«Եմենի հնադարյան քաղաքակրթություն»–ի խմբագրումների տարբերություն
No edit summary |
|||
Տող 5. | Տող 5. | ||
=== Աշխարհագրություն === |
=== Աշխարհագրություն === |
||
[[Հին Հունաստան]]ի պատմության ընթացքում [[մ. |
[[Հին Հունաստան]]ի պատմության ընթացքում [[մ.թ.ա. 5 -րդ դար]]ից մինչև [[մ.թ.ա. 4-րդ դար]]երը բնորոշվում են որպես ''դասական ժամանակաշրջան:'' [[Հույներ]]ը առավելագույն նվաժումների էին հասել [[Գիտություն|գիտության]], [[մշակույթ]]ի ու [[արվեստ]]ի բնագավառներում: [[Փիլիսոփայություն]]ից ճյուղավորվեցին և առանձին գիտություններ դարձան [[աշխարհագրություն]]ը, [[աստղագիտություն]]ը, [[ֆիզիկա]]ն, [[մաթեմատիկա]]ն, [[լեզվաբանություն]]ը: Հույները սկսեցին կազմել քարտեզներ: [[Արաբական թերակղզի]]ն դրանցում բաժանված է ''երեք հիմնական գոտիների՝'' Լեռնային Արաբիա ([[Հիջազ]], [[ալ-Ասիր]]), Ավազուտային Արաբիա ([[Մեծ Նեֆուդ]], [[Դահնա անապատ|Դահնա]], [[Ռուբ ալ-Խալի]]) և Երջանիկ Արաբիա ([[Եմեն]]): Եմենը Երջանիկ կամ Ֆելիքս Արաբիա էր կոչվում աշխարհագրական բարենպաստ դիրքի ու բարեբեր հողերի շնորհիվ: |
||
[[Եմեն]]ում թափվում էին [[մուսսոնային անձրևներ|մուսսոնային առատ անձրևներ]]: Նախկինում եղել, այսօր՝ մասամբ պահպանվել են [[արևադարձային մշտադալար անտառներ]]: Դրանց մի մասը յուրացվել է [[Գյուղատնտեսություն|գյուղատնտեսական]] նպատակներով: [[Անտառ]]ներում կան [[Արաբական թերակղզի|Արաբական թերակղզում]] չհանդիպող տարբեր կենդանիներ՝ [[կապիկներ]], վաղ անցյալում՝ [[փղեր]], և այլն: Այս բարենպաստ պայմանները նպաստեցին առաջին [[քաղաքակրթություն]]ների ստեղծմանը: [[Մ. |
[[Եմեն]]ում թափվում էին [[մուսսոնային անձրևներ|մուսսոնային առատ անձրևներ]]: Նախկինում եղել, այսօր՝ մասամբ պահպանվել են [[արևադարձային մշտադալար անտառներ]]: Դրանց մի մասը յուրացվել է [[Գյուղատնտեսություն|գյուղատնտեսական]] նպատակներով: [[Անտառ]]ներում կան [[Արաբական թերակղզի|Արաբական թերակղզում]] չհանդիպող տարբեր կենդանիներ՝ [[կապիկներ]], վաղ անցյալում՝ [[փղեր]], և այլն: Այս բարենպաստ պայմանները նպաստեցին առաջին [[քաղաքակրթություն]]ների ստեղծմանը: [[Մ.թ.ա. 3-րդ հազարամյակ]]ի կեսերին այստեղ հիմնադրվեցին առաջին [[ցեղային միություն]]ները: Դրանք ստեղծվել էին [[բրոնզե դար]]ում, երբ հիմնադրվել էին [[Երկիր մոլորակ|մոլորակի]] առաջին պետությունները՝ [[Հին Եգիպտոսի թագավորություն]]ը, [[Միջագետք]]ի քաղաք-պետությունները, [[Ինդոս]] և [[Գանգես]] գետերի հովիտների [[հնդիկներ|հնդկական]], [[Հուանհե]] և [[Յանձ]] գետերի հովիտների [[չինացիներ|չինական]] պետությունները: Եմենի՝ մեզ հայտնի ամենահին ցեղային միությունը Կահտանն էր, {{lang-ar|قحطان}} ([[մ.թ.ա. 23 -րդ դար]]ից մինչև [[մ.թ.ա. 8-րդ դար]]եր): |
||
=== Տնտեսություն === |
=== Տնտեսություն === |
||
Տող 13. | Տող 13. | ||
[[Եմեն]]ը տարանցիկ առևտրի կենտրոն էր [[Հունաստան|հունական]] և [[Փյունիկիա|փյունիկյան]] քաղաք-պետությունները ծով-ցամաք ճանապարհով [[Հնդկաստան]]ի և [[Չինաստան]]ի հետ կապելու ճանապարհին: Առևտրական նավերը [[Մոլուքային կղզիներ|«Համեմունքների կղզիներից»]] ու Հնդկաստանից հասնում էին [[Արաբական ծով]], որտեղ նրանց մի մասը ցամաքով՝ [[Իրան]]ի տարածքով անցնում էր [[Առաջավոր Ասիա]], մյուս մասը ծովով շարունակում էր ճանապարհը դեպի [[Եմեն]]: Այստեղ՝ [[Կանա]] նավահանգստում կայանելով, նրանք առևտրական քարավաններով անցնում էին հյուսիս՝ [[Պաղեստին]] և [[Եգիպտոս]]: Ճանապարհն անցնում էր [[Հիջազի լեռներ]]ի հողմահայաց լանջերին գտնվող [[Թիհամայի դաշտավայր]]ով: Հետագայում այստեղ ձևավորվում են խոշոր քաղաքներ [[Մեքքա]]ն, [[Յասրիբ]]ը, [[ալ-Թաիֆ]]ը և այլն: |
[[Եմեն]]ը տարանցիկ առևտրի կենտրոն էր [[Հունաստան|հունական]] և [[Փյունիկիա|փյունիկյան]] քաղաք-պետությունները ծով-ցամաք ճանապարհով [[Հնդկաստան]]ի և [[Չինաստան]]ի հետ կապելու ճանապարհին: Առևտրական նավերը [[Մոլուքային կղզիներ|«Համեմունքների կղզիներից»]] ու Հնդկաստանից հասնում էին [[Արաբական ծով]], որտեղ նրանց մի մասը ցամաքով՝ [[Իրան]]ի տարածքով անցնում էր [[Առաջավոր Ասիա]], մյուս մասը ծովով շարունակում էր ճանապարհը դեպի [[Եմեն]]: Այստեղ՝ [[Կանա]] նավահանգստում կայանելով, նրանք առևտրական քարավաններով անցնում էին հյուսիս՝ [[Պաղեստին]] և [[Եգիպտոս]]: Ճանապարհն անցնում էր [[Հիջազի լեռներ]]ի հողմահայաց լանջերին գտնվող [[Թիհամայի դաշտավայր]]ով: Հետագայում այստեղ ձևավորվում են խոշոր քաղաքներ [[Մեքքա]]ն, [[Յասրիբ]]ը, [[ալ-Թաիֆ]]ը և այլն: |
||
Հարավային Արաբիայում հիմնական առևտրական պետությունը եղել է Մաինը, ում ձեռքում էլ եղել է այսպես կոչված “խունկի ճանապարհը”: Նրանց առևտրական քարավանները հասել են մինչև [[Էգեյան ծով]] և [[Միջագետք]]: Հետագայում, երբ Մաինը ընկնում է Սաբայի տիրապետության տակ, իր ձեռքն է վերցնում առևտրական ճանապարհները: Իսկ Կաթաբանի և Հադրամաութի առևտրական քարավաները [[Պարսից ծոց]]ի միջոցով հասել են մինչև [[Եփրատ]] և [[Տիգրիս]], իսկ [[Բաբ էլ |
Հարավային Արաբիայում հիմնական առևտրական պետությունը եղել է Մաինը, ում ձեռքում էլ եղել է այսպես կոչված “խունկի ճանապարհը”: Նրանց առևտրական քարավանները հասել են մինչև [[Էգեյան ծով]] և [[Միջագետք]]: Հետագայում, երբ Մաինը ընկնում է Սաբայի տիրապետության տակ, իր ձեռքն է վերցնում առևտրական ճանապարհները: Իսկ Կաթաբանի և Հադրամաութի առևտրական քարավաները [[Պարսից ծոց]]ի միջոցով հասել են մինչև [[Եփրատ]] և [[Տիգրիս]], իսկ [[Բաբ էլ-Մանդեբի նեղուց]]ի միջոցով առևտուր են արել [[Արևելյան Աֆրիկա]]յի երկրների հետ: Միջազգային տարանցիկ առևտուրը և աշխարհագրական բարենպաստ պայմանները զարկ են տալիս Եմենի [[Տնտեսություն|տնտեսությանը]]: Հիմնվում են առաջին քաղաքները, որտեղ կատարվում էր գյուղ-քաղաք ապրանքափոխանակությունը և առևտուրը: [[Գյուղ]]երում մշակվում էին զանազան արևադարձային մրգեր՝ [[խաղող]], [[արմավ]], [[թուզ]], [[դեղձ]], [[ձիթապտուղ]] և այլն: [[Հացահատիկային կուլտուրաներ|Հացահատիկային մշակաբույսեր]]ից տարածված էր [[ցորեն]]ը, [[բրինձ]]ը, [[գարի]]ն: Գյուղատնտեսությունը հնարավոր էր միայն արհեստական ոռոգման համակարգի շնորհիվ, այդ պատճակով կառուցվում էին պատնեշներ և այլ անհրաժեշտ կառույցներ ոռոգումն իրականացնելու նպատակով: Հատկապես նշանավոր էր Մարիբյան ամբարտակը (600 մ երկարությամբ, 15 մ բարձրությամբ), որը կառուցվել է [[մ.