերը երբեմն ներառված չեն արտադրության արժեքի մեջ (արտադրողը, որը ջուրը հանում է մեկ վայրից, այնուհետև այն աղտոտված է լիցքաթափում հոսանքով ներքև՝ խուսափելով ջրի մաքրման ծախսերից), հետևաբար կառավարությունները կարող են որոշել կանոնակարգեր սահմանել՝ փորձելով ներքինացնել արտադրության ողջ արժեքը և ի վերջո ներառել դրանք ապրանքների գնի մեջ:

Ազատ շուկայի ջատագովները պնդում են, որ կառավարության միջամտությունը խոչընդոտում է տնտեսական աճին՝ խաթարելով ռեսուրսների արդյունավետ բաշխումը ըստ առաջարկի և պահանջարկի, մինչդեռ ազատ շուկայի քննադատները պնդում են, որ կառավարության միջամտությունը երբեմն անհրաժեշտ է երկրի տնտեսությունը ավելի զարգացած և ավելի ազդեցիկ տնտեսություններից պաշտպանելու համար, որը միաժամանակ ապահովում է կայուն երկարաժամկետ ներդրումների համար անհրաժեշտություն: Միլթոն Ֆրիդմանը վիճել է կենտրոնական պլանավորման, գների վերահսկման և պետական կորպորացիաների դեմ, մասնավորապես դա կիրառվում էր Խորհրդային Միությունում և Չինաստանում[45], մինչդեռ Հա-Ջուն Չանգ ներկայացնում է հետպատերազմյան Ճապոնիայի և Հարավային Կորեայի պողպատե արդյունաբերության աճի օրինակները՝ որպես կառավարության միջամտության դրական օրինակներ[46]:

Ընդունում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քննադատություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Laissez-faire ազատ շուկայի քննադատները պնդում են, որ իրական աշխարհի իրավիճակներում այն հակված է գների ամրագրման մենաշնորհների զարգացմանը[47]։ Նման պատճառաբանությունը հանգեցրել է կառավարության միջամտության, օրինակ՝ Միացյալ Նահանգների հակամենաշնորհային օրենքը: Ազատ շուկայի քննադատները նաև պնդում են, որ այն հանգեցնում է շուկայի զգալի գերակայության, սակարկությունների ուժի անհավասարության կամ տեղեկատվական ասիմետրիկության՝ շուկաներին ավելի ազատ գործելու հնարավորություն տալու համար:

Ազատ շուկայի քննադատները հաճախ պնդում են, որ շուկայի որոշ ձախողումներ պահանջում են կառավարության միջամտությունը[48]։ Տնտեսագետներ Ռոնալդ Քոուզը, Միլթոն Ֆրիդմանը, Լյուդվիգ ֆոն Միզեսը և Ֆրիդրիխ Հայեկը պատասխանել են՝ պնդելով, որ շուկաները կարող են ինտերնալացվել կամ հարմարվել շուկայի ենթադրյալ ձախողումներին[48]։

Երկու նշանավոր կանադացի հեղինակներ պնդում են, որ կառավարությունը երբեմն ստիպված է միջամտել խոշոր և կարևոր ոլորտներում մրցակցություն ապահովելու համար: Նաոմի Քլայնը մոտավորապես ցույց է տալիս դա իր «Շոկի ուսմունքը» աշխատությունում, իսկ Ջոն Ռալսթոն Սաուլը ավելի հումորով ցույց է տալիս դա «Գլոբալիզմի փլուզումը և աշխարհի վերահայտնագործումը» տարբեր օրինակների միջոցով[49]։ Թեև նրա կողմնակիցները պնդում են, որ միայն ազատ շուկան կարող է ստեղծել առողջ մրցակցություն և, հետևաբար, ավելի շատ բիզնես և ողջամիտ գներ, հակառակորդներն ասում են, որ ազատ շուկան իր մաքուր ձևով կարող է հակառակը անել: Ըստ Քլայնի և Ռալսթոնի, ընկերությունների միաձուլումը հսկա կորպորացիաների կամ պետական կառավարման արդյունաբերության և ազգային ակտիվների սեփականաշնորհումը հաճախ հանգեցնում է մենաշնորհների կամ օլիգոպոլիաների, որոնք պահանջում են կառավարության միջամտությունը մրցակցություն և ողջամիտ գներ ստիպելու համար[49]։

