Տումի

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Համայնք
Տումի
Գյուղի համայնապատկերը
ԵրկիրԱրցախ Արցախ
ՇրջանՀադրութի
Այլ անվանումներԴոմի, Բինա
ԲԾՄ1102 մետր
Բնակչություն752 մարդ (2005)
Ազգային կազմՀայեր
Կրոնական կազմՀայ Առաքելական եկեղեցի
Տեղաբնականունտումեցի
Ժամային գոտիUTC+4
Տումի (Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն)##
Տումի (Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն)
Արցախի Հանրապետության քարտեզը, որտեղ մուգ շագանակագույնով պատկերված են Ադրբեջանի զինված ուժերի վերահսկողության ներքո գտնվող տարածքները, իսկ մարմնագույնով՝ Արցախի վերահսկողության ներքո գտնվող տարածքները 2021 թվականի հունվարի 1-ի դրությամբ[1]

Տումի՝ համայնք Արցախի Հանրապետության Հադրութի շրջանում։ Այն տեղաբախշված է հանրապետության հարավային մասում։ Հադրութը շրջկենտրոնից գտնվում է 11 կմ հեռավորության վրա, իսկ մայրաքաղաք Ստեփանակերտից՝ 67 կմ հեռավորության վրա։

Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գյուղի հիմնադրման մասին տեղեկությունները սուղ են, սակայն պատմաճարտարապետական կոթողների ուսումնասիրությունը թույլ է տալիս փաստելու, որ Տումին ունի հազարամյակների պատմություն։ Այդ մասին է վկայում գյուղից 3 կմ հյուսիս-արևելք գտնվող Տեփեն վայրից հայտնաբերված քարեդարյան բրիչը, Քուլուհանեն խութից՝ բրոնզյա զարդերը։ Արդեն 10-11-րդ դարերում Տումին Հարավային Արցախում կազմավորված Գորոզուի թագավորության կենտրոնն էր[2]։ Գրավոր աղբյուրները վերաբերում են ուշ միջնադարին։ Հայտնի է, որ Տումեցի էր Աղվանից կաթողիկոս Փիլիպպոս Տումեցին, ով գահակալել է մեկ տարի՝ 1563 թ.: 1604 թվականի ձեռագիր մի Ավետարանի պատվիրատուն Տումիի Մերդան իշխանի որդի մելիք Սուջումն է[3]։

Աշխարհագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Համայնքը լեռնային է, ունի 5673,14 հա տարածք, որից 1930,56 հա գյուղատնտեսական նշանակության, 3550,05 հա անտառային հողեր։ Տումիում առկա են հանքային ջրերի պաշարներ։ Համայնքի տարածքում առկա են թվով 8 աղբյուրներ` «Թաղաղամի», «Սահակ», «Նադա», «Գյոլեն», «Քարեն», «Տաղար», «Վարար» և «Թթու ջուր»։

Հայ-ադրբեջանական պատերազմ (2020)[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2020 թվականի հայ-ադրբեջանական պատերազմի հետևանքով գյուղը հայաթափվել և անցել է Ադրբեջանի զինված ուժերի վերահսկողության ներքո[4][5][6]։

Բնակչություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տուեցիների մի մասը բնիկ են, ի մասն էլ ժամանակի ընթացքում տեղափոխվել են Արցախի տարբեր գյուղերից՝ Ազոխ, Ճարտար, Մեծ Թաղեր և այլն, Սյունիքից, Մուշից[7]։ Արդեն 19-րդ դարի կեսերին Տումին գավառի մեծ բնակավայրերից մեկն էր և անընդհատ արձանագրել է բնակչության աճ։ Վերջին տվյալներով համայնքի բնակչության թվաքանակը կազմել է 746 մարդ, իսկ տնտեսությունների թիվը հասել է 204-ի։

Բնակավայրի ազգաբնակչության փոփոխությունը[8].

Տարի 2008 2009 2010
Բնակիչ 808 803 797

Տնտեսություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բնակչությունը հիմնականում զբաղվում է գյուղատնտեսությամբ՝ անասնապահությամբ և հողագործությամբ։

Պատմամշակութային հուշարձաններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գյուղը հարուստ է պատմաճարտարապետական կոթողներով՝ Ս. Հովհաննես եկեղեցի, Կարմիր եկեղեցի (1000 թ.), գերեզմանոց (IX–XIX դդ.), խաչքար (XII-XIII դդ.), կամուրջ (XII-XIII դդ.), աղբյուր (XIXդ.), ամրոց «Դիզափայտ» (Ղլեն քար) (XIII–XIX դդ.), հաշվառված է 19 հուշարձան[9]։

Գյուղից հյուսիս-արևելք, Հանդեր կոչվող մասում 1964 թ. բացվել են դամբարաններ՝ հարուստ գտածոներով։ Իսկ կես կիլոմետր դեպի հարավ թագավորի միջնադարյան պալատի ավերակներն են, որտեղ կա Ժ-ԺԱ դարերով թվագրվող մի խաչքար։

Ս. Հովհաննես եկեղեցին գտնվում է գյուղի կենտրոնում, կառուցման թվականն անհայտ է, ճարտարապետական հորինվածքով նման է 19-րդ դարի կառույցներին։ Այն միանավ բազիլիկ, թաղածածկ, երկլանջ տանիքով կառույց է,1841 թվականից հիշատակվում է Ս. Հովհաննես:1929 թվականին որոշում էր ընդունվել քանդել եկեղեցին տեղում գյուղխորհրդի շենք կառուցելու նպատակով, սակայն դա չի իրականացվում, փոխարենը եկեղեցին վերածվում է ակումբի, ապա՝ պահեստի[10]։ 2019 թվականից սկսված վերանորոգման աշխատանքների արդյունքում ավելացել է վեցսյունանի զանգակատունը, փակվում է արևելյան մուտքը, վերաբացվում է հարավային շքամուտքը, որը խորհրդային տարիներին փակվել էր։ Միակ վիմագիրը պահպանվել է հարավային ճակատին՝ ուղղանկյուն քարի վրա։

Կարմիր վանքը գյուղի միջնադարյան նշանավոր հուշարձաններից է, որը գտնվում է գյուղի հարավային մասում՝ Եղցու խութ կոչվող հնավայրում։ Եկեղեցու ստույգ անվանումը հայտնի չէ, սուղ են նաև մատենագիտական աղբյուրները։ Մակար եպիսկոպոս Բարխուդարյանցն իր ,,Արցախ,, ուսումնասիրության մեջ նշում է փլված եկեղեցու մասին, որն ունեցել է հարավային և արևմտյան մուտքեր։ Եկեղեցու մասին հաջորդ հիշատակությունը վերաբերվում է 1911-1912 թթ.:Ըստ շինարարարակական արձանագրության այն կառուցվել է 1000 թվականին Սոփի իշխանուհու կողմից։ Այն միանավ բազիլիկ հորինվածքով շինություն է, ունի ավագ խորան, որտեղ կանգուն է տեղահանված մի խաչքար։ Եկեղեցու շուրջն ընդարձակ գերեզմանատունն է՝ միջնադարյան խաչքարերորով, տապանաքարերով, որոնք հիմնականում արձանագրություն չունեն։ Ամենահին վիմագիրը վերաբերում է 1611 թվականին։ Եղցու խութ հնավայրում պահպանվել է նաև միջնադարյան մատուռի ավերակները։ Հայտնի է, որ Տումիում պահպանվել են ծառերի պաշտամունքի հետ կապված ավանդությունը։

Գյուղի տարածքում է գտնվում Գոռոզ բերդը, որի մասին հիշատակություն կա Թ դարից սկսած։ Ներկայումս պահպանվել է միջնաբերդը, մի քանի սենյակներ, ջրամբարը։ Կառուցման թվականը հայտնի չէ։ Գյուղի հուշարձաններից հայտնի են նաև Լելեն խութ հնավայրը, Վերին Հայկազն գյուղատեղին, Խուտըտռնե վանքը, Ստեփանոցեն խութի գերեզմանատունը, Գերգեչի սուրբը, Գյուրջին և Նահատակին խաչերը, Ջարվանեսի ու Հայկազնի կամուրջները, Թագավորի, Նադարի, Սիսեռի աղբյուրնե[11] :

Գյուղում կանգուն է նաև Մեծ հայրենականում 190 զոհված տումեցիների հիշատակին նվիրված հուշարձանը։

Հասարարակական կառույցներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Համայնքում գործում են գյուղապետարան, մշակույթի տուն, բուժկետ, միջնակարգ դպրոց, որտեղ սովորում են 111 աշակերտներ։ 2001 թվականից Սերգեյ Աբրահամյանի անվամբ է կոչվում Տումու միջնակարգ դպրոցը[12]։

Հայտնի տումեցիներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Սերգեյ Աբրահամյան - լեզվաբան։
  • Թևան Ստեփանյան - 20-րդ դարասկզբի Արցախի ազատագրական պայքարի հերոս

Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. Արցախի տարածքները համարվում են օկուպացված Ադրբեջանի կողմից. ԱՀ ԱԺ հայտարարությունը, (արխիվացված 05․04․2021թ․)
  2. Յակոբեան Ա (2009). Պատմա-աշխարհագրական եւ վիմագրական հետազօտութիւններ. Երևան: Վիեննա-Երևան. էջեր 243–248.
  3. Ամիրջանյան Ս. (2006). Դիզակ. Երևան. էջ 30.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
  4. «Արցախը հրապարակել է Ադրբեջանի հսկողության տակ անցած համայնքների և բնակավայրերի ցանկը». Ազատություն Ռադիոկայան. 2020 թ․ դեկտեմբերի 10.
  5. «Հրապարակվել է Արցախի՝ Ադրբեջանի հսկողության տակ անցած համայնքների և բնակավայրերի ցանկը»։
  6. «Հրապարակվել է Արցախի՝ Ադրբեջանի հսկողության տակ անցած համայնքների և բնակավայրերի ցանկը», (արխիվացված
  7. Ղազարյան Խ. (2003). Տումի. Երևան. էջեր 29–30.
  8. «Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն. Բնակչություն ըստ համայնքների». Վերցված է 2021 Մայիսի 1-ին.
  9. Ղահրամանյան, Հակոբ (2015). Տեղեկաատու Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության վարչատարածքային միավորների սոցիալ-տնտեսական բնութագրերի. Երևան. էջ 132.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
  10. Պետրոսյան Ա (1929, 35, էջ 2). «Յեկեղեցին քանդում ենք». Խորհրդային Ղարաբաղ.
  11. Է. Աբրահամյան (2021, 16, 56-72). «Տումի գյուղի վտանգված պատմամշակութային հուշարձանները». Վարձք.
  12. Այս մասին ՀՀ ԳԱԱ կայքը

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Հակոբ Ղահրամանյան, ՏԵՂԵԿԱՏՈւ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության վարչատարածքային միավորների սոցիալ-տնտեսական բնութագրերի, Երևան, Ճարտարագետ, 2015 թ.