Առաքել (Հադրութի շրջան)

Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Առաքել (այլ կիրառումներ)

Գյուղ
Առաքել
ադրբ.՝ Arakül
Երկիր	Արցախ
Շրջան	Հադրութ
Մակերես	4792,41 կմ²
ԲԾՄ	812 մետր
Պաշտոնական լեզու	Հայերեն
Բնակչություն	134 մարդ (2015)
Ազգային կազմ	Հայեր
Կրոնական կազմ	Հայ Առաքելական եկեղեցի
Ժամային գոտի	UTC+4
Առաքել Վիքիպահեստում

Արցախի Հանրապետության քարտեզը, որտեղ մուգ շագանակագույնով պատկերված են Ադրբեջանի զինված ուժերի վերահսկողության ներքո գտնվող տարածքները, իսկ մարմնագույնով՝ Արցախի վերահսկողության ներքո գտնվող տարածքները 2021 թվականի հունվարի 1-ի դրությամբ

Առաքել, գյուղական համայնք Արցախի Հանրապետության Հադրութի շրջանում։ Տեղաբաշխված է հանրապետության հարավային հատվածում։ Հադրութ շրջկենտրոնից գտնվում է 33 կմ հեռավորության վրա, իսկ մայրաքաղաք Ստեփանակերտից՝ 125 կմ հեռավորության վրա։ Հին Առաքյալ գյուղը գտնվում էր նոր բնակավայրից մի փոքր արևմուտք, որտեղ պահպանվում են հին բնակատեղիի մնացորդները` գերեցմանոցը, Անապատ կոչվող եկեղեցավայրը։ Զուրկ է անտառներից, կլիման շոգ է։

Առաքել համայնքի կազմի մեջ ընդգրկված են նաև Ձորագյուղ, Ջրաբերդ և Սարալանջ գյուղերը։ Ձորագյուղ գյուղում բնակվում է 39 մարդ, կա 11 տնտեսություն, Ջրաբերդ գյուղում բնակվում 1 մարդ, 1 տնտեսություն, իսկ Սարալանջ գյուղում՝ 27 մարդ, կա 7 տնտեսություն։

Աշխարհագրություն

Գյուղը գտնվում է ԱՀ հարավային հատվածում՝ նախկին Դիզակ գավառում՝ Ղարաբաղյան լեռնաշղթայի հարավարևելյան լեռնաճյուղերից առաջացած ձորակի հարթավայրային մասում։

5-14-րդ դարում գյուղը գտնվում էր ներկայիս Մեխակավանից 2 կմ հյուսիս-արևելք՝ Շինատեղ հանդամասում։

Համայնքը լեռնային է, ունի 4792,41 հա տարածք, որից 1195,41 հա գյուղատնտեսական նշանակության, 3462,53 հա անտառային հողեր։ Համայնքի տարածքում առկա են թվով 8 աղբյուրներ` Առաքել գյուղի տարածքում «Կուճի ջուր», «Մեծ ջուր», «Գյուղեն ջուր», «Գյոլեն արտեն», «Կթնաճուր», «Արխեն բաղեն ջուր» և «Երե ջուր» աղբյուրները, իսկ Ջրաբերդ գյուղում՝ «Շենին» աղբյուրը։

Պատմություն

14-րդ դարում Շինատեղից բնակիչները տեղափոխվում և հաստատվում են ներկայիս Առաքելի հարևանությամբ գտնվող Մալքուդարա հանդամասում։ Բնակիչները այդ տարածքը անվանում են Նապատ։ Ինչպես Շինատեղում, այնպես էլ Նապատում և Անապատում նրանք եկեղեցիներ են կառուցել, որոնք քոչվոր ցեղերի կողմից ավերվել են։

Կարծիք կա, որ Հին Առաքելը գոյություն է ունեցել նաև մինչև 5-րդ դարը, և Քրիստոսի առաքյալներից մեկը 1-2-րդ դարերում քարոզչություն է արել վերոհիշյալ բնակավայրում։

17-րդ դարի սկզբներին, երբ Շահ Աբասը Արևելյան Հայաստանի հարյուրավոր բնակավայրեր հայաթափեց, նույն տխուր ճակատագրին արժանացավ նաև Հին Առաքելի բնակչությունը։ Նրանք շուրջ երկու դար ապրեցին Արաքսի մյուս ափին՝ Ղարադաղում, և 1826-1828 թվականներն տեղի ունեցած ռուս պարսկական պատերազմից հետո միայն հաջողվեց վերադառնալ հայրենի բնօրրան։ Մեծ զրկանքների գնով նրանք Հին Առաքելից 500 մ հեռավորության վրա հիմնեցին նոր բնակավայր։

Գյուղում ապրում էին Ճղարանց Հայրիյաններ, Ծտորանց Բաբայաններ, Ծատրյաններ, Կյափունց Ղահրամանյաններ, Ավետիսյաններ, Սարգսյաններ, Կյուքունց Գրիգորյաններ, Ավթանդիլյաններ, Ղլեչունց Ղահրամանյաններ, Բացունց Համբարձումյաններ, Սեյրանանց Սեյրաններ, Գյուլուշանանց Գրիգորյաններ, Նախրչուց Մովսիսյաններ, Գիլմանց Պետրոսյաններ, Սվադանց Առաքելյաններ ազգատոհմերի ներկայացուցիչները։

Գյուղը Արցախյան ազատամարտին

Արցախյան շարժման առաջին իսկ տարիներից Առաքելը՝ որպես սահմանամերձ գյուղ, անընդհատ ենթարկվում էր ադրբեջանական հրոսակների հարձակումներին։ Գյուղի խաղաղ բնակչության անվտանգությունը ապահովելու նպատակով կազմավորվեց ինքնապաշտպանական ջոկատ։