թ.ա. 7-րդ դար]]ում և 13 տարի օգտագործվել է: Լեռան լանջերին անգամ զբաղվել են խաղողագործությամբ: Եմենցիները [[հաց]] էին պատրաստում նաև արմավի կորիզից առաջացած [[ալյուր]]ից: Զարգանում էր նաև [[անասնապահություն]]ը, ընտելացվել էին [[ուղտեր]]ը, [[Խոշոր եղջերավոր կենդանիներ|խոշոր]] և [[մանր եղջերավոր անասուններ]]ը, որոշ [[թռչուններ]]: Եմենում մշակվում է տեղական և [[Եթովպիա|եթովպական]] ծագում ունեցող մշակաբույսը՝ [[սուրճ]]ը: Հետագայում, երբ արաբները ընդունում են [[իսլամ]], սուրճը շարունակում է մնալ նրանց գլխավոր ըմպելիքը և հայտնի դառնում որպես ''«Իսլամի գինի»:'' [[Ուշ միջնադար|Ուշ միջնադարում]] սուրճը դուրս է եկել [[Արաբական թերակղզի|թերակղզու]] սահմաններից և լայն տարածում գտել ամբողջ աշխարհում: |
||
== Հավատալիքներ == |
== Հավատալիքներ == |
||
{{Հիմնական հոդված|Արաբական դիցաբանություն}} |
{{Հիմնական հոդված|Արաբական դիցաբանություն}} |
||
[[Պատկեր:Dhushara.JPG|մինի|աջից|Հուբալի արձանը. պահվում է Դամասկոսի թանգարանում]] |
[[Պատկեր:Dhushara.JPG|մինի|աջից|Հուբալի արձանը. պահվում է Դամասկոսի թանգարանում]] |
||
Հին արաբական դիցաբանության մասին տեղեկություններ են պահպանվել Կենտրոնական և Հյուսիսային Արաբիաներում ապրող արաբների թողած արձանագրությունների միջոցով: Արաբական դիցաբանության մասին մասնակի տեղեկություններ կան նաև [[հույն]] և [[հռոմեացի]] հեղինակների մոտ: Շատ կարևոր աղբյուր է նաև [[Ղուրան]]ը, սակայն ամենից կարևոր աղբյուրը [[Իբն ալ-Կալբի]]ի ([[8-րդ դար]]) ''«Կուռքերի գիրքը»'': Հին արաբական դիցաբանությանը միասնական համակարգ չի եղել: Հյուսիսային և Կենտրոնական Արաբիայում ցեղերը մշտական շփման մեջ են եղել միջագետքյան ժողովուրդների հետ և նրանց մշակույթները սինթեզվել են: Տարբեր վայրերում միևնույն աստվածը կարող էր զբաղեցնել տարբեր դիրքեր, ունենալ նոր անուն նմանատիպ ֆունկցիաներով, իսկ մյուս կողմից կարող է լինեին աստվածներ տարբեր անուններով: Հաճախ պատահող երևույթ էր աստվածների միաձուլումը, երբ այս կամ այն աստվածը ընդունվում էր նոր բնակչության կողմից: Դա կատարվում էր ինչպես ցեղերի տեղաշարժման հետևանքով այնպես և ցեղերի միավորման ժամանակ: Ամբողջ Արաբիայի տարածքում կարևոր տեղ էր զբաղեցնում լուսնի պաշտամունքը: Արևը անապատային Արաբիայում ուներ ավերիչ աստծո պատկերացում: Անձրևը, ամպրոպը ևս երկրպագվել են: Գոյություն ունեին բնության և պտղաբերության, անասնաբուծության և այլնի աստվածություններ: Ամեն կարևոր գործառույթները կատարում էր գերագույն աստվածը, որը համարվում էր տվյալ ժողովրդի նախահայրը, հովանավորողը, այդ պետության տերը, երկնքի աստվածը, մարդկանց և երկրի արարիչը, և որպես կանոն անձրև բերողը: Ուշ ժամանակաշրջանում Հյուսիսային և Կենտրոնական Արաբիայում ստեղծվեց ընդհանուր աստված տեղային գերագույն աստվածների միաձուլման հետևանքով: Այդ աստվածը [[Ալլահ]]ն էր: Ալլահի կինը և աստվածամայրը [[Սիրիական անապատ]]ում համարվում է [[ալ-Լաթ]]ը: Աստվածների համար |
Հին արաբական դիցաբանության մասին տեղեկություններ են պահպանվել Կենտրոնական և Հյուսիսային Արաբիաներում ապրող արաբների թողած արձանագրությունների միջոցով: Արաբական դիցաբանության մասին մասնակի տեղեկություններ կան նաև [[հույն]] և [[հռոմեացի]] հեղինակների մոտ: Շատ կարևոր աղբյուր է նաև [[Ղուրան]]ը, սակայն ամենից կարևոր աղբյուրը [[Իբն ալ-Կալբի]]ի ([[8-րդ դար]]) ''«Կուռքերի գիրքը»'': Հին արաբական դիցաբանությանը միասնական համակարգ չի եղել: Հյուսիսային և Կենտրոնական Արաբիայում ցեղերը մշտական շփման մեջ են եղել միջագետքյան ժողովուրդների հետ և նրանց մշակույթները սինթեզվել են: Տարբեր վայրերում միևնույն աստվածը կարող էր զբաղեցնել տարբեր դիրքեր, ունենալ նոր անուն նմանատիպ ֆունկցիաներով, իսկ մյուս կողմից կարող է լինեին աստվածներ տարբեր անուններով: Հաճախ պատահող երևույթ էր աստվածների միաձուլումը, երբ այս կամ այն աստվածը ընդունվում էր նոր բնակչության կողմից: Դա կատարվում էր ինչպես ցեղերի տեղաշարժման հետևանքով այնպես և ցեղերի միավորման ժամանակ: Ամբողջ Արաբիայի տարածքում կարևոր տեղ էր զբաղեցնում լուսնի պաշտամունքը: Արևը անապատային Արաբիայում ուներ ավերիչ աստծո պատկերացում: Անձրևը, ամպրոպը ևս երկրպագվել են: Գոյություն ունեին բնության և պտղաբերության, անասնաբուծության և այլնի աստվածություններ: Ամեն կարևոր գործառույթները կատարում էր գերագույն աստվածը, որը համարվում էր տվյալ ժողովրդի նախահայրը, հովանավորողը, այդ պետության տերը, երկնքի աստվածը, մարդկանց և երկրի արարիչը, և որպես կանոն անձրև բերողը: Ուշ ժամանակաշրջանում Հյուսիսային և Կենտրոնական Արաբիայում ստեղծվեց ընդհանուր աստված տեղային գերագույն աստվածների միաձուլման հետևանքով: Այդ աստվածը [[Ալլահ]]ն էր: Ալլահի կինը և աստվածամայրը [[Սիրիական անապատ]]ում համարվում է [[ալ-Լաթ]]ը: Աստվածների համար կառուցվում էին սրբավայրեր, որտեղ գտնվում էր ''բեյթ-իլը'' ՝ «աստծո տունը», որը համարվում էր միաժամանակ և՛ աստծո կացարանը, և՛ աստծո մարմանցումը: Բեյթ-իլը հանդիսանում էր կոշտ, մշակված, բուրգանման կամ կոնաձև քար, ժայռ, ծառ: Երբեմն բետելի շուրջը կամ կուռքի մոտ կառուցվում էր շինություն խորանարդի ձևով՝ [[քաաբա]] (արաբերեն «խորանարդ»): Այդ սովորույթների մնացորդները ձևափոխված պահպանվել են [[իսլամ]]ում: |
||
[[Պատկեր:Allat Palmyra RGZM 3369.jpg|մինի|ձախից|Ալ-Լաթ աստվածուհին]] |
[[Պատկեր:Allat Palmyra RGZM 3369.jpg|մինի|ձախից|Ալ-Լաթ աստվածուհին]] |
||
Եմենական դիցաբանությունը առաջացել է [[մ.թ.ա 2-րդ հազարամյակ]]ի վերջին և [[1-ին հազարամյակ]]ի սկզբին Հարավային Արաբիայում: Եմենական դիցաբանության հիմքում դրված են հին արաբական դիցաբանական պատկերացումները: Եմենական դիցաբանությունը չի ընկել օտարների ազդեցության տակ այնպես, ինչպես |