Շուկայական ձախողման մեկ այլ ձև սպեկուլյացիան է, որտեղ գործարքները կատարվում են կարճաժամկետ տատանումներից շահույթ ստանալու համար, այլ ոչ թե ընկերությունների կամ ապրանքների ներքին արժեքից: Այս քննադատությունը վիճարկվել է պատմաբանների կողմից, ինչպիսին է Լոուրենս Ռիդը, ով պնդում էր, որ մենաշնորհները պատմականորեն չեն ձևավորվել նույնիսկ հակամենաշնորհային օրենքի բացակայության դեպքում[50]։ Դա պայմանավորված է նրանով, որ մենաշնորհները ի սկզբանե դժվար է պահպանել, քանի որ մի ընկերություն, որը փորձում է պահպանել իր մենաշնորհը՝ գնելով նոր մրցակիցներ, օրինակ, խթանում է նորեկներին շուկա մուտք գործելու հույսով: Ավելին, ըստ գրող Ուոլթեր Լիպմանի և տնտեսագետ Միլթոն Ֆրիդմանի, մենաշնորհների ձևավորման պատմական վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ ի տարբերություն տարածված կարծիքի, դրանք ոչ թե անկաշկանդ շուկայական ուժերի, այլ կառավարության կողմից տրված օրինական արտոնությունների արդյունք են եղել[51]։

Ամերիկացի փիլիսոփա և գրող Քորնել Ուեսթը ծաղրական կերպով անվանել է դա, այն ինչը նա ընկալում է որպես դոգմատիկ փաստարկներ լեյսեզ-ֆեյրի տնտեսական քաղաքականության համար որպես ազատ շուկայական ֆունդամենտալիզմ: Արևմուտքը պնդում է, որ նման մտածելակերպը «աննշանացնում է հանրային շահի մտահոգությունը» և «փողերի վրա հիմնված, հարցումներով տարված ընտրված պաշտոնյաներին ստիպում է հարգել կորպորատիվ շահույթի նպատակները, հաճախ ընդհանուր բարօրության գնով»[52]։ Ամերիկացի քաղաքական փիլիսոփա Մայքլ Ջ. արդարությանն ու քաղաքական ազդեցությանը[53]։ Տնտեսական պատմաբան Կառլ Պոլանին իր «Մեծ փոխակերպումը» գրքում խիստ քննադատել է շուկայական հասարակության գաղափարը՝ նշելով, որ դրա ստեղծման ցանկացած փորձ կխաթարի մարդկային հասարակությանը և ընդհանուր դրական արժեքներին[54]՝ «Վերջին հաշվով... Շուկայի կողմից տնտեսական համակարգի ճնշող հետևանքն է հասարակության ողջ կազմակերպման համար, դա նշանակում է ոչ պակաս, քան հասարակության կառավարումը, որպես շուկայի կցորդ, սոցիալական հարաբերությունների մեջ ներդրված լինելու փոխարեն համակարգ»[55]։

Հյուսթոնի համալսարանից Դեյվիդ ՄաքՆալլին պնդում է մարքսիստական ավանդույթի համաձայն, որ շուկայի տրամաբանությունն ի սկզբանե առաջացնում է անհավասար արդյունքներ և հանգեցնում անհավասար փոխանակումների՝ պնդելով, որ Ադամ Սմիթի բարոյական մտադրությունը և հավասար փոխանակումը խրախուսող բարոյական փիլիսոփայությունը խաթարվել է ազատների պրակտիկայի պատճառով, որը նա պաշտպանել է: Ըստ ՄակՆալիի՝ շուկայական տնտեսության զարգացումը ներառում էր հարկադրանք, շահագործում և բռնություն, որոնց Սմիթի բարոյական փիլիսոփայությունը չէր կարող դիմանալ: ՄաքՆալին նաև քննադատում է շուկայական սոցիալիստներին, որ հավատում են հավասար փոխանակումների վրա հիմնված արդար շուկաների հնարավորությանը, որը կարելի է ձեռք բերել շուկայական տնտեսությունից մակաբուծական տարրերից մաքրելու միջոցով, ինչպիսիք են արտադրության միջոցների մասնավոր սեփականությունը, պնդելով, որ շուկայական սոցիալիզմը օքսիմորոն է, երբ սոցիալիզմը սահմանվում է որպես. վերջ վարձու աշխատանքին[56]։