1991 թվականին Օղակ ռազմագործողության ժամանակ ադրբեջանական Օմոնը խորհրդային զորքերի աջակցությամբ Առաքելը հայաթափվեց, իսկ հունիսից սկսեցին այդտեղ բնակեցվել ադրբեջանցի առաջին ընտանիքները։ 1993 թվականին Արցախի ՊԲ հարվածների տակ Առաքելը ազատագրվեց։ Բնակչության մի մասը վերադարձավ հարազատ օջախ և ձեռնամուխ եղավ գյուղի վերաշինմանը։

Գյուղը Երկրորդ համաշխարհային պատերազմին

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմին մասնակցել է 360 մարդ, որոնցից 96-ը զոհվել է։ Նրանց հիշատակին կառուցվել է հուշարձան։

Գյուղը հայ-ադրբեջանական պատերազմին

2020 թվականի Արցախյան երրորդ պատերազմի արդյունքում գյուղը հայաթափվել և անցել է Ադրբեջանի հսկողության տակ։

Բնակչություն

1890-ական թվականներին այստեղ կար 90 տուն, 672 բնակիչ, 1987 թվականին` 70 տուն, 253 բնակիչ։ Կոլտնտեսությունը կազմակերպվել է 1931 թվականին։ Գյուղի բնակիչները հիմնականում զբաղվում են դաշտավարությամբ, խաղողագործությամբ, անասնապահությամբ։

Բնակավայրի ազգաբնակչության փոփոխությունը.

Տարի	2008	2009	2010
Բնակիչ	166	126	131

Տնտեսություն

Բնակչությունը հիմնականում զբաղվում է գյուղատնտեսությամբ՝ անասնապահությամբ և հողագործությամբ։

Պատմամշակութային հուշարձաններ

Գյուղում և նրա շրջակայքում պահպանվել են  պատմամշակութային նշանակության հուշարձաններ՝ Սբ Աստվածածին եկեղեցին 1902-1907 թվականներին, միջնադարյան սրբատեղիներ, գերեզմանոց։

Գյուղի աղբյուրներն են՝ Կուճի ճուր, Մեծ Ճուր, Գյուղեն ճուր, Գյոլեն արտեն, Կթնաճուր, Արխեն բաղեն ճուր, Երե ճուր։

Առաքելի հանդամասերն են՝ Մաչի խութ, Սղնա, Բուբետեղ, Ջեյրան-բուլաղ, Տախտեր, Չախակալու, Քավթառեն գյունե, Լպատեն քամակ, Գյոլարտը։

Հասարարակական կառույցներ

1888-1889 ուսումնական տարում Առաքելում բացվել է եկեղացական-ծխական դպրոց,որտեղ սովորում էր 25 աշակերտ,դասավանդում՝1 ուսուցիչ։ 1896 թվականին դպրոց փակվեց,սակայն 1906 թվականին վերաբացվեց։Ուսուցիչն էր Աշոտ Բայանդուրյանը։

Խորհրդային առաջին տարիներին գյուղում՝նախկին տանուտերի տանը, բացվեց տարրական դպրոց։Հետագայում այն միջնակարգի կարգավիճակ ստացավ։

2000 թվականին դպրոցը տեղափոխվել է նորակառույց երկհարկանի շենք։ 2018-2019 ուսումնական տարում դպրոցում սովորում էր 33 աշակերտ, դասավանդում՝ 16 ուսուցիչ։

Տարբեր տարիների դպրոցի տնօրեններ են աշխատել Լուսիկ Գրիգորյանը, Գրիշա Հայրյանը, Շահեն Իսախանյանը, Զոյա Գրիգորյանը, Սվետլանա Առաքելյանը, Բորիկ Ամիրջանյանը։ Ծնունդով Առաքել գյուղից է ՀՀ ԳԱԱ ակադեմիկոս Էդվարդ Խաչիյանը։

Համայնքում գործում էին գյուղապետարան, մշակույթի տուն, բուժկետ, միջնակարգ դպրոց, որտեղ սովորում են 33 աշակերտներ, ունի 1 պետական մանկապարտեզ, որտեղ հաճախում են 37 երեխաներ։

19-րդ դարի վերջերին Իվան Զաքարյանը Առաքել գյուղում հիմնում է մետաքսանման գործարան։

1928 թվականին գյուղում փոքր հզորության ՁԷԿ է կառուցվում, որով էլեկտրաֆիկացվում է նաև բնակավայրը։

1929 թվականին Առաքելում կոլտնտեսություն է կազմավորվել։ Իրավա-կազմակերպական տեսանկունից այն 1969 թվականին սովխոզի կարգավիճակ է ստանում։ 1988 թվականին այն նորից վերակազմակերպվեց կոլխոզի։

1988 թվականին հողերի սեփականաշնորհումից հետո Առաքելի բնակիչները դարձան մենատնտեսներ։

Առաքելի տնտեսությունը տարբեր տարիների ղեկավարել են Գրիգոր Գրիգորյանը, Յուրի Մկրտչյանը, Շահեն Սարդարյանը, Լյուբլեն Աբրահամյանը, Աբրիկ Մարտիրոսյանը, Ռազմիկ Գրիգորյանը։

Գրականություն

• Հակոբ Ղահրամանյան, ՏԵՂԵԿԱՏՈւ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության վարչատարածքային միավորների սոցիալ-տնտեսական բնութագրերի, Երևան, Ճարտարագետ, 2015 թ.

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 1, էջ 537)։