Եմենական դիցաբանությունը առաջացել է [[մ.թ.ա 2-րդ հազարամյակ]]ի վերջին և [[1-ին հազարամյակ]]ի սկզբին Հարավային Արաբիայում: Եմենական դիցաբանության հիմքում դրված են հին արաբական դիցաբանական պատկերացումները: Եմենական դիցաբանությունը չի ընկել օտարների ազդեցության տակ այնպես, ինչպես Հյուսիսային և Կենտրոնական արաբների դիցաբանությունները, քանի որ Հին Եմենը զարգանում էր յուրովի չնայած նրան, որ աշխույժ առևտրական և մշակութային կապի մեջ էր [[Միջագետք]]ի, [[Սիրիա]]յի, [[Հնդկաստան]]ի և [[Արևելյան Աֆրիկա]]յի հետ: Սակայն այս ամենի հետ որոշ աստվածների կերպարներում հատկապես անունների ստուգաբանությունում երևում է միջագետքյան ազդեցությունը: Եմենական դիցաբանությունում գոյություն ունեին առասպելներ նվիրված մի ամբողջ աստվածների սերնդի: Լայնորեն օգտագործվում էին խորհրդանիշերը: Եմենում աստվածները ունեին իրենց սուրբ կենդանիները (տոտեմական կերպարներ): |
||
Եմենական դիցաբանությունը չուներ մեկ համակարգ: Հին Եմենի տարածքում գոյություն ունեին մի քանի պետություններ՝ [[Սաբա]], [[Մաին]], [[Հադրամաութ]], [[Կաթաբան]], [[Ավսան]], որոնք մեկը մյուսի դիցաբանական համակարգի և պանթեոնների վրա ազդեցություն ունեին: Նույնը վերաբերվում էր [[ցեղ]]երին և նրանց միացություններին, որոնք չունեին ինքնուրույն պետություն, առանձին քաղաքներ և [[օազիս]]ներ: Ամեն տեղ առաջնային էր աստծո պաշտամունքը, որը համարվում էր տվյալ ազգի նախահայրը, տերը և հովանավորը: Հին եմենական [[պանթեոն]]ները տարբերվում էին իրենց կառուցվածքով, սակայն ունեին նաև նմանություններ: Ընդհանուր բարձրագույն աստվածը բոլոր պանթեոններում համարվում էր Աստարը(Իշտար), որը մարմնավորում էր [[Վեներա մոլորակ]]ը, և նա հանդես էր գալիս տարբեր սեմական դիցապատմություններում: Երկրորդը պանթեոնում տվյալ պետության հովանավորող աստվածն էր և տիրակալը: Այդ դերը միշտ կատարում էր լուսնի աստվածը՝ [[Ալմաքահ]]ը Սաբայում, [[Ամմ]]ը՝ Կաթաբանում, [[Վադդ]]ը՝ Մաինում և այլն: Հավանաբար այս բոլոր աստվածները հանդիսացել են մեկ աստծո ճյուղեր: Երրորդը պետական պանթեոնի կազմում արևի աստվածն էր, որը որպես կանոն կին էր: Ըստ երևույթի դա արևի աստվածուհի [[Շամե]]ն էր, ում |
Եմենական դիցաբանությունը չուներ մեկ համակարգ: Հին Եմենի տարածքում գոյություն ունեին մի քանի պետություններ՝ [[Սաբա]], [[Մաին]], [[Հադրամաութ]], [[Կաթաբան]], [[Ավսան]], որոնք մեկը մյուսի դիցաբանական համակարգի և պանթեոնների վրա ազդեցություն ունեին: Նույնը վերաբերվում էր [[ցեղ]]երին և նրանց միացություններին, որոնք չունեին ինքնուրույն պետություն, առանձին քաղաքներ և [[օազիս]]ներ: Ամեն տեղ առաջնային էր աստծո պաշտամունքը, որը համարվում էր տվյալ ազգի նախահայրը, տերը և հովանավորը: Հին եմենական [[պանթեոն]]ները տարբերվում էին իրենց կառուցվածքով, սակայն ունեին նաև նմանություններ: Ընդհանուր բարձրագույն աստվածը բոլոր պանթեոններում համարվում էր Աստարը(Իշտար), որը մարմնավորում էր [[Վեներա մոլորակ]]ը, և նա հանդես էր գալիս տարբեր սեմական դիցապատմություններում: Երկրորդը պանթեոնում տվյալ պետության հովանավորող աստվածն էր և տիրակալը: Այդ դերը միշտ կատարում էր լուսնի աստվածը՝ [[Ալմաքահ]]ը Սաբայում, [[Ամմ]]ը՝ Կաթաբանում, [[Վադդ]]ը՝ Մաինում և այլն: Հավանաբար այս բոլոր աստվածները հանդիսացել են մեկ աստծո ճյուղեր: Երրորդը պետական պանթեոնի կազմում արևի աստվածն էր, որը որպես կանոն կին էր: Ըստ երևույթի դա արևի աստվածուհի [[Շամե]]ն էր, ում անունն արգելված էր և այն ընդհանուր էր բոլոր պանթեոններում: |
||
Հին Եմենում գոյություն ուներ զարգացած ավանդություն՝ աստվածների պաշտամունք: Կատարվում էին ծիսակատարություններ և կարևորագույններից մեկն էլ հանդիսանում էր Քայֆի ծեսը: Այս ծեսը մտնում էր Սաբա և Կաթաբան պետությանների ղեկավարների պարտականությանների մեջ և հաճախ կատարվում էր [[գուշակ]]ների հրամանով: Կարևոր դեր ուներ նաև որսորդության ծեսը, որը կատարում էին Սաբայի, Կաթաբանի և Հադրամաութի կառավարիչները: |
Հին Եմենում գոյություն ուներ զարգացած ավանդություն՝ աստվածների պաշտամունք: Կատարվում էին ծիսակատարություններ և կարևորագույններից մեկն էլ հանդիսանում էր Քայֆի ծեսը: Այս ծեսը մտնում էր Սաբա և Կաթաբան պետությանների ղեկավարների պարտականությանների մեջ և հաճախ կատարվում էր [[գուշակ]]ների հրամանով: Կարևոր դեր ուներ նաև որսորդության ծեսը, որը կատարում էին Սաբայի, Կաթաբանի և Հադրամաութի կառավարիչները: |
||
== Եմենական թագավորություններ (մ. |
== Եմենական թագավորություններ (մ.թ.ա. 8 - մ.թ. 3-րդ դարեր)== |
||
=== Սաբա === |
=== Սաբա === |
||
[[Պատկեր:Saabaghiberti.jpg|մինի|Սաբայի թագուհին և [[Սողոմոն Իմաստուն]]ը]] |
[[Պատկեր:Saabaghiberti.jpg|մինի|Սաբայի թագուհին և [[Սողոմոն Իմաստուն]]ը]] |
||
Սաբայի թագավորությունը ({{lang-ar|مملكة سبأ}}) առաջացել է Կահտան ցեղային միության տրոհումից անմիջապես հետո՝ [[մ. |
Սաբայի թագավորությունը ({{lang-ar|مملكة سبأ}}) առաջացել է Կահտան ցեղային միության տրոհումից անմիջապես հետո՝ [[մ.թ.ա. 8-րդ դար]]ում՝ այժմյան Եմենի մայրաքաղաք Սանաայի ({{lang-ar|صنعاء}}) շրջակայքում: Նրա հիմնադրումը որոշ աղբյուրներում նշվում է [[մ.թ.ա. 10-րդ դար]]ը՝ սաբացիներին ({{lang-ar|السبئيون}}) նույնեցնելով սաբիացիներ հետ ({{lang-ar|الصابئة}}): Գոյատևել է մինչև մ.թ. [[275]] թվականը: |
||
Կահտան ցեղային միության տարածքում առաջացած ամենահայտնի ու հզոր այս պետության մասին առատ վկայություններ կան: Սաբացիները հայտնի էին իրենց հավատարմությամբ ''Ալմաքահ'' աստծուն: Որպես Սաբայի կենտրոն նշվում է [[Սիրուահ]] ({{lang-ar|صرواح }}) քաղաքը: Ապա Քարիբիլ Ուաթար արքան հիմնադրում է [[Մարիբ]] ({{lang-ar|مأرب}}) մայրաքաղաքը: Տարբեր արքաների օրոք Սաբան գրավում էր նոր տարածքներ, և նվաճված ժողովուրդը պարտավորվում էր հարկ վճարել Ալմաքահ աստծուն: Սաբայի մասին վաղնջական հիշատակությունը Աստվածաշնչյան պատմվածքն է,որն առնչվում է [[Սողոմոն Իմաստուն]] թագավորի կառավարման տարիների հետ ([[մ.թ.ա. 970]] - [[մ.թ.ա. 931]] թվականներ): Այն պատմում է,որ Սաբայի թագուհին, լսելով Սողոմոն թագավորի հռչակի մասին, եկել էր քննելու նրան դժվար հարցերով: Նա [[Երուսաղեմ]] է ժամանում համեմունքներով, ոսկով և թանկարժեք քարերով բեռնված ուղտերով: Տեսնելով թագավորի իմաստությունը, երկրի հարստությունը՝ թագուհին ասում է՝ |