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ Bockman, Johanna (2011). Markets in the name of Socialism: The Left-Wing origins of Neoliberalism. Stanford University Press. ISBN 978-0804775663.
  2. ↑ Popper, Karl (1994). The Open Society and Its Enemies. Routledge Classics. էջ 712. ISBN 978-0415610216.
  3. ↑ «Finance & Development». Finance & Development | F&D (ամերիկյան անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2022-09-15-ին. Վերցված է 2022-09-15-ին.
  4. ↑ Zimbalist, Sherman and Brown, Andrew, Howard J. and Stuart (1988). Comparing Economic Systems: A Political-Economic Approach. Harcourt College Pub. էջեր 6–7. ISBN 978-0155124035. «Pure capitalism is defined as a system wherein all of the means of production (physical capital) are privately owned and run by the capitalist class for a profit, while most other people are workers who work for a salary or wage (and who do not own the capital or the product).»{{cite book}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  5. ↑ Rosser, Mariana V.; Rosser, J Barkley (2003). Comparative Economics in a Transforming World Economy. MIT Press. էջ 7. ISBN 978-0262182348. «In capitalist economies, land and produced means of production (the capital stock) are owned by private individuals or groups of private individuals organized as firms.»
  6. ↑ Chris Jenks. Core Sociological Dichotomies. "Capitalism, as a mode of production, is an economic system of manufacture and exchange which is geared toward the production and sale of commodities within a market for profit, where the manufacture of commodities consists of the use of the formally free labor of workers in exchange for a wage to create commodities in which the manufacturer extracts surplus value from the labor of the workers in terms of the difference between the wages paid to the worker and the value of the commodity produced by him/her to generate that profit." London; Thousand Oaks, CA; New Delhi. Sage. p. 383.
  7. ↑ Gilpin, Robert (2018). The Challenge of Global Capitalism : The World Economy in the 21st Century. Princeton University Press. ISBN 978-0691186474. OCLC 1076397003.
  8. ↑ Heilbroner, Robert L. "Capitalism" Արխիվացված 28 Հոկտեմբեր 2017 Wayback Machine. Steven N. Durlauf and Lawrence E. Blume, eds. The New Palgrave Dictionary of Economics. 2nd ed. (Palgrave Macmillan, 2008) doi:10.1057/9780230226203.0198.
  9. ↑ Louis Hyman and Edward E. Baptist (2014). American Capitalism: A Reader Արխիվացված 22 Մայիս 2015 Wayback Machine. Simon & Schuster. 978-1476784311.
  10. ↑ Gregory, Paul; Stuart, Robert (2013). The Global Economy and its Economic Systems. South-Western College Pub. էջ 41. ISBN 978-1285-05535-0. «Capitalism is characterized by private ownership of the factors of production. Decision making is decentralized and rests with the owners of the factors of production. Their decision making is coordinated by the market, which provides the necessary information. Material incentives are used to motivate participants.»
  11. ↑ Gregory and Stuart, Paul and Robert (2013). The Global Economy and its Economic Systems. South-Western College Pub. էջ 107. ISBN 978-1285-05535-0. «Real-world capitalist systems are mixed, some having higher shares of public ownership than others. The mix changes when privatization or nationalization occurs. Privatization is when property that had been state-owned is transferred to private owners. Nationalization occurs when privately owned property becomes publicly owned.»
  12. ↑ Macmillan Dictionary of Modern Economics, 3rd Ed., 1986, p. 54.
  13. ↑ Bronk, Richard (Summer 2000). «Which model of capitalism?». OECD Observer. Vol. 1999, no. 221–22. OECD. էջեր 12–15. Արխիվացված օրիգինալից 6 April 2018-ին. Վերցված է 6 April 2018-ին.
  14. ↑ Stilwell, Frank. "Political Economy: the Contest of Economic Ideas". First Edition. Oxford University Press. Melbourne, Australia. 2002.