Կահտան ցեղային միության տարածքում առաջացած ամենահայտնի ու հզոր այս պետության մասին առատ վկայություններ կան: Սաբացիները հայտնի էին իրենց հավատարմությամբ ''Ալմաքահ'' աստծուն: Որպես Սաբայի կենտրոն նշվում է [[Սիրուահ]] ({{lang-ar|صرواح }}) քաղաքը: Ապա Քարիբիլ Ուաթար արքան հիմնադրում է [[Մարիբ]] ({{lang-ar|مأرب}}) մայրաքաղաքը: Տարբեր արքաների օրոք Սաբան գրավում էր նոր տարածքներ, և նվաճված ժողովուրդը պարտավորվում էր հարկ վճարել Ալմաքահ աստծուն: Սաբայի մասին վաղնջական հիշատակությունը Աստվածաշնչյան պատմվածքն է,որն առնչվում է [[Սողոմոն Իմաստուն]] թագավորի կառավարման տարիների հետ ([[մ.թ.ա. 970]] - [[մ.թ.ա. 931]] թվականներ): Այն պատմում է, որ Սաբայի թագուհին, լսելով Սողոմոն թագավորի հռչակի մասին, եկել էր քննելու նրան դժվար հարցերով: Նա [[Երուսաղեմ]] է ժամանում համեմունքներով, ոսկով և թանկարժեք քարերով բեռնված ուղտերով: Տեսնելով թագավորի իմաստությունը, երկրի հարստությունը՝ թագուհին ասում է՝ {{քաղվածք||«Օրհնյա՜լ լինի քո աստվածը, որ քեզ [[Իսրայել]]ի գահին է նստեցրել»}} |
||
[[Պատկեր:Ancient Ma'rib 01.jpg|մինի|ձախից|[[Մարիբ]] քաղաքի ավերակները]] |
|||
Մեկ այլ հիշատակությունը Սաբայի մասին արձանգարություն է, որտեղ կա այսպիսի մակագրություն՝ «Սաբան և միությունը»: Սա վկայում է, որ մենք գործ ունենք մի դաշնության հետ, որի ղեկավարումը իր ձեռքն էր վերցրել Սաբան: Այդ համաեմենական միությունը տևել է 4 դար՝ [[մ. |
Մեկ այլ հիշատակությունը Սաբայի մասին արձանգարություն է, որտեղ կա այսպիսի մակագրություն՝ «Սաբան և միությունը»: Սա վկայում է, որ մենք գործ ունենք մի դաշնության հետ, որի ղեկավարումը իր ձեռքն էր վերցրել Սաբան: Այդ համաեմենական միությունը տևել է 4 դար՝ [[մ.թ.ա. 8-րդ դար]]ից մինչև [[մ.թ.ա. 4-րդ դար]]ը: |
||
[[Մ.թ.ա. 1-ին դար]]ում ամենից հզոր թագավորությունը հնադարյան Եմենում Սաբան է եղել՝ ձգվելով [[Կարմիր ծով]]ից մինչև [[արևելք]]՝ ներառելով [[Հադրամաութ]]ը: |
[[Մ.թ.ա. 1-ին դար]]ում ամենից հզոր թագավորությունը հնադարյան Եմենում Սաբան է եղել՝ ձգվելով [[Կարմիր ծով]]ից մինչև [[արևելք]]՝ ներառելով [[Հադրամաութ]]ը: |
||
=== Մաին === |
=== Մաին === |
||
[[Պատկեր:BronzeManNashqum.jpg|մինի|Բրոնզե արձանիկ, մ.թ.ա. 6-5-րդ դարեր]] |
[[Պատկեր:BronzeManNashqum.jpg|մինի|Բրոնզե արձանիկ, մ.թ.ա. 6-5-րդ դարեր]] |
||
Մաինի թագավորությունը ({{lang-ar|مملكة معين}}) նույնպես հիմնադրվել է Կահտան ցեղային միության փլուզումից հետո՝ [[մ. |
Մաինի թագավորությունը ({{lang-ar|مملكة معين}}) նույնպես հիմնադրվել է Կահտան ցեղային միության փլուզումից հետո՝ [[մ.թ.ա. 8-րդ դար]]ում, և գոյատևել շուրջ 800 տարի՝ մինչև մեր թվարկության [[100 թվական]]ը: Այն ձգվում էր [[Սանաա]]յից արևելք: Նրա ծաղկման ժամանակաշրջանը [[մ.թ.ա. 6-րդ դար]]ն է: |
||
Ի տարբերություն մյուս երեք թագավորությունների՝ Սաբայի, Կաթաբանի և Հադրամաութի, Մաինի արքաները նվաճողական արշավանքներ չէր կատարել: Մաինցիները հիմանականում զբաղվում էին առևտրով, հատկապես՝ [[խունկ]]ի առուվաճառքով: Նրանց քարավանները հասնում էին մինչև [[Եգիպտոս]] և [[Սիրիա]]: |
Ի տարբերություն մյուս երեք թագավորությունների՝ Սաբայի, Կաթաբանի և Հադրամաութի, Մաինի արքաները նվաճողական արշավանքներ չէր կատարել: Մաինցիները հիմանականում զբաղվում էին առևտրով, հատկապես՝ [[խունկ]]ի առուվաճառքով: Նրանց քարավանները հասնում էին մինչև [[Եգիպտոս]] և [[Սիրիա]]: |
||
Տող 48. | Տող 47. | ||
=== Հադրամաութ === |
=== Հադրամաութ === |
||
⚫ | Հադրամաութի թագավորության ({{lang-ar|مملكة حضرموت}}) մասին տեղեկությունները ավելի աղքատիկ են: Հայտի է, որ այն հիմնադրվել է Կահտան ցեղային միության փլուզումից հետո՝ [[մ. թ. ա. 8-րդ դար]]ում, և գոյատևել մեկ հազարամյակ՝ մինչև մ. թ. [[300]] թվականը: Նրա տարածքը համընկել է նախկին Եմենի Ժողովրդա-Դեմոկրատական Հանրապետության տարածքին: Այն մշտապես պայքարել է Սաբայի դեմ, որը ձգտում էր դառնալ տարածաշրջանում ամենից հզոր թագավորությունը: |
||
⚫ | Հադրամաութի թագավորության ({{lang-ar|مملكة حضرموت}}) մասին տեղեկությունները ավելի աղքատիկ են: Հայտի է, որ այն հիմնադրվել է Կահտան ցեղային միության փլուզումից հետո՝ [[մ. թ. ա. 8-րդ դար]]ում, և գոյատևել մեկ հազարամյակ՝ մինչև մ. թ. [[300]] թվականը: Նրա տարածքը համընկել է նախկին Եմենի Ժողովրդա-Դեմոկրատական Հանրապետության տարածքին: Այն |
||
Ավելի ուշ՝ [[մ.թ.ա. 4-րդ դար]]ում Հադրամաութը ընկնում է [[Մաինի թագավորություն|Մաինի թագավորության]] վերահսկողության տակ: Իսկ արդեն մ.թ. [[1-ին դար]]ում Հադրամաութը համառ պայքար է մղում տարածաշրջանում իշխող դիրք գրաված Հիմյարի թագավորության հետ և հաջողությամբ կարողնում է հակահարված տալ: |
Ավելի ուշ՝ [[մ.թ.ա. 4-րդ դար]]ում Հադրամաութը ընկնում է [[Մաինի թագավորություն|Մաինի թագավորության]] վերահսկողության տակ: Իսկ արդեն մ.թ. [[1-ին դար]]ում Հադրամաութը համառ պայքար է մղում տարածաշրջանում իշխող դիրք գրաված Հիմյարի թագավորության հետ և հաջողությամբ կարողնում է հակահարված տալ: |
||
Տող 60. | Տող 58. | ||
=== Կաթաբան === |
=== Կաթաբան === |
||
⚫ | |||
⚫ | |||
⚫ | |||
⚫ | |||
Կաթաբանի թագավորության մայրաքաղաքը Թիմնա ({{lang-ar|تمنع}}) քաղաքն էր: |
Կաթաբանի թագավորության մայրաքաղաքը Թիմնա ({{lang-ar|تمنع}}) քաղաքն էր: |
||
[[Մ. |
[[Մ.թ.ա. 1-ին դար]]ում Կաթաբանը թուլանում է, ապա՝ բաժանվում է Սաբայի և Հադրամաութի միջև: |
||
[[2-րդ դար]]ից սկսած Սաբայի, Մաինի, Հադրամաութի և Կաթաբանի պետությունները թուլանում են: Նոր հիմնադրված Հիմյարի թագավորությունը կարողանում է միավորել Եմենի տարածքում առաջացած թագավորությունները: Հիմյարի շրջանը տևում է մինչև [[6-րդ դար]]ի առաջին քառորդը: |
[[2-րդ դար]]ից սկսած Սաբայի, Մաինի, Հադրամաութի և Կաթաբանի պետությունները թուլանում են: Նոր հիմնադրված Հիմյարի թագավորությունը կարողանում է միավորել Եմենի տարածքում առաջացած թագավորությունները: Հիմյարի շրջանը տևում է մինչև [[6-րդ դար]]ի առաջին քառորդը: |
||
== Հիմյարի թագավորություն (2-րդ դար- 525 թվական) == |
== Հիմյարի թագավորություն (2-րդ դար - 525 թվական) == |
||
[[Պատկեր:Map of Aksum and South Arabia ca. 230 AD.jpg|մինի|աջից|Աքսումի թագավորությունը և Եմենի թագավորությունները՝ Հիմյարի դարաշրջանից առաջ]] |
[[Պատկեր:Map of Aksum and South Arabia ca. 230 AD.jpg|մինի|աջից|Աքսումի թագավորությունը և Եմենի թագավորությունները՝ Հիմյարի դարաշրջանից առաջ]] |
||
[[Հռոմեական կայսրություն|Հռոմի]] առաջին կայսր [[Օկտավիանոս Օգոստոս]]ը [[մ.թ.ա. 31]] թվականին [[Ակցիումի ճակատամարտ]]ում պարտության է մատնում [[Մարկոս Անտոնիոս]]ին և [[Կլեոպատրա]]յին, տիրանում է [[Եգիպտոս]]ին և հռոմեական տիրապետությունն է հաստատում ամբողջ Կարմիր ծովի շուրջ և տերության վերահսկողության տակ վերցրեց [[Հնդկաստան]]ից և Արաբիայից եկող առևտրային ճանապարհները: Նրան հատկապես հետաքրքրում էր Արաբիա Ֆելիքսիան,որը հռչակված էր խնկի առևտրով: Այդ նպատակի համար [[մ.թ.ա 24]] թվականին Հարավային Արաբիա է ուղևորվում զորավար [[Ալիուս Գալիուս]]ը: |
[[Հռոմեական կայսրություն|Հռոմի]] առաջին կայսր [[Օկտավիանոս Օգոստոս]]ը [[մ.թ.ա. 31]] թվականին [[Ակցիումի ճակատամարտ]]ում պարտության է մատնում [[Մարկոս Անտոնիոս]]ին և [[Կլեոպատրա]]յին, տիրանում է [[Եգիպտոս]]ին և հռոմեական տիրապետությունն է հաստատում ամբողջ Կարմիր ծովի շուրջ և տերության վերահսկողության տակ վերցրեց [[Հնդկաստան]]ից և Արաբիայից եկող առևտրային ճանապարհները: Նրան հատկապես հետաքրքրում էր Արաբիա Ֆելիքսիան, որը հռչակված էր խնկի առևտրով: Այդ նպատակի համար [[մ.թ.ա 24]] թվականին Հարավային Արաբիա է ուղևորվում զորավար [[Ալիուս Գալիուս]]ը: Իր վերադարձի ճանապարհին կատարում է շատ բացահայտումներ, որոնցից են. |
||
⚫ | {{քաղվածք||«...Քոչվորները սնվում են կաթով և վայրի կենդանիների մսով ու արմավով: Արմավից ստանում են [[գինի]], իսկ [[քնջութ]]ից՝ [[յուղ]]: Հադրամաութցիները աչքի են ընկնում իրենց զինվորներով: Հիմյարները ամենաբազամարդ ցեղն են, Սաբացիները հարուստ են՝ շնորհիվ իրենց ոսկու հանքերի, ոռոգվող գյուղատնտեսության և մեղրի ու մեղրամոմի...»}} |
||
⚫ | Վերոհիշյալ հիմյարցիների կենտրոնը [[Զաֆար]]ն էր: Հիմյարը նախկինում գտնվում էր Կաթաբանի տիրապետության տակ, բայց [[1-ին դար]]ում այն ամենաազդեցիկ դիրքն է գրավում տարածաշրջանում: [[1-ին դար]]ի երկրորդ կեսին Հիմյարը իր տիրպետության տակ է վերցնում Սաբան և Հիմյարի թագավորները իրենց անվանում էին ''«Սաբայի և Զու Ռայդանի թագավորներ»'': Սա նշանակում է, որ Սաբան թուլացել էր ստիպված է եղել դաշինք կնքել Հիմյարի հետ: Կաթաբանը և Մինան կորցրել էին իրենց ազդեցությունը ազդեզությունը և գտնվում էին Հիմյարի տիրապետության տակ: [[4-րդ դար]]ի սկզբում Հիմյարի թագավոր [[Շամմար Յուհարիշ]]ը նվաճեց նաև Հադրամաութը, որը կարևոր դեր էր խաղում տարածաշրջանում: Շամմար Յուհարիշ իրեն անվանում է «Սաբայի և Զու Ռայդանի և Հադրամաութի և Յամանթի արքա»: Սա առաջին հիշատակությունն է, որտեղ Հարավային Արաբիան հիշատակվում է որպես միավորված մեկ պետություն: Ողջ թագավորության տարածքում հիմնվում էին նոր քաղաքներ՝ երկհարկ շենքերով ու հասարակական կառույցներով: Հատկապես զարգացած էր առևտուրը: Զարգացած էր նաև գյուղատնտեսությունը, կառուցված էին ոռոգիչ ջրանցքներ: |
||
⚫ | {{քաղվածք||«...Քոչվորները սնվում են կաթով և վայրի կենդանիների մսով ու արմավով |
||
⚫ | Սակայն իրավիճակը փոխվեց [[6-րդ դար]]ում. [[Բյուզանդիա]]ն և [[Սասանյան Պարսկաստան]]ը ցանկանում էին տիրանալ Եմենին, քանի որ այդտեղով էր անցնում արևելքից եկող գլխավոր առևտրական ճանապարհները: Բյուզանդիան այդ պայքարի մեջ օգտագործեց [[Եթովպիա]]յում ստեղծված [[Ակցիումի թագավորություն|Ակցիումի թագավորության]]ը, ինչպես նաև նպաստում էր [[Քրիստոնեություն|քրիստոնեության]] ներթափանցմանը Արաբիայում: Քրիստոնեությունը և [[Հուդայականություն|հուդայականություն]]ը բավականին տարածված էին Եմենում: Կոստանդին կայսրը ուղարկում է պատվիրակություն Հիմյարի թագավորի մոտ, որպեսզի վերջինս [[եկեղեցի]]ներ կառուցելու թույլտվություն տա: Քրիստոնեության տարածումը խորհրդանշում էր բյուզանդական ազդեցության տարածում: Քրիստոնյաներին պաշտպանելու պատրվակով [[6-րդ դար]]ում Ակցիումի թագավորը պատերազմ է սկսում Հիմյարի դեմ: Այդ ընթացքում Հիմյարը բավականին թուլանում է և ընկնում է Ակցիումի տիրապետության տակ: Հիմյարում քրիստոնյա թագավոր նշանակվեց: Երբ նա մահացավ, հրեաները ուժեղացել էին և իրենց թագավոր ընտրեցին: Եթովպիան սա չհանդուրժեց. Էլլա Ասբեհան զորքով ներխուժեց Հիմյար և ճակատամարտում հաղթանակ տարավ՝ սպանելով թագավորին և շատ հիմյարցիների: Հիմյարում թագավոր նշանակեց քրիստոնյա Աբրահային: Աբրահան Եմենի վերջին մեծ միապետն էր՝ չնայած որ հարկ էր վճարում Եթովպիային: Վերջին հիշատակվող տեքստը հնադարյան Եմենի մասին իրական փաստեր ունեցող [[լեգենդ]]ն է [[Սայֆ իբն Զի Յազան]]ի մասին, ով դրսից օգնություն էր փնտրում, երբ Եթովպիան գերիշխող էր և ավելի դաժան: Բայց նա սպանվում է մի խումբ եթովպացի ծառայողների կողմից : |
||
⚫ | Վերոհիշյալ հիմյարցիների կենտրոնը [[Զաֆար]]ն էր:Հիմյարը նախկինում գտնվում էր Կաթաբանի տիրապետության տակ, բայց [[1-ին դար]]ում այն ամենաազդեցիկ դիրքն է գրավում տարածաշրջանում: [[1-ին դար]]ի երկրորդ կեսին Հիմյարը իր տիրպետության տակ է վերցնում Սաբան և Հիմյարի թագավորները իրենց անվանում էին ''«Սաբայի և |
||
⚫ | Սակայն իրավիճակը փոխվեց [[6-րդ դար]]ում |
||
Այնուհետև Եմենը անցնում է Սասանյան Պարսկաստանի տիրապետության տակ և այս վիճակը շարունակվում է մինչև վաղ [[Արաբական խալիֆայություն|մուսուլմանական պետության]] առաջացումը: |
Այնուհետև Եմենը անցնում է Սասանյան Պարսկաստանի տիրապետության տակ և այս վիճակը շարունակվում է մինչև վաղ [[Արաբական խալիֆայություն|մուսուլմանական պետության]] առաջացումը: |
12:28, 4 Սեպտեմբերի 2014-ի տարբերակ