  15. ↑ Sy, Wilson N. (18 September 2016). «Capitalism and Economic Growth Across the World». Rochester, NY. doi:10.2139/ssrn.2840425. S2CID 157423973. SSRN 2840425. «For 40 largest countries in the International Monetary Fund (IMF) database, it is shown statistically that capitalism, between 2003 and 2012, is positively correlated significantly to economic growth.» {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  16. ↑ Popper, Karl (1994). The Open Society and Its Enemies. Routledge Classics. էջ 712. ISBN 978-0415610216.
  17. ↑ Adam Smith, The Wealth of Nations Book V, Chapter 2, Part 2, Article I: Taxes upon the Rent of Houses.
  18. ↑ House Of Commons May 4th; King's Theatre, Edinburgh, July 17
  19. ↑ Backhaus, "Henry George's Ingenious Tax," pp. 453–458.
  20. ↑ Bockman, Johanna (2011). Markets in the name of Socialism: The Left-Wing origins of Neoliberalism. Stanford University Press. էջ 21. ISBN 978-0804775663. «For Walras, socialism would provide the necessary institutions for free competition and social justice. Socialism, in Walras's view, entailed state ownership of land and natural resources and the abolition of income taxes. As owner of land and natural resources, the state could then lease these resources to many individuals and groups which would eliminate monopolies and thus enable free competition. The leasing of land and natural resources would also provide enough state revenue to make income taxes unnecessary, allowing a worker to invest his savings and become 'an owner or capitalist at the same time that he remains a worker.»
  21. ↑ Hayek, Friedrich (1941). The Pure Theory of Capital.
  22. ↑ Popper, Karl (1994). The Open Society and Its Enemies. Routledge Classics. էջ 712. ISBN 978-0415610216.
  23. ↑ Chartier, Gary; Johnson, Charles W. (2011). Markets Not Capitalism: Individualist Anarchism Against Bosses, Inequality, Corporate Power, and Structural Poverty. Brooklyn, NY:Minor Compositions/Autonomedia
  24. ↑ "It introduces an eye-opening approach to radical social thought, rooted equally in libertarian socialism and market anarchism." Chartier, Gary; Johnson, Charles W. (2011). Markets Not Capitalism: Individualist Anarchism Against Bosses, Inequality, Corporate Power, and Structural Poverty. Brooklyn, NY: Minor Compositions/Autonomedia. p. back cover.
  25. ↑ "But there has always been a market-oriented strand of libertarian socialism that emphasizes voluntary cooperation between producers. And markets, properly understood, have always been about cooperation. As a commenter at Reason magazine's Hit&Run blog, remarking on Jesse Walker's link to the Kelly article, put it: "every trade is a cooperative act." In fact, it's a fairly common observation among market anarchists that genuinely free markets have the most legitimate claim to the label "socialism." "Socialism: A Perfectly Good Word Rehabilitated" Արխիվացված 2016-03-10 Wayback Machine by Kevin Carson at website of Center for a Stateless Society.
  26. ↑ Nick Manley, "Brief Introduction To Left-Wing Laissez Faire Economic Theory: Part One" Արխիվացված 2021-08-18 Wayback Machine.
  27. ↑ Nick Manley, "Brief Introduction To Left-Wing Laissez Faire Economic Theory: Part Two" Արխիվացված 2021-05-16 Wayback Machine.
  28. ↑ Tucker, Benjamin (1926). Individual Liberty: Selections from the Writings of Benjamin R. Tucker. New York: Vanguard Press. pp. 1–19.
  29. ↑ "Cooperative Economics: An Interview with Jaroslav Vanek" Արխիվացված 2021-08-17 Wayback Machine. Interview by Albert Perkins. Retrieved March 17, 2011.
  30. ↑ The Political Economy of Socialism, by Horvat, Branko (1982), pp. 197–198.
  31. ↑ Hayek, F. (1949-03-01). «The Intellectuals and Socialism». University of Chicago Law Review. 16 (3): 417–433. doi:10.2307/1597903. ISSN 0041-9494. JSTOR 1597903. Արխիվացված օրիգինալից 2022-10-27-ին. Վերցված է 2022-10-27-ին.
  32. ↑ Stigler, George J. (1992). «Law or Economics?». The Journal of Law & Economics. 35 (2): 455–468. doi:10.1086/467262. ISSN 0022-2186. JSTOR 725548. S2CID 154114758. Արխիվացված օրիգինալից 2022-10-27-ին. Վերցված է 2022-10-27-ին.
  33. ↑ Shleifer, Andrei; Vishny, Robert W (1994). «Politics of Market Socialism» (PDF). Journal of Economic Perspectives. 8 (2): 165–176. doi:10.1257/jep.8.2.165. S2CID 152437398. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2014-02-02-ին.
  34. ↑ Theory of Value by Gérard Debreu.
  35. ↑ Popper, Karl (1994). The Open Society and Its Enemies. Routledge Classics. էջ 712. ISBN 978-0415610216.
  36. ↑ Hayek cited. Petsoulas, Christina. Hayek's Liberalism and Its Origins: His Idea of Spontaneous Order and the Scottish Enlightenment. Routledge. 2001. p. 2.
  37. ↑ Jaffe, Klaus (2014). «Agent Based Simulations Visualize Adam Smith's Invisible Hand by Solving Friedrich Hayek's Economic Calculus». SSRN Electronic Journal (անգլերեն). arXiv:1509.04264. doi:10.2139/ssrn.2695557. ISSN 1556-5068. S2CID 17075259.
  38. ↑ Smith, Adam (1827). The Wealth of Nations. Book IV. p. 184 Արխիվացված 2023-01-18 Wayback Machine.
  39. ↑ Smith, Adam (1776). «2». The Wealth of Nations. Vol. 1. London: W. Strahan and T. Cadell.
  40. ↑ Hacker, Jacob S.; Pierson, Paul (2010). Winner-Take-All Politics: How Washington Made the Rich Richer – and Turned Its Back on the Middle Class. Simon & Schuster. p. 55.
  41. ↑ Judd, K. L. (1997). «Computational economics and economic theory: Substitutes or complements?» (PDF). Journal of Economic Dynamics and Control. 21 (6): 907–942. doi:10.1016/S0165-1889(97)00010-9. S2CID 55347101. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2020-05-20-ին. Վերցված է 2019-08-08-ին.
  42. ↑ Judd, K. L. (1997). «Computational economics and economic theory: Substitutes or complements?» (PDF). Journal of Economic Dynamics and Control. 21 (6): 907–942. doi:10.1016/S0165-1889(97)00010-9. S2CID 55347101. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2020-05-20-ին. Վերցված է 2019-08-08-ին.
  43. ↑ «Chapter 20: Reasons for government intervention in the market». Արխիվացված է օրիգինալից 2014-05-22-ին. Վերցված է 2014-06-06-ին.
  44. ↑ «Farm Program Pays $1.3 Billion to People Who Don't Farm». Washington Post. 2 July 2006. Արխիվացված օրիգինալից 4 September 2021-ին. Վերցված է 3 June 2014-ին.
  45. ↑ «Ip, Greg and Mark Whitehouse, "How Milton Friedman Changed Economics, Policy and Markets", Wall Street Journal Online (November 17, 2006)» (PDF). Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2010-06-25-ին.
  46. ↑ "Bad Samaritans: The Myth of Free Trade and the Secret History of Capitalism", Ha-Joon Chang, Bloomsbury Press, 978-1596915985
  47. ↑ Tarbell, Ida (1904). The History of the Standard Oil Company. McClure, Phillips and Co.
  48. ↑ 48,0 48,1 «Free market». Encyclopædia Britannica (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2022-10-20-ին. Վերցված է 2022-10-15-ին.
  49. ↑ 49,0 49,1 Saul, John The End of Globalism.
  50. ↑ "Cliche #41: "Rockefeller’s Standard Oil Company Proved That We Needed Anti-Trust Laws to Fight Such Market Monopolies" Արխիվացված 2017-02-16 Wayback Machine, The Freeman, January 23, 2015. Retrieved December 20, 2016.
  51. ↑ «Why We Need To Re-think Friedman's Ideas About Monopolies». ProMarket (ամերիկյան անգլերեն). 2021-04-25. Արխիվացված օրիգինալից 2021-09-27-ին. Վերցված է 2021-09-27-ին.
  52. ↑ "Cornel West: Democracy Matters" Արխիվացված 2014-10-15 Wayback Machine, The Globalist, January 24, 2005. Retrieved October 9, 2014.
  53. ↑ Michael J. Sandel (June 2013). Why we shouldn't trust markets with our civic life Արխիվացված 2015-05-21 Wayback Machine. TED. Retrieved January 11, 2015.
  54. ↑ Henry Farrell (July 18, 2014). The free market is an impossible utopia Արխիվացված 2015-09-15 Wayback Machine. The Washington Post. Retrieved January 11, 2015.
  55. ↑ Polanyi, Karl (2001-03-28). The Great Transformation: The Political and Economic Origins of Our Time (անգլերեն). Beacon Press. էջ 60. ISBN 978-0-8070-5642-4. Արխիվացված օրիգինալից 2023-01-04-ին. Վերցված է 2023-01-04-ին.
  56. ↑ McNally, David (1993). Against the Market: Political Economy, Market Socialism and the Marxist Critique. Verso. ISBN 978-0860916062.

Այլ ընթերցանություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արտաքին հղումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Ազատ_շուկա&oldid=10076993» էջից