Եմենի հնադարյան քաղաքակրթություն, մարդկությանը հայտնի ամենահին քաղաքակրթությունը Արաբական թերակղզու տարածքում: Եմենի (Հարավային Արաբիա) պատմությունը ավելի հեշտ է վերականգնել՝ ի տարբերություն Արևելյան կամ Հյուսիսային Արաբիայի: Դեռ վերջնական չեն հավաստիացվել գիտնականների փորձերը՝ իրադարձությունները ժամանակագրական հաջորդականությամբ դասավորելու համար: Առավել դժվար է ներկայացված Հարավային Արաբիայի պատմության վաղ շրջանը: Ալեքսանդր Մակեդոնացու արշավանքներից հետո, երբ Մերձավոր Արևելքում տարածվեց հելլենիզմի (հունականություն) դարաշրջանը, հույն և հռոմեացի առևտրականների, պատմաբանների ու հետախույզների թողած տեղեկությունների շնորհիվ Եմենի պատմությունը առավել հստակ է ներկայացված:
Կահտան ցեղային միություն (մ. թ. ա. 23 - մ. թ. ա. 8-րդ դար)
Աշխարհագրություն
Հին Հունաստանի պատմության ընթացքում մ.թ.ա. 5 -րդ դարից մինչև մ.թ.ա. 4-րդ դարերը բնորոշվում են որպես դասական ժամանակաշրջան: Հույները առավելագույն նվաժումների էին հասել գիտության, մշակույթի ու արվեստի բնագավառներում: Փիլիսոփայությունից ճյուղավորվեցին և առանձին գիտություններ դարձան աշխարհագրությունը, աստղագիտությունը, ֆիզիկան, մաթեմատիկան, լեզվաբանությունը: Հույները սկսեցին կազմել քարտեզներ: Արաբական թերակղզին դրանցում բաժանված է երեք հիմնական գոտիների՝ Լեռնային Արաբիա (Հիջազ, ալ-Ասիր), Ավազուտային Արաբիա (Մեծ Նեֆուդ, Դահնա, Ռուբ ալ-Խալի) և Երջանիկ Արաբիա (Եմեն): Եմենը Երջանիկ կամ Ֆելիքս Արաբիա էր կոչվում աշխարհագրական բարենպաստ դիրքի ու բարեբեր հողերի շնորհիվ:
Եմենում թափվում էին մուսսոնային առատ անձրևներ: Նախկինում եղել, այսօր՝ մասամբ պահպանվել են արևադարձային մշտադալար անտառներ: Դրանց մի մասը յուրացվել է գյուղատնտեսական նպատակներով: Անտառներում կան Արաբական թերակղզում չհանդիպող տարբեր կենդանիներ՝ կապիկներ, վաղ անցյալում՝ փղեր, և այլն: Այս բարենպաստ պայմանները նպաստեցին առաջին քաղաքակրթությունների ստեղծմանը: Մ.թ.ա. 3-րդ հազարամյակի կեսերին այստեղ հիմնադրվեցին առաջին ցեղային միությունները: Դրանք ստեղծվել էին բրոնզե դարում, երբ հիմնադրվել էին մոլորակի առաջին պետությունները՝ Հին Եգիպտոսի թագավորությունը, Միջագետքի քաղաք-պետությունները, Ինդոս և Գանգես գետերի հովիտների հնդկական, Հուանհե և Յանձ գետերի հովիտների չինական պետությունները: Եմենի՝ մեզ հայտնի ամենահին ցեղային միությունը Կահտանն էր, արաբ․՝ قحطان (մ.թ.ա. 23 -րդ դարից մինչև մ.թ.ա. 8-րդ դարեր):
Տնտեսություն
Եմենը տարանցիկ առևտրի կենտրոն էր հունական և փյունիկյան քաղաք-պետությունները ծով-ցամաք ճանապարհով Հնդկաստանի և Չինաստանի հետ կապելու ճանապարհին: Առևտրական նավերը «Համեմունքների կղզիներից» ու Հնդկաստանից հասնում էին Արաբական ծով, որտեղ նրանց մի մասը ցամաքով՝ Իրանի տարածքով անցնում էր Առաջավոր Ասիա, մյուս մասը ծովով շարունակում էր ճանապարհը դեպի Եմեն: Այստեղ՝ Կանա նավահանգստում կայանելով, նրանք առևտրական քարավաններով անցնում էին հյուսիս՝ Պաղեստին և Եգիպտոս: Ճանապարհն անցնում էր Հիջազի լեռների հողմահայաց լանջերին գտնվող Թիհամայի դաշտավայրով: Հետագայում այստեղ ձևավորվում են խոշոր քաղաքներ Մեքքան, Յասրիբը, ալ-Թաիֆը և այլն:
Հարավային Արաբիայում հիմնական առևտրական պետությունը եղել է Մաինը, ում ձեռքում էլ եղել է այսպես կոչված “խունկի ճանապարհը”: Նրանց առևտրական քարավանները հասել են մինչև Էգեյան ծով և Միջագետք: Հետագայում, երբ Մաինը ընկնում է Սաբայի տիրապետության տակ, իր ձեռքն է վերցնում առևտրական ճանապարհները: Իսկ Կաթաբանի և Հադրամաութի առևտրական քարավաները Պարսից ծոցի միջոցով հասել են մինչև Եփրատ և Տիգրիս, իսկ Բաբ էլ-Մանդեբի նեղուցի միջոցով առևտուր են արել Արևելյան Աֆրիկայի երկրների հետ: Միջազգային տարանցիկ առևտուրը և աշխարհագրական բարենպաստ պայմանները զարկ են տալիս Եմենի տնտեսությանը: Հիմնվում են առաջին քաղաքները, որտեղ կատարվում էր գյուղ-քաղաք ապրանքափոխանակությունը և առևտուրը: Գյուղերում մշակվում էին զանազան արևադարձային մրգեր՝ խաղող, արմավ, թուզ, դեղձ, ձիթապտուղ և այլն: Հացահատիկային մշակաբույսերից տարածված էր ցորենը, բրինձը, գարին: Գյուղատնտեսությունը հնարավոր էր միայն արհեստական ոռոգման համակարգի շնորհիվ, այդ պատճակով կառուցվում էին պատնեշներ և այլ անհրաժեշտ կառույցներ ոռոգումն իրականացնելու նպատակով: Հատկապես նշանավոր էր Մարիբյան ամբարտակը (600 մ երկարությամբ, 15 մ բարձրությամբ), որը կառուցվել է մ.թ.ա. 7-րդ դարում և 13 տարի օգտագործվել է: Լեռան լանջերին անգամ զբաղվել են խաղողագործությամբ: Եմենցիները հաց էին պատրաստում նաև արմավի կորիզից առաջացած ալյուրից: Զարգանում էր նաև անասնապահությունը, ընտելացվել էին ուղտերը, խոշոր և մանր եղջերավոր անասունները, որոշ թռչուններ: Եմենում մշակվում է տեղական և եթովպական ծագում ունեցող մշակաբույսը՝ սուրճը: Հետագայում, երբ արաբները ընդունում են իսլամ, սուրճը շարունակում է մնալ նրանց գլխավոր ըմպելիքը և հայտնի դառնում որպես «Իսլամի գինի»: Ուշ միջնադարում սուրճը դուրս է եկել թերակղզու սահմաններից և լայն տարածում գտել ամբողջ աշխարհում:
Հավատալիքներ
Հին արաբական դիցաբանության մասին տեղեկություններ են պահպանվել Կենտրոնական և Հյուսիսային Արաբիաներում ապրող արաբների թողած արձանագրությունների միջոցով: Արաբական դիցաբանության մասին մասնակի տեղեկություններ կան նաև հույն և հռոմեացի հեղինակների մոտ: Շատ կարևոր աղբյուր է նաև Ղուրանը, սակայն ամենից կարևոր աղբյուրը Իբն ալ-Կալբիի (8-րդ դար) «Կուռքերի գիրքը»: Հին արաբական դիցաբանությանը միասնական համակարգ չի եղել: Հյուսիսային և Կենտրոնական Արաբիայում ցեղերը մշտական շփման մեջ են եղել միջագետքյան ժողովուրդների հետ և նրանց մշակույթները սինթեզվել են: Տարբեր վայրերում միևնույն աստվածը կարող էր զբաղեցնել տարբեր դիրքեր, ունենալ նոր անուն նմանատիպ ֆունկցիաներով, իսկ մյուս կողմից կարող է լինեին աստվածներ տարբեր անուններով: Հաճախ պատահող երևույթ էր աստվածների միաձուլումը, երբ այս կամ այն աստվածը ընդունվում էր նոր բնակչության կողմից: Դա կատարվում էր ինչպես ցեղերի տեղաշարժման հետևանքով այնպես և ցեղերի միավորման ժամանակ: Ամբողջ Արաբիայի տարածքում կարևոր տեղ էր զբաղեցնում լուսնի պաշտամունքը: Արևը անապատային Արաբիայում ուներ ավերիչ աստծո պատկերացում: Անձրևը, ամպրոպը ևս երկրպագվել են: Գոյություն ունեին բնության և պտղաբերության, անասնաբուծության և այլնի աստվածություններ: Ամեն կարևոր գործառույթները կատարում էր գերագույն աստվածը, որը համարվում էր տվյալ ժողովրդի նախահայրը, հովանավորողը, այդ պետության տերը, երկնքի աստվածը, մարդկանց և երկրի արարիչը, և որպես կանոն անձրև բերողը: Ուշ ժամանակաշրջանում Հյուսիսային և Կենտրոնական Արաբիայում ստեղծվեց ընդհանուր աստված տեղային գերագույն աստվածների միաձուլման հետևանքով: Այդ աստվածը Ալլահն էր: Ալլահի կինը և աստվածամայրը Սիրիական անապատում համարվում է ալ-Լաթը: Աստվածների համար կառուցվում էին սրբավայրեր, որտեղ գտնվում էր բեյթ-իլը ՝ «աստծո տունը», որը համարվում էր միաժամանակ և՛ աստծո կացարանը, և՛ աստծո մարմանցումը: Բեյթ-իլը հանդիսանում էր կոշտ, մշակված, բուրգանման կամ կոնաձև քար, ժայռ, ծառ: Երբեմն բետելի շուրջը կամ կուռքի մոտ կառուցվում էր շինություն խորանարդի ձևով՝ քաաբա (արաբերեն «խորանարդ»): Այդ սովորույթների մնացորդները ձևափոխված պահպանվել են իսլամում:
Եմենական դիցաբանությունը առաջացել է մ.թ.ա 2-րդ հազարամյակի վերջին և 1-ին հազարամյակի սկզբին Հարավային Արաբիայում: Եմենական դիցաբանության հիմքում դրված են հին արաբական դիցաբանական պատկերացումները: Եմենական դիցաբանությունը չի ընկել օտարների ազդեցության տակ այնպես, ինչպես Հյուսիսային և Կենտրոնական արաբների դիցաբանությունները, քանի որ Հին Եմենը զարգանում էր յուրովի չնայած նրան, որ աշխույժ առևտրական և մշակութային կապի մեջ էր Միջագետքի, Սիրիայի, Հնդկաստանի և Արևելյան Աֆրիկայի հետ: Սակայն այս ամենի հետ որոշ աստվածների կերպարներում հատկապես անունների ստուգաբանությունում երևում է միջագետքյան ազդեցությունը: Եմենական դիցաբանությունում գոյություն ունեին առասպելներ նվիրված մի ամբողջ աստվածների սերնդի: Լայնորեն օգտագործվում էին խորհրդանիշերը: Եմենում աստվածները ունեին իրենց սուրբ կենդանիները (տոտեմական կերպարներ):
Եմենական դիցաբանությունը չուներ մեկ համակարգ: Հին Եմենի տարածքում գոյություն ունեին մի քանի պետություններ՝ Սաբա, Մաին, Հադրամաութ, Կաթաբան, Ավսան, որոնք մեկը մյուսի դիցաբանական համակարգի և պանթեոնների վրա ազդեցություն ունեին: Նույնը վերաբերվում էր ցեղերին և նրանց միացություններին, որոնք չունեին ինքնուրույն պետություն, առանձին քաղաքներ և օազիսներ: Ամեն տեղ առաջնային էր աստծո պաշտամունքը, որը համարվում էր տվյալ ազգի նախահայրը, տերը և հովանավորը: Հին եմենական պանթեոնները տարբերվում էին իրենց կառուցվածքով, սակայն ունեին նաև նմանություններ: Ընդհանուր բարձրագույն աստվածը բոլոր պանթեոններում համարվում էր Աստարը(Իշտար), որը մարմնավորում էր Վեներա մոլորակը, և նա հանդես էր գալիս տարբեր սեմական դիցապատմություններում: Երկրորդը պանթեոնում տվյալ պետության հովանավորող աստվածն էր և տիրակալը: Այդ դերը միշտ կատարում էր լուսնի աստվածը՝ Ալմաքահը Սաբայում, Ամմը՝ Կաթաբանում, Վադդը՝ Մաինում և այլն: Հավանաբար այս բոլոր աստվածները հանդիսացել են մեկ աստծո ճյուղեր: Երրորդը պետական պանթեոնի կազմում արևի աստվածն էր, որը որպես կանոն կին էր: Ըստ երևույթի դա արևի աստվածուհի Շամեն էր, ում անունն արգելված էր և այն ընդհանուր էր բոլոր պանթեոններում:
Հին Եմենում գոյություն ուներ զարգացած ավանդություն՝ աստվածների պաշտամունք: Կատարվում էին ծիսակատարություններ և կարևորագույններից մեկն էլ հանդիսանում էր Քայֆի ծեսը: Այս ծեսը մտնում էր Սաբա և Կաթաբան պետությանների ղեկավարների պարտականությանների մեջ և հաճախ կատարվում էր գուշակների հրամանով: Կարևոր դեր ուներ նաև որսորդության ծեսը, որը կատարում էին Սաբայի, Կաթաբանի և Հադրամաութի կառավարիչները:
Եմենական թագավորություններ (մ.թ.ա. 8 - մ.թ. 3-րդ դարեր)
Սաբա
Սաբայի թագավորությունը (արաբ․՝ مملكة سبأ) առաջացել է Կահտան ցեղային միության տրոհումից անմիջապես հետո՝ մ.թ.ա. 8-րդ դարում՝ այժմյան Եմենի մայրաքաղաք Սանաայի (արաբ․՝ صنعاء) շրջակայքում: Նրա հիմնադրումը որոշ աղբյուրներում նշվում է մ.թ.ա. 10-րդ դարը՝ սաբացիներին (արաբ․՝ السبئيون) նույնեցնելով սաբիացիներ հետ (արաբ․՝ الصابئة): Գոյատևել է մինչև մ.թ. 275 թվականը:
Կահտան ցեղային միության տարածքում առաջացած ամենահայտնի ու հզոր այս պետության մասին առատ վկայություններ կան: Սաբացիները հայտնի էին իրենց հավատարմությամբ Ալմաքահ աստծուն: Որպես Սաբայի կենտրոն նշվում է Սիրուահ (արաբ․՝ صرواح ) քաղաքը: Ապա Քարիբիլ Ուաթար արքան հիմնադրում է Մարիբ (արաբ․՝ مأرب) մայրաքաղաքը: Տարբեր արքաների օրոք Սաբան գրավում էր նոր տարածքներ, և նվաճված ժողովուրդը պարտավորվում էր հարկ վճարել Ալմաքահ աստծուն: Սաբայի մասին վաղնջական հիշատակությունը Աստվածաշնչյան պատմվածքն է,որն առնչվում է Սողոմոն Իմաստուն թագավորի կառավարման տարիների հետ (մ.թ.ա. 970 - մ.թ.ա. 931 թվականներ): Այն պատմում է, որ Սաբայի թագուհին, լսելով Սողոմոն թագավորի հռչակի մասին, եկել էր քննելու նրան դժվար հարցերով: Նա Երուսաղեմ է ժամանում համեմունքներով, ոսկով և թանկարժեք քարերով բեռնված ուղտերով: Տեսնելով թագավորի իմաստությունը, երկրի հարստությունը՝ թագուհին ասում է՝
- «Օրհնյա՜լ լինի քո աստվածը, որ քեզ Իսրայելի գահին է նստեցրել»
|
Մեկ այլ հիշատակությունը Սաբայի մասին արձանգարություն է, որտեղ կա այսպիսի մակագրություն՝ «Սաբան և միությունը»: Սա վկայում է, որ մենք գործ ունենք մի դաշնության հետ, որի ղեկավարումը իր ձեռքն էր վերցրել Սաբան: Այդ համաեմենական միությունը տևել է 4 դար՝ մ.թ.ա. 8-րդ դարից մինչև մ.թ.ա. 4-րդ դարը:
Մ.թ.ա. 1-ին դարում ամենից հզոր թագավորությունը հնադարյան Եմենում Սաբան է եղել՝ ձգվելով Կարմիր ծովից մինչև արևելք՝ ներառելով Հադրամաութը:
Մաին
Մաինի թագավորությունը (արաբ․՝ مملكة معين) նույնպես հիմնադրվել է Կահտան ցեղային միության փլուզումից հետո՝ մ.թ.ա. 8-րդ դարում, և գոյատևել շուրջ 800 տարի՝ մինչև մեր թվարկության 100 թվականը: Այն ձգվում էր Սանաայից արևելք: Նրա ծաղկման ժամանակաշրջանը մ.թ.ա. 6-րդ դարն է:
Ի տարբերություն մյուս երեք թագավորությունների՝ Սաբայի, Կաթաբանի և Հադրամաութի, Մաինի արքաները նվաճողական արշավանքներ չէր կատարել: Մաինցիները հիմանականում զբաղվում էին առևտրով, հատկապես՝ խունկի առուվաճառքով: Նրանց քարավանները հասնում էին մինչև Եգիպտոս և Սիրիա:
Մաինի մայրաքաղաքը Կառնավ քաղաքն էր (արաբ․՝ قرنو):
Հադրամաութ
Հադրամաութի թագավորության (արաբ․՝ مملكة حضرموت) մասին տեղեկությունները ավելի աղքատիկ են: Հայտի է, որ այն հիմնադրվել է Կահտան ցեղային միության փլուզումից հետո՝ մ. թ. ա. 8-րդ դարում, և գոյատևել մեկ հազարամյակ՝ մինչև մ. թ. 300 թվականը: Նրա տարածքը համընկել է նախկին Եմենի Ժողովրդա-Դեմոկրատական Հանրապետության տարածքին: Այն մշտապես պայքարել է Սաբայի դեմ, որը ձգտում էր դառնալ տարածաշրջանում ամենից հզոր թագավորությունը:
Ավելի ուշ՝ մ.թ.ա. 4-րդ դարում Հադրամաութը ընկնում է Մաինի թագավորության վերահսկողության տակ: Իսկ արդեն մ.թ. 1-ին դարում Հադրամաութը համառ պայքար է մղում տարածաշրջանում իշխող դիրք գրաված Հիմյարի թագավորության հետ և հաջողությամբ կարողնում է հակահարված տալ:
Հադրամաութի մայրաքաղաքը Շիբվա քաղաքն էր (արաբ․՝ شبوة):
Այնուամենայնիվ, 300 թվականին Հիմյարը նվաճում է Հադրամաութը՝ այսպիսով միավորելով Հարավային Արաբիան մեկ պետության մեջ:
Կաթաբան
Կաթաբանի թագավորությունը (արաբ․՝ مملكة قتبان) հիմնադրվել է ավելի ուշ՝ մ.թ.ա. 4-րդ դարում և գոյատևել հինգ դար՝ մինչև մեր թվարկության 200 թվականը: Այն առաջին անգամ հիշատակվում է Քարիբիլ Ուաթարի արձանագրության մեջ՝ որպես Սաբայի դաշնակից: Տեղեկություններ կան Սաբայի և Կաթաբանի արքաների վեճերի մասին և մ.թ.ա. 3 -րդ դարից մ.թ.ա. 2-րդ դարերում: Կաթաբանը այն մերժում է Սաբայի իշխող դիրքը Հարավային Արաբիայում:
Կաթաբանի թագավորության մայրաքաղաքը Թիմնա (արաբ․՝ تمنع) քաղաքն էր:
Մ.թ.ա. 1-ին դարում Կաթաբանը թուլանում է, ապա՝ բաժանվում է Սաբայի և Հադրամաութի միջև:
2-րդ դարից սկսած Սաբայի, Մաինի, Հադրամաութի և Կաթաբանի պետությունները թուլանում են: Նոր հիմնադրված Հիմյարի թագավորությունը կարողանում է միավորել Եմենի տարածքում առաջացած թագավորությունները: Հիմյարի շրջանը տևում է մինչև 6-րդ դարի առաջին քառորդը:
Հիմյարի թագավորություն (2-րդ դար - 525 թվական)
Հռոմի առաջին կայսր Օկտավիանոս Օգոստոսը մ.թ.ա. 31 թվականին Ակցիումի ճակատամարտում պարտության է մատնում Մարկոս Անտոնիոսին և Կլեոպատրային, տիրանում է Եգիպտոսին և հռոմեական տիրապետությունն է հաստատում ամբողջ Կարմիր ծովի շուրջ և տերության վերահսկողության տակ վերցրեց Հնդկաստանից և Արաբիայից եկող առևտրային ճանապարհները: Նրան հատկապես հետաքրքրում էր Արաբիա Ֆելիքսիան, որը հռչակված էր խնկի առևտրով: Այդ նպատակի համար մ.թ.ա 24 թվականին Հարավային Արաբիա է ուղևորվում զորավար Ալիուս Գալիուսը: Իր վերադարձի ճանապարհին կատարում է շատ բացահայտումներ, որոնցից են.
- «...Քոչվորները սնվում են կաթով և վայրի կենդանիների մսով ու արմավով: Արմավից ստանում են գինի, իսկ քնջութից՝ յուղ: Հադրամաութցիները աչքի են ընկնում իրենց զինվորներով: Հիմյարները ամենաբազամարդ ցեղն են, Սաբացիները հարուստ են՝ շնորհիվ իրենց ոսկու հանքերի, ոռոգվող գյուղատնտեսության և մեղրի ու մեղրամոմի...»
|
Վերոհիշյալ հիմյարցիների կենտրոնը Զաֆարն էր: Հիմյարը նախկինում գտնվում էր Կաթաբանի տիրապետության տակ, բայց 1-ին դարում այն ամենաազդեցիկ դիրքն է գրավում տարածաշրջանում: 1-ին դարի երկրորդ կեսին Հիմյարը իր տիրպետության տակ է վերցնում Սաբան և Հիմյարի թագավորները իրենց անվանում էին «Սաբայի և Զու Ռայդանի թագավորներ»: Սա նշանակում է, որ Սաբան թուլացել էր ստիպված է եղել դաշինք կնքել Հիմյարի հետ: Կաթաբանը և Մինան կորցրել էին իրենց ազդեցությունը ազդեզությունը և գտնվում էին Հիմյարի տիրապետության տակ: 4-րդ դարի սկզբում Հիմյարի թագավոր Շամմար Յուհարիշը նվաճեց նաև Հադրամաութը, որը կարևոր դեր էր խաղում տարածաշրջանում: Շամմար Յուհարիշ իրեն անվանում է «Սաբայի և Զու Ռայդանի և Հադրամաութի և Յամանթի արքա»: Սա առաջին հիշատակությունն է, որտեղ Հարավային Արաբիան հիշատակվում է որպես միավորված մեկ պետություն: Ողջ թագավորության տարածքում հիմնվում էին նոր քաղաքներ՝ երկհարկ շենքերով ու հասարակական կառույցներով: Հատկապես զարգացած էր առևտուրը: Զարգացած էր նաև գյուղատնտեսությունը, կառուցված էին ոռոգիչ ջրանցքներ:
Սակայն իրավիճակը փոխվեց 6-րդ դարում. Բյուզանդիան և Սասանյան Պարսկաստանը ցանկանում էին տիրանալ Եմենին, քանի որ այդտեղով էր անցնում արևելքից եկող գլխավոր առևտրական ճանապարհները: Բյուզանդիան այդ պայքարի մեջ օգտագործեց Եթովպիայում ստեղծված Ակցիումի թագավորությանը, ինչպես նաև նպաստում էր քրիստոնեության ներթափանցմանը Արաբիայում: Քրիստոնեությունը և հուդայականությունը բավականին տարածված էին Եմենում: Կոստանդին կայսրը ուղարկում է պատվիրակություն Հիմյարի թագավորի մոտ, որպեսզի վերջինս եկեղեցիներ կառուցելու թույլտվություն տա: Քրիստոնեության տարածումը խորհրդանշում էր բյուզանդական ազդեցության տարածում: Քրիստոնյաներին պաշտպանելու պատրվակով 6-րդ դարում Ակցիումի թագավորը պատերազմ է սկսում Հիմյարի դեմ: Այդ ընթացքում Հիմյարը բավականին թուլանում է և ընկնում է Ակցիումի տիրապետության տակ: Հիմյարում քրիստոնյա թագավոր նշանակվեց: Երբ նա մահացավ, հրեաները ուժեղացել էին և իրենց թագավոր ընտրեցին: Եթովպիան սա չհանդուրժեց. Էլլա Ասբեհան զորքով ներխուժեց Հիմյար և ճակատամարտում հաղթանակ տարավ՝ սպանելով թագավորին և շատ հիմյարցիների: Հիմյարում թագավոր նշանակեց քրիստոնյա Աբրահային: Աբրահան Եմենի վերջին մեծ միապետն էր՝ չնայած որ հարկ էր վճարում Եթովպիային: Վերջին հիշատակվող տեքստը հնադարյան Եմենի մասին իրական փաստեր ունեցող լեգենդն է Սայֆ իբն Զի Յազանի մասին, ով դրսից օգնություն էր փնտրում, երբ Եթովպիան գերիշխող էր և ավելի դաժան: Բայց նա սպանվում է մի խումբ եթովպացի ծառայողների կողմից :
Այնուհետև Եմենը անցնում է Սասանյան Պարսկաստանի տիրապետության տակ և այս վիճակը շարունակվում է մինչև վաղ մուսուլմանական պետության առաջացումը: