Թուրքերեն

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Թուրքերեն
Türk dili, Türkçe
Տեսակբնական լեզու, կենդանի լեզու և հետազոտության թեմա
ԵնթադասԱրեւմտյան օղուզ
ԵրկրներԹուրքիա Թուրքիա
Կիպրոսի Հանրապետություն Կիպրոս
Բուլղարիա Բուլղարիա
Հյուսիսային Մակեդոնիա Հյուսիսային Մակեդոնիա
Ռումինիա Ռումինիա
Հունաստան Հունաստան
Իրաք Իրաք
Սիրիա Սիրիա
Ադրբեջան Ադրբեջան
Ալբանիա Ալբանիա
Գերմանիա Գերմանիա
Ռուսաստան Ռուսաստան
Ղազախստան Ղազախստան
Պաշտոնական կարգավիճակԹուրքիա Թուրքիա
Հյուսիսային Կիպրոս Հյուսիսային Կիպրոս
Կիպրոսի Հանրապետություն Կիպրոս
Հյուսիսային Մակեդոնիա Հյուսիսային Մակեդոնիա
Խոսողների քանակ82 231 620 մարդ (2021)[1] և 5 870 300 մարդ (2021)[1]
Վերահսկող կազմակերպությունԹուրքական լեզնաբանական ընկերություն
Լեզվակիրների թիվը~65 մլն.
ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի լեզվի կարգավիճականվտանգ
Գրերի համակարգԼատինական այբուբեն
IETFtr
ԳՕՍՏ 7.75–97тур 693
ISO 639-1tr
ISO 639-2tur
ISO 639-3tur

     Երկրներ, որտեղ թուրքերենը պաշտոնական լեզու է      Երկրներ, որտեղ այն ճանաչված է որպես փոքրամասնության լեզու
 Turkish language Վիքիպահեստում

Թուրքերեն (ինքնանվանումը՝ Türkçe (թյուրքչէ) կամ Türk dili (թյուրք դիլի)), Բալկանյան թերակղզուց մինչև Կասպից ծով ընկած տարածաշրջանում խոսվող ալթայական լեզուներից մեկը։ Թուրքերենը մայրենի լեզու է Հարավարևելյան Եվրոպայում (հատկապես Արևելյան և Արևմտյան Թրակիայում) բնակվող 10-15 միլիոն մարդու և Հարավարևմտյան Ասիայում (հատկապես Թուրքիայում) 60-65 միլիոն բնակիչների համար։ Թուրքիայից դուրս թուրքախոս ոչ մեծ խմբեր կան Գերմանիայում, Բուլղարիայում, Մակեդոնիայում, Հյուսիսային Կիպրոսում, Հունաստանում, Կովկասում, ինչպես նաև Եվրոպայի և Կենտրոնական Ասիայի մնացած տարածքներում։ Կիպրոսը նույնիսկ առաջարկել էր ԵՄ-ին թուրքերենը ընդգրկել ԵՄ պաշտոնական լեզուների մեջ՝ չնայած, որ Թուրքիան ԵՄ անդամ չէ։ Օղուզական խմբի մյուս լեզուները իրենց հերթին տարածված են նշված տարածաշրջանի արևելքում և հարավում՝ Կովկասում, Ադրբեջանում, Իրանում, Կասպից ծովի հարավ արևելքում։

Թուրքերենը պատկանում է ալթայական լեզվաընտանիքի արևմտախունական ճյուղի օղուզական խմբին։ Մերօրյա գրական թուրքերենն ունի համեմատաբար նոր պատմություն՝ այն ձևավորվել է օսմաներենի հիման վրա՝ 19-րդ դարի սկզբին։ Նախկին Օսմանյան կայսրության տարածքում և մասնավորապես ներկայիս Թուրքիայում տարածված թուրքերենը ողջ աշխարհում ամենից շատ խոսվող 5-րդ լեզուն է։

Թուրքիայի Հանրապետության հիմնադիր Մուսթաֆա Քեմալ Աթաթյուրքի իրականացրած բարեփոխումների շնորհիվ 1928 թվականին թուրքերենը արաբատառ այբուբենի փոխարեն սկսեց կիրառել լատինատառը։

Թուրքերենը կցական լեզու է[2]. այն հարուստ է բազմաթիվ վերջածանցներով, որոնց շնորհիվ որևէ հիմքից կարելի է գրեթե անվերջ քանակությամբ նոր բառեր ստանալ[3]։ Թուրքիայի թուրքերենին բնորոշ վերջածանցները մասամբ ընդհանուր են նաև մյուս թյուրքական լեզուների համար[4]։ Նախադասության կառուցվածքի հիմնական կաղապարը այս լեզվում ունի «ենթակա-խնդիր-ստորոգյալ» հերթագայությունը։

Այսպես կոչված «ստամբուլյան բարբառը» համարվում է թուրքերեն գրական լեզվի աղբյուրը. գրական թուրքերենը ձևավորվել է այս բարբառի հիման վրա։ Անատոլիական բարբառներում և թյուրքական լեզուներից որոշներում առկա "բաց է" (/ǝ/), "խռպոտ հ" / խ (/ḫ/) և "առաջնաքմային ն" (/ŋ/) հնչյունները ստամբուլյան բարբառում և, հետևաբար, նաև գրական թուրքերենում բացակայում են։ Նմանապես Թուրքիայի թուրքերենում բացակայում են /q/ և /w/ հնչյունները, որոնք կան այլ թյուրքական լեզուներում և բարբառներում։

Դասակարգում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թուրքերենը լեզուների համաշխարհային դասակարգման մեջ ընդգրկված է ուրալ-ալթայական լեզվաընտանիքի ալթայական ճյուղում։ Ուրալ-ալթայական լեզվաընտանիքի լեզուների վերաբերյալ կատարված խորքային ուսումնասիրությունները գնալով ավելի ու ավելի են ապացուցում, որ այս երկու լեզվախմբերի՝ մեկ լեզվաընտանիքի մեջ միավորելու համար բավարար հիմքեր չկան[5]։ Այդ պատճառով երբեմն թուրքերենը դասակարգվում է պարզապես որպես ալթայական լեզու։

Ինչպես գրում է անվանի թուրքագետ Ռեշիթ Ռահմեթի Արաթը՝ «Թուրքերենի բարբառների դասակարգումը» խորագրով իր հոդվածում՝ թյուրքական լեզուների, այդ թվում՝ նաև Թուրքիայի թուրքերենի դասակարգման վերաբերյալ մինչ օրս ամենատարբեր գիտական տեսակետներ են առաջ քաշվել։ Հիմնվելով ավելի վաղ առաջարկված դասակարգման փորձերի վրա՝ Արաթը առաջարկում է սեփական դասակարգումը, ըստ որի՝ Թուրքիայի թուրքերենը պատկանում է թուրքերենի բարբառախմբերի VI լեռնային խմբին (հարավային)[6]։ Թուրքական լեզվաընտանիքը ներառում է արևելյան Եվրոպայում, Միջին Ասիայում և Սիբիրում խոսվող շուրջ 30 կենդանի լեզու[7]։ Ողջ աշխարհում թյուրքալեզու մարդկանց շուրջ 40 տոկոսը խոսում է Թուրքիայի թուրքերենով[8]։ Թուրքախոսների 40 %-ի համար թուրքերենը մայրենի լեզու է։ Թուրքերենը 9-րդ հորիզոնականն է զբաղեցնում այն 10 լեզուների ցանկում, որոնք ըստ British Council-ի կողմից կատարված մի հետազոտության արդյունքների՝ ապագայում դոմինանտ կարգավիճակ կունենան[9]։

Պաշտոնական կարգավիճակ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թուրքիայի թուրքերենը Թուրքիայում, ինքնահռչակ Հյուսիսային Կիպրոսի Թուրքական Հանրապետությունում, Կիպրոսի Հանրապետությունում, Իրաքում, Մակեդոնիայում, Կոսովոյում, Ռումինիայում որոշակի շրջանակներում պաշտոնական կարգավիճակ ունի։ Պաշտոնական կարգավիճակը այս լեզվին շնորհվել է համապատասխանաբար այն տարածաշրջաններում, որտեղ հատկապես մեծաթիվ են թուրքախոս քաղաքացիները. այդ տարածաշրջանը արևելքից դեպի արևմուտք ընդգրկում է Բալկաններից մինչև Միջին Ասիա ընկած բազմաթիվ երկրներ։

1982 թվականին ընդունված Թուրքիայի Հանրապետության Սահմանադրության համաձայն՝ թուրքերենը Թուրքիայի պետական լեզուն է։ Այս դրույթը տեղ է գտել սահմանադրության առաջին մասի «Ընդհանուր դրույթներ» բաժնի 3-րդ հոդվածում։ Համաձայն նույն բաժնի 4-րդ հոդվածի՝ վերոնշյալ դրույթը երբևէ ենթակա չէ փոփոխության. երկրի պետական լեզուն փոխելու վերաբերյալ առաջարկ անելն անգամ արգելված է[10]։

Թուրքիայի Հանրապետությունը, երկիրը և ժողովուրդը անբաժանելի ամբողջություն են։ Լեզուն թուրքերենն է.- ԹՀ Սահմանադրություն

Թուրքերենը պաշտոնական կարգավիճակ ունի նաև Իրաքի Քիրքուք նահանգում[11]։ Ինչպես արդեն նշվեց, Կիպրոսի Հանրապետությունում թուրքերենը հունարենի հետ մեկտեղ սահմանադրորեն ճանաչված է որպես պաշտոնական լեզու, սակայն այս դրույթը գործնականում կյանքի կոչելու հետ կապված լուրջ խնդիրներ կան[12]։ Մակեդոնիայի արևմուտքում գտնվող որոշակի բնակավայրերում նույնպես թուրքերենն ունի պաշտոնական լեզվի կարգավիճակ[13][14][15][16][17]։ Թուրքերենին պաշտոնական կարգավիճակ է շնորհվել նաև Կոսովոյի Պրիզրեն, Մամուշա, Գիլան, Միտրովիցա, Պրիշտինա և Վուշտրին քաղաքներում[18][19]։ Պրիզրենում թուրքերենի պաշտոնական կարգավիճակը պաշտպանված է նաև Կոսովոյի Հանրապետության՝ «Լեզուների օգտագործման վերաբերյալ» օրենքի շրջանակներում[20]։ Իսկ Ռումինայում այս լեզուն պետության կողմից պաշտոնապես ճանաչված է որպես փոքրամասնության լեզու[21]։

Թուրքերենը որպես ոչ պաշտոնական լեզու[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մեծ թվով թուրքախոսներ կան նաև Եվրոպա և Ասիա աշխարհամասերի այնպիսի երկրներում կամ քաղաքներում, որոնք թուրքերենին որևէ պաշտոնական կարգավիճակ չեն շնորհել։ Օրինակ՝ Բուլղարիայի բնակչության 10 տոկոսի մայրենի լեզուն թուրքերենն է։ Բուլղարիայի պետական հեռուստատեսությամբ հեռարձակվում են նաև թուրքերեն ծրագրեր[22]։ Քըրջալիի քաղաքապետարանը 2 լեզվով էլ ծառայություններ է մատուցում[22]։ Լուդոգորիեի և Արևելյան Ռումելիայի դպրոցներում ծագումով թուրքերը հնարավորություն ունեն ուսումնասիրել թուրքերենը որպես մայրենի լեզու։ Հունաստանի Քսանթի և Կոմոտինի (Գյումյուրջինա) քաղաքներում ևս թուրքերենը դասավանդվում է որպես փոքրամասնությունների մայրենի լեզու, միաժամանակ օգտագործվում է կրոնական գործերում։ Հռոդոսում կա 2500-3000 հոգանոց թուրքական համայնք, որը դուրս է մնացել Լոզանի պայմանագրից, ինչի հետևանքով այդ համայնքը զրկված է այն իրավունքներից, որոնք ունեն Հունաստանի մայրցամաքային մասում բնակվող թուրքերը[23]։

Վարչական կառույցներ. թուրքերենի կիրառություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թուրքերենը Թուրքիայի և թուրք ժողովրդի վարչական լեզուն է։ 1932 թվականի հուլիսի 12-ին Մուսթաֆա Քեմալ Աթաթյուրքի հրահանգով ստեղծվել է Թուրքական լեզվաբանական ընկերությունը (Türk Dil Kurumu)՝ «Թուրքերենի վերահսկման միություն» անվամբ։ Միության բոլոր հիմնադիրները պատգամավորներ էին և ժամանակի թուրքական իրականության մեջ բավական ճանաչված անուններ. Սամիհ Ռիֆաթ, Ռուշեն Էշրեֆ, Ջելալ Սահիր Էրոզան, Յակուբ Քադրի Քարաօսմանօղլու։ Ընկերության առաջին նախագահը Սամիհ Ռիֆաթն էր։ «Թուրքերենի վերահսկման ընկերությունը» իր գործունեության նպատակը ձևակերպել էր հետևյալ կերպ. «Վեր հանել թուրքերենի հրաշագեղությունն և հարստությունը, աշխարհի մյուս լեզուների կողքին իրեն արժանի բարձրության հասցնել այն»։ Աթաթյուրքի կենդանության օրոք՝ 1932, 1934 և 1936 թվականներն կազմակերպված 3 համաժողովների ընթացքում ընտրվել է ընկերության ղեկավար կազմը, նախանշվել է կազմակերպության լեզվական քաղաքականությունը, ինչպես նաև՝ ներկայացվել և քննարկվել են գիտական զեկույցներ։ 1932 թվականի սեպտեմբերի 26-ից հոկտեմբերի 5-ը ընկած ժամանակահատվածում Դոլմաբահչե պալատում անցկացված թուրքերենի առաջին համաժողովի ավարտին որոշվել է, որ լեզվաբանական ընկերությունը իր աշխատանքները կկազմակերպի վեց հիմնական ուղղություներով՝ բառարանագիտություն-տերմինագիտություն, քերականություն-շարահյուսություն, ժողովածուների կազմում, լեզվա-բանասիրություն, ստուգաբանություն, հրատարակչություն։ Հաջորդ համաժողովների ժամանակ այդ ուղղություններից որոշները մասնատվել են նոր ճյուղերի, որոշները կրկին միավորվել են, սակայն հիմնական գաղափարախոսությունը չի փոփոխվել։ 1934 թվականի գիտաժողովի ժամանակ Միության վերանվանման որոշում է կայացվել. այն կոչվել է «Թուրքերենի հետազոտության ընկերություն»։ Իսկ 1936 թվականին անցկացված համաժողովին կազմակերպությունը վերանվանվել է «Թուրքական լեզվաբանական ընկերություն»[24]։

Թուրքական լեզվաբանական ընկերությունը իրականացնում էր զանազան լեզվագիտական հետազոտություններ, սահմանում թուրքերենի ուղղագրական և կետադրական կանոնները։ Ներկայումս այդ կազմակերպությունը ակադեմիական մակարդակում բազմազան աշխատանքներ է իրականացնում ոչ միայն Թուրքիայի թուրքերենի, այլև ողջ աշխարհի մակարդակով թուրքերենի ու թյուրքագիտության վերաբերյալ։

Թուրքական լեզվաբանական ընկերության առաջին լուրջ կառուցվածքային փոփոխությունը կատարվել է 1951 թվականին կազմակերպված արտահերթ գիտաժողովի արդյունքում։ 1951 թվականին փոփոխության ենթարկվեց այն օրենքը, որով դեռևս Աթաթյուրքի կենդանության օրոք սահմանվել էր, որ Լեզվաբանական ընկերության նախագահը պետք է լինի ազգային կրթության նախարարը։ Այսպիսով, թուրքական պետության և կազմակերպության միջև կառուցվածքային կապը խզվեց։ Երկրորդ կարևորագույն կառուցվածքային փոփոխությունը տեղի ունեցավ 1982-1983 թվականներին։ 1982 թվականին ընդունված և մինչև օրս գործող սահմանադրությամբ «Թուրքական լեզվաբանական ընկերությունը» և «Թուրքական պատմագիտական ընկերությունը» միավորվեցին մեկ ընդհանուր կառույցի՝ «Աթաթյուրքի անվան մշակութային, լեզվաբանական և պատմագիտական ընկերության» կազմում։ Այսպիսով, պետության հետ եղած կապը վերահաստատվեց ավելի ամուր կերպով՝ օրենքի ուժով[24]։

Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հին թուրքերեն արձանագրություն՝ հին թուրքերեն տառերով (8-րդ դար, Կիզիլ, Ռուսաստան)

Գիտությանը հայտնի թուրքերեն ամենահին գրավոր աղբյուրները օրհոնյան գրավոր հուշարձաններն են, որոնք հայտնաբերվել են ժամանակակից Մոնղոլիայի տարածքում։ Հուշարձանները կանգնեցվել են երկրորդ Թյուրքական կագանատի ժամանակաշրջանում արքայազն Քուլ Թիգինի և իր եղբոր՝ կայսր Բիլգե Խագանի պատվին։ 1889-1893 թվականների ընթացքում Օրհոն գետի դաշտավայրի ընդարձակ տարածքում այս հուշարձանների և քարե սալիկների՝ ռուս հնագետների կողմից հայտնաբերվելուց և պեղումներ իրականացվելուց հետո հաստատվեց, որ հուշարձանների արձանագրությունների լեզուն հին թուրքերենն է՝ գրված հին թյուրքական այբուբենով, որ հայտնի է որպես «թյուրքական ռուներ» կամ «ռունիֆորմ»՝ շնորհիվ նրա, որ արտաքին նմանություններ ունի գերմանական ռունական այբուբենի հետ։ Այդ հուշարձանները վերագրվում են մ.թ. 8-րդ դարին[25][26]։

Վաղ միջնադարում (6-11-րդ դարեր) թուրքական նվաճումների ժամանակ թուրքախոս զանգվածները տարածվեցին Կենտրոնական Ասիայում՝ ընդգրկելով հսկայական աշխարհագրական տարածաշրջան, որ ձգվում էր Սիբիրից մինչև Եվրոպա և Միջերկրական ծով։ Սելջուկները 11-րդ դարում Փոքր Ասիա բերեցին իրենց լեզուն՝ օղուզերենը, որը ներկայիս թուրքերենի անմիջական նախնի լեզուն է։ 11-րդ դարում թյուրքական լեզուների ուսումնասիրող Մահմուդ Կաշգարին (Կաշգարացի), ով Կարախանյան պետությունից էր, գրեց թյուրքական լեզուների առաջին համապարփակ բառարանը և կազմեց թյուրքախոս բնակչության աշխարհագրական տեղաբաշխման քարտեզը՝ դրանք զետեղելով «Թյուրքական լեզուների դիվան» (օսմաներեն՝ Divânü Lügati't-Türk) աշխատանքում։

Ներկայիս Թուրքիայի թուրքերենը անցել է զարգացման 4 փուլ[27]

  1. Հին անատոլիական թուրքերեն. 13-15-րդ դարեր
  2. Դասական օսմաներեն. 16-19-րդ դարեր
  3. Նոր օսմաներեն. 19-20-րդ դարեր
  4. Հանրապետական շրջանի թուրքերեն. 20-րդ դարի սկզբից մինչև մեր օրերը

Ալթայական լեզվախումբ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Լեզվաբանական գրականության մեջ սովորաբար որպես լեզվաընտանիք կամ լեզվախումբ հիշատակվող ալթայական լեզուները տարբեր դասակարգումների համաձայն ներառում են 3 (թյուրքական, մոնղոլական, տունգուս-մանջուրական) կամ 5 ճյուղ՝ ներառյալ նաև կորեերենն ու ճապոներենը[28]։ Այս տեսության համաձայն՝ թյուրքական, մոնղոլական, տունգուս-մանջուրական լեզուները, կորեերենն ու ճապոներենը ազգակից են և ունեն ընդհանուր ծագում. մեկ ընդհանուր մայր լեզվից են առաջացել։ Այդ ընդհանուր մայր լեզուն ենթադրյալ լեզու է և, բնականաբար, որևէ անվանում չունի։ Ալթայական լեզվաընտանիքի տեսության կողմնակիցները այդ երևակայական լեզվին տվել են «ալթայերեն» անունը[29]։ Տեսականորեն ենթադրվող այդ ալթայերենի հետագա ճյուղավորումներից էլ հենց զարգացել է այսօրվա թուրքերենը։

Օսմանյան թուրքերեն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

950 թվականին իսլամ են ընդունում Կարախանյան պետությունը և սելջուկ թուրքերը, որոնք երկուսն էլ համարվում են օսմանների էթնիկ և մշակութային նախնիները։ Այս պետությունների վարչական լեզուն բազմաթիվ փոխառություններ է ունեցել արաբերենից և պարսկերենից։ Օսմանյան ժամանակաշրջանում թուրքական գրականությունը, մասնավորապես Դիվանի գրականությունը, մեծապես կրել են պարսկերենի ազդեցությունը՝ ներառյալ բանաստեղծական չափերը և մեծաքանակ փոխառությունները։ Օսմանյան կայսրության (1299-1922) գրական և պաշտոնական լեզուն՝ օսմաներենը, որն իրենից ներկայացնում է թուրքերենի, արաբերենի և պարսկերենի խառնուրդ, զգալիորեն տարբերվում է ներկայիս թուրքերենից։ Առօրյա խոսակցական թուրքերենով՝ հայտնի որպես «կոպիտ թուրքերեն» (kaba Türkçe), խոսում են հիմնականում ցածր կրթական մակարդակի տեր մարդիկ, ինչպես և գյուղաբնակները։ Նրանց խոսքը ներառում է մայրենի լեզվի բառապաշարի մեծ մասը և հիմք է ծառայում ժամանակակից թուրքերենի համար[30]։

Լեզվական բարեփոխումներ և ժամանակակից թուրքերեն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թուրքական ժամանակակից պետության հիմնադրումից և գրային բարեփոխումից հետո՝ 1932 թվականին, ինչպես արդեն նշվեց, Մուսթաֆա Քեմալ Աթաթյուրքի գլխավորությամբ հիմնադրվեց Թուրքական լեզվաբանական ընկերությունը, որի նպատակն էր հետազոտության ենթարկել թուրքերենը։ Նոր հիմնադրված կազմակերպության խնդիրներից էր նախաձեռնել լեզվական բարեփոխում՝ փոխարինելով արաբական և պարսկական փոխառությունները թուրքերեն համարժեքներով[31]։ Մամուլում փոխառյալ բառերի կիրառումը արգելելով՝ Ընկերությանը հաջողվեց լեզվից դուրս մղել մի քանի հարյուր օտար բառեր։ Բառերի մեծ մասը, որ ԹԼԸ-ի կողմից ներառվեցին լեզվի մեջ, նոր էին կազմվել թուրքական արմատների միջոցով և հատուկ ընտրվել էին, որպեսզի վերակենդանացնեին հին թուրքերեն բառերը, որ դարերով չէին կիրառվել[32]։

Նման արագ փոփոխությունը լեզվի մեջ հանգեցրեց նրան, որ տարիքով ավելի մեծերի և երիտասարդների բառապաշարը սկսեց չհամապատասխանել, միմյանցից տարբերվել։ Մինչև 1940-ական թվականները ծնված սերունդը առավել հակված էր արաբա-պարսկական ծագում ունեցող բառերը կիրառելու, մինչդեռ երիտասարդ սերունդը նախընտրում էր նոր արտահայտությունները։ Հետաքրքրական է այն, որ 1927 թվականին խորհրդարանում իր հայտնի երկար ելույթի (Ճառ, Nutuk) ժամանակ Աթաթյուրքի օգտագործած օսմաներենի ոճական ձևերը, չնայած որ ժամանակակից թուրքերեն էին «թարգմանվել» շուրջ 3 անգամ՝ 1963, 1986 և 1995 թվականներին, խորթ են ներկայիս սերնդի ընթերցողների համար[33]։

Անցած մի քանի տասնամյակների ընթացքում Թուրքական լեզվաբանական ընկերությունը շարունակական աշխատանք է տարել թուրքերեն այնպիսի բառեր մշակելու համար, որ կարտահայտեին նոր գաղափարներ ու տեխնոլոգիական տերմիններ։ Դրանք փոխառվում էին հիմնականում անգլերենից։ Այդ բառերի մեծ մասը, հատկապես տեղեկատվական տեխնոլոգիաների վերաբերյալ տերմինները, համընդհանուր կիրառություն են գտել։ Այնուամենայնիվ, ԹԼԸ-ն երբեմն քննադատում է արհեստական և հորինված բառերի ստեղծումը։ Որոշ փոփոխություններ, որ արվել էին ավելի վաղ, օրինակ bölem-ի փոխարինումը fırka -ով (կուսակցություն), չարժանացան համընդհանուր հավանության (fırka-ն փոխարինվեց ֆրանսերենից փոխառյալ parti-ով)։ Որոշ բառեր էլ վերադարձվեցին հին թուրքերենից և ստացան հատուկ իմաստներ։ Օրինակ, betik -ը (սկզբնական իմաստը՝ գիրք) այժմ կիրառվում է «ձեռագիր» (ձեռագրային լեզու) համակարգչային գիտության բնագավառում[34]։ Բառերի մեծ մասը, որ գործածության մեջ են դրվել ԹԼԸ-ի կողմից, ունեն նաև իրենց հին համարժեքները։ Սա սովորաբար լինում է այն ժամանակ, երբ փոխառյալ բառը փոխում է իր իմաստը։ Օրինակ, dert բառը, որ ծագում է պարսկերեն dard (درد, «ցավ») բառից, թուրքերենում նշանակում է «հոգս, մտածմունք», մինչդեռ բուն թուրքական ağrı բառը օգտագործվում է «ֆիզիկական ցավը» արտահայտելու համար։ Երբեմն փոխառությունը իր նշանակությամբ փոքր-ինչ տարբերվում է բուն թուրքական բառից, ինչպես գերմանական և ռոմանական բառերը անգլերենում։ Ժամանակակից թուրքերեն բառերի և հին փոխառությունների օրինակները ստորև․

Օսմաներեն Ժամանակակից թուրքերեն Հայերեն թարգմանություն Մեկնաբանություններ
müselles üçgen եռանկյունի Կազմված է üç թվականից

և gen վերջածանցից

tayyare uçak ինքնաթիռ Ծագում է uçmak ՝ «թռչել» բայից,

սկզբում առաջարկվել է բառը օգտագործել «օդանավակայան» իմաստով

nispet oran 1․հարաբերություն, 2․համաչափ

3․ենթադրություն, վարկած

Մինչ օրս հին բառը ևս կիրառվում է նորի հետ միասին։ Ժամանակակից բառի արմատը հին թուրքական -or «կտրել» բայն է։
şimal kuzey հյուսիս Ծագում է հին թուրքերեն kuz («մութ և ցուրտ տարածք», «ստվեր» ) գոյականից։ Բառը հետ է վերադարձվել միջին թուրքական կիրառությունից[35]։
teşrinievvel ekim հոկտեմբեր ekim գոյականը նշանակում է «տնկում, աճեցում», բառը ցույց է տալիս աշնանը հացահատիկի սերմերը ցանելու գործընթացը, որը լայնորեն տարածված է Թուրքիայում։

Թուրքերենի բարբառներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ժամանակակից թուրքերենի հիմքում Ստամբուլի խոսվածքն է[36]։ «Ստամբուլի թուրքերենը» ("İstanbul Türkçesi") գրավոր և խոսակցական թուրքերենի այն օրինակն է, ինչպես առաջարկում էին Զիյա Գյոքալփը, Օմեր Սեյֆեդդինը և այլք[37]։ Մի շարք բարբառներ գոյություն ունեն 1930-ական թվականներից սկսած թուրքական զանգվածային լրատվամիջոցների և կրթական համակարգի կողմից բարբառների կարգավորման (որոշակի բարբառների՝ միմյանց ձուլման, միախառնման գործընթաց, որը հաճախ ուղեկցվում է լեզվի ստանդարտացմամբ) շնորհիվ[38]։ Գիտական շրջանակներում թուրք ուսումնասիրողները թուրքական բարբառները ընդունում են որպես բերանացի խոսք (ağız) կամ ճյուղ (şive)՝ առաջնորդվելով անորոշ լեզվական ակցենտով։ Թուրքական բարբառները ուսումնասիրելու ծրագրեր են իրականացվում մի քանի համալսարաններում։ Թուրքական լեզվաբանական ընկերությունը նույնպես նվիրվել է այս գործին։ Աշխատանքները դեռևս ընթացքի մեջ են և նախատեսվում կազմել և հրատարակել թուրքական բարբառների համապարփակ ատլաս[39][40]։

Ռումելիերենը (Rumelice), որով խոսում են Ռումելիայից (Թուրքիայի եվրոպական հատված) ներգաղթածները ներառում է Լուդոգորիեի, Դինլերի, Ադաքալեի առանձին բարբառներ, որոնցում նկատելի է բալկանյան լեզվական միջավայրի ազդեցությունը։ Kıbrıs Türkçesi -ն Կիպրոսի թուրքերենն է, որով խոսում են Կիպրոսի թուրքերը։ Էդիրնեի բարբառը կրում է Edirne անունը։ Ege-ով խոսում են Էգեյան ծովի տարածաշրջանի բնակիչները։ Այս բարբառը տարածվում է ընդհուպ մինչև Անթալիա։ Քոչվոր յուրյուքները, որոնց բնակվում են Թուրքիայի միջերկրածովյան ափին, նույնպես ունեն իրենց ուրույն բարբառը[41] Նրանց չպետք է շփոթել Մակեդոնիայում, Հունաստանում և Թուրքիայի եվրոպական շրջաններում բնակվող յուրյուքների հետ, որոնք խոսում են բալկանյան գագաուզերենով։ Հարավարևելյան շրջաններում մինչև Մերսինի արևելյան շրջաններ խոսում են Güneydoğu բարբառով։ Doğu բարբառը, որով խոսում են Թուրքիայի արևելյան շրջաններում, ունի բարբառների շղթա։ Մեսխեթցի թուրքերը, ովքեր ապրում են Ղազախստանում, Ադրբեջանում, Ռուսաստանում ինչպես նաև Կենտրոնական Ասիայի որոշ շրջաններում, խոսում են Թուրքիայի արևելյան շրջանների Doğu բարբառով, որ ծագում է Կարսի, Արդահանի և Արդվինի շրջաններից և նմանություններ ունի ադրբեջաներենի հետ[42]։ Թուրքիայի կենտրոնական շրջանների բարբառը կոչվում է Orta Anadolu։ Karadeniz-ը սևծովյան արևելյան տարածաշրջանի բարբառն է, որ կոչվում է նաև Տրապիզոնի բարբառ։ Այս բարբառում հստակ երևում է հունարենի հնչյունական համակարգի և շարահյուսության հիմնարար ազդեցությունը[43]։ Այն հայտնի է նաև լազական բարբառ (չշփոթե՛լ լազերենի հետ) անվամբ։ Կաստամոնուն Քասթամոնուի և հարակից տարածքների բարբառն է։ Կարամանյան թուրքերենով խոսում են Հունաստանում, որտեղ այն կոչվում է կարամանլիդիկա։ Վերջինս կարամանների գրական լեզուն է[44]։

Թուրքերենի հնչյունական համակարգ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բաղաձայններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թուրքերենի բաղաձայն հնչյուններ
Շրթնային Ատամնային Վերատամնային Հետվերատամնային Քիմքային Ետնալեզվային Կոկորդային
Ռնգային m n
Պայթական p b t d (c) (ɟ) k g
Կիսաշփական t͡ʃ d͡ʒ
Շփական f v s z ʃ ʒ h
Առաջնալեզվային v (ɫ) l j
Միաշեշտ r

Աղբյուրներից մեկի պնդմամբ թուրքերենի բաղաձայնները սահմանվում են որպես եռաշարք ուժեղ-թույլ հնչյուններ (շնչեղ, ռնգային, ձայնեղ) ինչպես հայերեում է[45]։ Հնչույթը, որ սովորաբար նշվում է որպես yumuşak g (փափուկ գ) թուրքերենի ուղղագրության մեջ գրվում է ⟨ğ⟩։ Այն կլոր ձայնավորների միջև ներկայանում է որպես ձայնային հաջորդականություն կամ ավելի թույլ երկշրթնային առաջնալեզվային հնչյուն, իսկ ոչ կլոր առաջնային ձայնավորների միջև՝ թույլ քիմքային առաջնալեզվային հնչյուն և ցանկացած այլ տեղում ձայնային հաջորդականություն։ Ğ-ն երբեք չի հայտնվում բառի կամ վանկի սկզբում, բայց միշտ հաջորդում է ձայնավորին։ Երբ բառավերջում է կամ նախորդում է մեկ այլ բաղաձայնի, երկարացնում է բաղաձայնը[46]։

Բուն թուրքական բառերում [c], [ɟ] և [l] հնչյունները լրացուցիչ դասակարգման մեջ են գտնվում [k], [ɡ] և [ɫ] հնչյունների հետ․ մի դեպքում հայտնվում են առաջնային ձայնավորների կողքին, մի դեպքում էլ՝ հետնային ձայնավորների։ Սովորաբար այս հնչույթների դասավորությունը անկանխատեսելի է, հատկապես փոխառյալ բառերի և հատուկ անունների պարագայում։ Որոշ բառերում [c], [ɟ] և [l] հնչյունները հանդես են գալիս հետնային ձայնավորների հետ[47]։

Բաղաձայնների առնմանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թուրքերենի ուղղագրությունը ունի բաղաձայնների առնմանություն, երբ բաղաձայնները դառնում են ձայնեղ աղմկային։ Ինչպես օրինակ՝ b, d, c, ɡ ձայնավորները դառնում են համապատասխանաբար p, t, ç, k, երբ բառավերջում են կամ բաղաձայնից առաջ, բայց պահպանում են ձայնեղությունը ձայնավորից առաջ։ Փոխառյալ բառերում /k/-ի ձայնեղ համարժեքը /g/-ն է, իսկ թուրքական ծագմամբ բառերում՝ /ğ/-ն[48][49]։

Ձայնավորների առնմանությունը գոյականներում
Հիմնական
բաղաձայն
Փոփոխված
տարբերակ
Հիմնական
ձևույթ
Բառարանային տարբերակ Տրական /
հոլով
Նշանակություն
b p *kitab kitap kitaba գիրք (փոխառություն)
c ç *uc uca ծայր, եզր
d t *bud but buda ազդր
g k *reng renk renge գույն (փոխառություն)
ğ k *ekmeğ ekmek ekmeğe հաց

Սա նման է ռուսերենի և գերմաներեի նման լեզուներին, բայց թուրքերենի պարագայում արտասանությունը սովորաբար ստիպում է համապատասխանեցնել հնչյունները։ Մինչդեռ որոշ դեպքերում, ինչպես ad /at/ («անուն») գոյականի դեպքում (տրականը՝ada) հոլովվելիս հիմնական ձևը պահպանվում է (կամ at /at/ «ձի», տրականը՝ata)։ Բացառություն են նաև od «կրակ» և ot «խոտ», sac «թիթեղ» և saç «մազ» բառերը։ Շատ փոխառյալ բառեր, ինչպես kitap-ը արտասանվում են ինչպես գրվում են, բայց շատ բառեր, ինչպես, hac («հաջ»), şad («ուրախ»), yad(«օտար, օտարական») պահպանում են իրենց հիմնական ձևը։

Բուն թուրքական գոյականները, որ կազմված են 2 կամ ավելի վանկերից և ավարտվում են /k/ հնչյունով, գրեթե բոլորը ձևափոխված տարբերակներում հիմնական բառավերջում ունենում են /ğ/։ Իսկ բայերի և միավանկ գոյականների պարագայում հիմնական /k/-ն պահպանվում է[50]։

Ձայնավորներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կոսովոյում ձայնագրվել է թուրքերեն խոսող կինը

Թուրքերենի ձայնավորներն են՝ ⟨a⟩, ⟨e⟩, ⟨ı⟩, ⟨i⟩, ⟨o⟩, ⟨ö⟩, ⟨u⟩, ⟨ü⟩[51]։ Թուրքերենի ձայնավորների համակարգը կարող է համարվել եռաչափ, որտեղ ձայնավորները բնութագրվում են ըստ նրա, թե ինչպես և որտեղ են նրանք արտահայտվում՝ առջնային և հետնային, կլոր և ոչ կլոր, ինչպես նաև ձայնի բարձրությամբ։ Ձայնավորները դասակարգվում են հետևյալ կերպ՝ [±հետնային], [±կլոր] և [±բարձր][51][52]։ Երկբարբառներ կան միայն փոխառյալ բառերում և կարող են դասակարգվել որպես իջնող երկբարբառներ, որ սովորաբար ուսումնասիրվում են որպես /j/ -ին կամ ձայնավորին հաջորդող[53]։

Ձայնավորների ներդաշնակություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թուրքերենի ձայնավորների ներդաշնակություն Առաջնային ձայնավորներ Հետնային ձայնավորներ
Ոչ կլոր Կլոր Ոչ կլոր Կլոր
Ձայնավոր e /e/ i /i/ ü /y/ ö /ø/ a /a/ ı /ɯ/ u /u/ o /o/
Երկաստիճան (Հետնային) e a
Քառաստիճան (Հետնային + Կլոր) i ü ı u

Թուրքերենը կցական լեզու է, որտեղ վերջածանցների շարքը կցվում է բառարմատին։ Ձայնավորների ներդաշնակությունը հնչյունաբանական գործընթաց է, որ ապահովում է հնչյունների հարթ հոսք՝ պահանջելով հնարավորինս քիչ բերանի շարժումներ։ Ձայնավորների ներդաշնակությունը կարելի է դիտարկել որպես ձուլման գործընթաց, երբ հաջորդ ձայնավորները վերցնում են նախորդ ձայնավորի առանձնահատկությունները[54]։ Թուրքերենի ձայնավորները կարելի է դիտարկել նաև երկու սիմետրիկ համակարգերում՝ a-առանց կետիկների (a, ı, o, u), որտեղ հետնային ձայնավորներն են՝ բերանի հետնային մասով արտասանվող, և e-կետիկներով (e, i, ö, ü)՝ բերանի առաջնային մասով արտասանվող։ Ձայնավորների արտասանության տեղը և ձևը որոշում են, թե որ տեսակի ձայնավորի ներդաշնակությանը պիտի ենթարկվի բառը[55]։
Քերականական ածանցները ունեն «քամելեոնի էֆեկտ»[56] և ենթարկվում են ձայնավորների ներդաշնակության հետևյալ ձևերին․

  • Երկաստիճան (-e/-a)[57]․ օրինակ, ներգոյական հոլովի ածանցը առաջնային ձայնավորներից հետո -de -ն է, իսկ հետնայիններից հետո՝ -da -ն։ Այսպիսի օրինակի համար հարմար է-de² կրճատ նշագրումը։
  • Քառաստիճան (-i/-ı/-ü/-u)․ սեռական հոլովի ածանցը, օրինակ, -in կամ-ın է ոչ կլոր ձայնավորներից հետո (համապատասխանաբար առաջնային և հետնային), և -ün կամ-un է համապատասխան կլոր ձայնավորներից հետո. Այս օրինակի համար օգտագործվում է -in4 կրճատ նշագրումը։

Գործնականում երկկողմ տարբերակը (հայտնի է նաև e տիպի ձնկ (ձայնավորների ներդաշնակության կանոն) նշանակում է, որ եթե միջավայրը, որտեղ ձայնավորը ձևավորվել է բառարմատի մեջ, բերանի առաջնային մասն է, ածանցը պետք է լինի e-ով, իսկ եթե հետնային է, ապա a-ով։ Քառաստիճան օրինակում (հայտնի է որպես i տիպի ձնկ) հավասարակշռում է կլորներին այնպես, ինչպես հետնայինի ու առաջնայինի դեպքում է։ Հետևյալ օրինակները, որ հիմնված են dir4 մասնիկի վրա, ներկայացնում են i տիպի ձնկ-ն[54] The following examples, based on the copula -dir4 ("[it] is"), illustrate the principles of i-type vowel harmony in practice: Türkiye'dir ("it is Turkey")[58], kapıdır ("it is the door"), but gündür ("it is the day"), paltodur ("it is the coat").[59]։

'

Ձայնավորների ներդաշնակության կանոնում կան նաև որոշակի բացառություններ․

  1. Որոշ բուն թուրքական արմատ ունեցող բառեր, ինչպես օրինակ anne (մայր), elma (խնձոր) և kardeş (եղբայր)։ Այս օրինակներում վերջածանցները ներդաշնակության են ենթարկվում վերջին ձայնավորի հետ։
  2. Բաղադրյալ բառերը, ինչպես օրինակ, bu-gün (այսօր) և baş-kent (մայրաքաղաք)։ Այս օրինակներում ձայնավորները ներդաշնակություն չեն պահանջում բաղկացուցիչ բառերի միջև։
  3. Փոխառյալ բառերը սովորաբար չեն ենթարկվում ձնկ-ին, չնայած որոշ օրինակներում ածանցները ներդաշնակության են ենթարկվում առաջնային ձայնավորի հետ, նույնիսկ այն բառերում, որոնց վերջին վանկում չկա առաջնային ձայնավոր։ Սովորաբար վերոնշյալը տեղի է ունենում այն դեպքում, երբ բառերը ավարտվում են հետվերատամնային [l]-ով։ Օրինակ, halsiz < hal + -siz (անտարբեր), meçhuldür< meçhul + -dir (անհայտ է)։ Փոխառյալ ածանցները չեն ենթարկվում ձնկ-ին․ -izm (ateizm «աթեիզմ»), -en (փոխառված է ֆրանսերենից, ածականի գերադրական աստիճանն է,« ամենա․․․»), anti- (antidemokratik «հակաժողովրդավարական»)։
  4. Մի շարք բուն թուրքական վերջածանցներ նույնպես անփոփոխ են (կամ մասամբ են փոփոխելի), ինչպես կարելիության -abil մասնիկը կամ -ken մանիկը, ինչպես նաև ներկա ժամանակի -yor վերջածանցը։ Կան նաև որոշ ճյուղավորված վերջածանցներ, որոնք ևս չեն ենթարկվում ձնկ-ին՝ -gen-ը üçgen-ում (եռանկյունի) կամ altıgen-ում (վեցանկյուն)։

Գյուղական որոշ բարբառներում բացակայում են ներքոնշյալ բացառությունները․

  • բուն թուրքական բաղադրություն, որ չի ենթարկվում ձնկ-ին՝Orta+köy («կենտրոնական գյուղ»․ տեղանուն է)
  • փոխառությունները ևս խախտում են ձայնավորների ներդաշնակությունը՝ viyadük (<ֆրանսերեն viaduc-ից «ուղեկամուրջ»)
  • ստացական վերջածանց -i 4 ներդաշնակության է ենթարկվում վերջին ձայնավորի հետ (և փափկացնում k -ին բաղաձայների առնմանությամբ)՝ viyadüğü։

Ձայնավորների ներդաշնակության կանոնները կարող են փոփոխվել՝ ըստ տարածաշրջանային բարբառի։ Թուրքերենի տրապիզոնյան բարբառում, որի տարածման շրջանը Թուրքիայի հյուսիս-արևմուտքն է, ենթարկվում է հին անատոլիական թուրքերենի կրճատված ձայնավորների ներդաշնակությանը, որը 2 ձայնավորների (ü և ı) կորստի արդյունքում լրացուցիչ բարդացել է, չնայած որ բացակայում է նաև հետվերատամնային ներդաշնակությունը։ Օրինակ, elün նշանակում է «քո ձեռքը»։ Մինչ երկրորդ դեմքի եզակի պատկանելիության վերջածանը փոփոխվում է առաջնային և հետնային ձայնավորների միջև, դառնում -ün կամ -un, ինչպես elün կամ kitabun։ Տրապիզոնի բարբառում ü ձայնավորի պակասության պատճառով 2 դեպքում էլ օգտագործվում է -un տարբերակը՝ elun, kitabun[60]։

Բառի շեշտադրությունը թուրքերենում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բառերի մեծ մասում շեշտն ընկնում է վերջին վանկի վրա։ Կան մի քանի բացառություններ, որոնց մեջ մտնում են որոշակի փոխառություններ, մասնավորապես, իտալերեն և հունարեն փոխառությունները, որոնք են ձայնարկություններ, որոշ հարցական բառեր, մակբայներ (բայց ոչ ածականներ, որ կատարում են նաև մակբայի գործառույթ) և մի շարք հատուկ անուններ։ Փոխառություններում հիմնականում շեշտվում է նախավերջին վանկը՝ [ɫoˈkanta] lokanta- ճաշարան կամ [isˈcele] iskele -նավահանգիստ։ Հատուկ անուններում ևս սովորաբար շեշտվում է նախավերջին վանկը՝ [isˈtanbuɫ] İstanbul, սակայն երբեմն շեշտվում է վերջից երրորդ վանկը, եթե բառը վերջանում է կրետիկ (ամֆիմակր) ռիթմով՝ [ˈaŋkaɾa] Ankara։

Ի հավելումն, որոշ վերջածանցների դեպքում, ինչպես -le «հետ» և բայի ժխտական ածանցը -me-/-ma-, շեշտն ընկնւմ է նրանց նախորդող վանկի վրա՝ kitáp-la «գրքով», dé-me-mek «չասել»[61]։

Որոշ դեպքերում (օրինակ, բարդ բառերի երկրորդ մասում կամ, երբ բային նախորդում է անորոշ խնդիր) բառի շեշտը ճնշվում է և չի լսվում։

Շարահյուսություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նախադասությունների խմբեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թուրքերենում կան նախադասությունների երկու խմբեր՝ բայական և անվանական։ Ներքոբերյալ բայական նախադասության օրինակում ստորոգյալը սահմանական բայ է, մինչդեռ անվանական նախադասությունում պետք է ունենա կամ ոչ բացահայտ բայ, կամ կապող բայ՝ ol կամ -y- («լինել» բայի տարբերակներն են)[62]։

Նախադասության տեսակներ Թուրքերեն Հայերեն
Ենթակա Ստորոգյալ
Բայական Necla okula gitti Նեջլան գնաց դպրոց։
Անվանական (առանց բայի) Necla oğretmen Նեջլան ուսուցիչ է։
Կապող բայով Necla ev-de-y-miş (գծիկները ուրվագծում են վերջածանցները) Հավանաբար Նեջլան տանն է։
Ժխտում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նախադասության երկու տիպերը ունեն ժխտման տարբեր ձևեր։ Անվանական նախադասության ժխտումը կատարվում է değil բառի ավելացմամբ։ Օրինակ, վերևի նախադասության ժխտականը կլինի հետևյալ կերպ Necla oğretmen değil (Նեջլան ուսուցիչ չէ)։ Բայական նախադասությունը պահանջում է բային ժխտական վերջածանցի՝ -me-ի հավելում (այն դրվում է բայարմատից հետո և ժամանակ ցույց տվող ածանցից առաջ)։ Necla okula gitmedi (Նեջլան չգնաց դպրոց)[63]։

Հարցական նախադասություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բայական նախադասություններում -mi հարցական ձևույթը առանց որևէ այլ մասնիկի դրվում է նախադասության վերջում․ Necla okula gitti mi? (Նեջլան գնա՞ց դպրոց)։ Անվանական նախադասություններում -mi-ն դրվում է ստորոգյալից հետո, բայց նախքան անձնական վերջածանցը․ Necla, siz oğretmen misiniz? (Նեջլա՛, դուք ուսուցի՞չ եք)։

Բառի կարգ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թուրքերեն պարզ նախադասության մեջ բառի կարգը, ինչպես կորեերենում և լատիներենում, հիմնականում հետևյալ կերպ է՝ ենթակա-խնդիր-բայ։ Թուրքերենը ունի իրադարձության կամ դեպքի ընդգծման համակարգ և մի շարք քերականական ձևեր մատնանշվում են ձևաբանական նշումների օգտագործման միջոցով։ ԵԽԲ կառուցվածքը կարող է խախտվել և սա կարող է համարվել լեզվի «պրագմատիկ բառային կարգ»՝ երբ քերականական տեսանկյունից չի կարելի վստահել բառային կարգին[64]։ Ինչպես նշվեց, թուրքերենի հիմնական բառային կարգը ԵԽԲ-ն է, իսկ բառային կարգը, ընդհանրապես, կարող է փոփովել որոշակի պայմանների դեպքում։

Անմիջապես մակբայական[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քննարկենք ներքոբերյալ նախադասությունը․

Բառի կարգ Բառի շեշտադրում
Ենթակա-խնդիր-բայ Ahmet

Ահմեթ

yumurta-yı

(հավկիթը) (հայցական հոլով)

yedi

կերավ

Չընդգծված՝ Ահմեթը կերավ հավկիթը
Ենթակա-բայ-խնդիր Ahmet yedi yumurta-yı Ընդգծված է ենթական՝ Ահմեթ (Ահմեթն է, որ կերել է հավկիթը)
Խնդիր-բայ-ենթակա Yumurta-yı yedi Ահմեթ Ընդգծված է խնդիրը՝ հավկիթ (Այն ինչ կերավ Ահմեթը, հավկիթ է)
Ստորոգյալից հետո[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ստորոգյալից հետո գտնվելը մատնանշում է կարևոր ինֆորմացիա լինելու փաստը․ ինֆորմացիա, որ հայտնի է և՛ խոսողին, և՛ լսողին, կամ ինֆորմացիա, որն արդեն իսկ առկա է կոնտեքստում։

Նախադասության տեսակ Բառի կարգ
Անվանական Ենթակա-ստորոգյալ Bu ev güzelmiş (Գեղեցիկ էր այս տունը) Չընդգծված
Ստորոգյալ-ենթակա Güzelmiş bu ev (Այս տունը գեղեցիկ էր ) Հասկանալի է, որ նախադասությունը տան մասին է
Բայական Ենթակա-խնդիր-բայ Bana da bir kahve getir (Ինձ էլ սուրճ բեր) Չընդգծված
Bana da getir bir kahve (Սուրճ ինձ էլ բեր) Հասկանալի է, որ սուրճն այն է, ինչ ուզում է ասողը

Թուրքերենի քերականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թուրքերենը կցական լեզու է, հաճախ օգտագործում է ածանցներ, հատկապես վերջածանցներ կամ վերջավորություններ[65]։ Մի բառը կարող է ունենալ մի շարք ածանցներ, ինչը կարող է օգտագործվել նաև նոր բառեր կազմելու, ինչպես օրինակ որևէ անուն խոսքի մասից բայ կամ էլ բայարմատից անուն կազմելու համար։ Ոորշ ածանցներ բառի մեջ ունեն քերականական գործառույթ[66]։ Միակ բուն թուրքական նախամասնիկները բաղաձայնույթը ուժեղացնող վանկերն են, որ կիրառվում են ածականների և մակբայների հետ՝ sımsıcak «շատ տաք, եռացող»< sıcak, masmavi -կաս-կապույտ< mavi[67]։

Ածանցների շատ կիրառությունը երկար բառեր է ծնում, օրինակ, Çekoslovakyalılaştıramadıklarımızdanmışsınızcasına «Հավանաբար դուք նրանցից մեկն եք, ում մենք Ձեզ չկարողացանք դարձնել չեխոսլովակ»։ Երկար բառերը հաճախ են կիրառվում թուրքերենում, ինչպիսին է նաև թուրքական թերթերի հոդվածներից մեկի հետևյալ վերնագիրը Bayramlaşamadıklarımız «Նրանք, ում չկարողացանք շնորհավորել տոների առթիվ»[68]։

Գոյականներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թուրքերենում չկա որոշիչ հոդ, առարկայի որոշակիությունը արտահայտվում է հայցական հոլովի կիրառմամբ։ Թուրքերենի գոյականները հոլովվում են վերջավորություններ ստանալու միջոցով։ Թուրքերենում գոյականը ունի 6 հոլով, որոնց բոլոր վերջածանցները ենթարկվում են ձայնավորների ներդաշնակության կանոնին[69]։ Հոգնակիակերտ մասնիկը՝ -ler ²-ը հաջորդում է անմիջապես բառարմատին։ Դրանից հետո նոր դրվում են մյուս ածանցները՝ köylerin «գյուղերի»։

Հոլով Վերջավորություն Օրինակներ Նշանակություն
köy «գյուղ» ağaç «ծառ»
Ուղղական Ø (չկա) köy ağaç գյուղ/ծառ
Սեռական -in 4 köyün ağacın գյուղի/ծառի
Տրական -e ² köye ağaca գյուղին/ծառին
Հայցական -i 4 köyü ağacı գյուղը/ծառը
Բացառական -den ² köyden ağaçtan գյուղից/ծառից
Ներգոյական -de ² köyde ağaçta գյուղում/ծառում, ծառի վրա

Բառը դրվում է հայցական հոլովով այ դեպքում, եթե հայտնի է այն առարկան ինչի մասին խոսքը գնում է․ համեմատենք հետևյալ նախադասությունները․ (bir) ağaç gördük «մի ծառ տեսանք» և ağacı gördük «ծառը տեսանք»։ Հոգնակիակերտ -ler ² մասնիկը չի կիրառվում, երբ բառը դասակարգ կամ ինչ-որ կատեգորիա է ցույց տալիս։ Օրինակ, ağaç gördük-ը հավասարապես կարող է նշանակել և՛ «ծառ տեսանք», և՛ «ծառեր տեսանք»։ ağaç բառի թեքումները ի ցույց են դնում թուրքերենի հնչյունական համակարգի կարևոր հատկությունները՝ բաղաձայնների առնմանությունը վերջածանցներում (ağaçtan, ağaçta) և վերջին բաղաձայնների հնչեղացումը ձայնավորներց հետո (ağacın, ağaca, ağacı)։

Հավելենք, որ գոյականները ստանում են նաև անձնական վերջածանցներ, օրինակ, -imiz 4 («մեր»)։ Այս մասնիկնների կցումով կարող են կազմվել ավարտուն նախադասություններ։ Ժխտական mi 4 մասնիկը անմիջապես հաջորդում է բառին հարցական նախադասության մեջ՝ köye mi? («Գյո՞ւղ (ես գնում)»), ağaç mı? («Ծա՞ռ է»)։

Թուրքերեն Հայերեն
ev տուն
evler տներ
evin քո տունը/տունդ
eviniz ձեր տունը
evim իմ տունը/տունս
evimde իմ տանը
evlerinizin ձեր տների
evlerinizden ձեր տներից
evlerinizdendi ձեր տներից էր
evlerinizdenmiş ձեր տներից է եղել
Evinizdeyim. Ձեր տանն եմ
Evinizdeymişim. Ձեր տանն էի
Evinizde miyim? Ձեր տանն ե՞մ

Անձնական դերանուններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թուրքերենի անձնական դերանուններն են՝ ben (ես), sen (դու), o (նա), biz (մենք), siz (դուք), onlar (նրանք)։ Նրանք հոլովվում են որոշակի բացառություններով․ benim (իմ), bizim (մեր), bana (ինձ), sana (քեզ)։ Երրորդ դեմքի դերանուն o-ն հոլովվելիս դառնում է on և նոր միայն ստանում հոլովական վերջածանցներ։

Կապակցման եղանակներ (tamlama)[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Երկու գոյականներ կամ գոյականների խումբը կարող են կապվել հետևյալ եղանակներով․

  • որոշյալ (ստացական) կապակցություն (belirtili tamlama), օրինակ, Türkiye'nin sesi (Թուրքիայի ձայնը), ձայն, որ պատկանում է Թուրքիային։ Այս կապակցության ձևում սեռական հոլովի -in4 մասնիկը կցվում է առաջին անվանը, իսկ երկրորդ անունը ստանում է երրորդ դեմքի -(s) i 4 վերջածանը։
  • անորոշ (որակող) կապակցություն (belirtisiz tamlama), օրինակ, Türkiye Cumhuriyeti (Թուրքիայի Հանրապետություն)[70]։ Այստեղ առաջին գոյականը չունի որևէ վերջավորություն, իսկ երկրորդը ստացել է երրորդ դեմքի -(s)i4 վերջածանցը։

Ներքոբերյալ աղյուսակը ցուցադրում է վերոնշյալ սկզբունքները[71]։

Կապակցված անուններ և անունների խմբեր
Որոշյալ (ստացական) Անորոշ

(որակող)

Կցված ձև Նշանակություն
kimsenin yanıtı ոչ մեկի պատասխանը
"kimse" yanıtı «ոչ ոք» պատասխանը
Atatürk'ün evi Աթաթյուրքի տունը
Atatürk Bulvarı Աթաթյուրքի անվան զբոսայգի (ոչ թե պատկանում է Աթաթյուրքին, այլ անվանվել է նրա պատվին)
Orhan'ın adı Օրհանի անունը
"Orhan" adı Օրհան անունը
r sessizi բաղաձայն r
r sessizinin söylenişi բաղաձայն r-ի արտասանությունը
Türk [Dil Kurumu] Թուրքական լեզվաբանական ընկերություն
[Türk Dili] Dergisi Թուրքերենի ամսագիր
Ford [aile arabası] Ֆորդ (Ford) ընտանեկան անտոմեքենա
Ford'un [aile arabası] (Պրն) Ֆորդի ընտանեկան ավտոմեքենան
Ford ailesi՚nin arabası Ֆորդ ընտանիքի ավտոմեքենան[72]
Ankara [Kız Lisesi][73] Անկարայի օրիորդաց դպրոց
[yıl sonu] sınavları տարեվերջյան քննություններ
Bulgaristan'ın [İstanbul Başkonsolosluğu] Ստամբուլում Բուլղարիայի գլխավոր հյուպատոսություն (գտնվում է Ստամբուլում, բայց պատկանում է Բուլղարիային)
[ [İstanbul Üniversitesi] [Edebiyat Fakültesi] ] [ [Türk Edebiyatı] Profesörü] Ստամբուլի համալսարանի Գրականության ֆակուլտետի թուրքական գրականության պրոֆեսոր
ne oldum delisi «Ի՞նչ եմ դարձել»[74] -Խենթ։

Վերջին օրինակը ցույց է տալիս, որ որակող նախադասությունը կարող է լինել ավարտուն։

Գոյականների կապակցության ևս մեկ ձև գոյություն ունի՝ անվերջածանց կապակցություն (takısız tamlama)։ Այս կապակցության մեջ առաջին գոյականը հանդես է գալիս որպես ածական․ Demir kapı (երկաթյա դուռ), elma yanak (խնձոր թշներ, ի նկատի ունի կարմիր թշներ), kömür göz (սև աչքեր)։

Ածականներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թուրքերենում ածականները չեն հոլովվում։ Սակայն մի շարք ածականներ, որ կարող են կիրառվել որպես գոյական, հոլովվում են գոյականի նման։ Օրինակ, güzel («գեղեցիկ») → güzeller («գեղեցիկ մարդիկ, սիրուններ»)։ var (գոյություն ունեցող, կա) and yok (գոյություն չունեցող, չկա) ածականները կիրառվում են «կա» և «չկա», «ունի» և «չունի» իմաստներով՝ süt yok-կաթ չկա, imparatorun elbisesi yok- Կայսրը հագուստ չունի, kedimin ayakkabıları yoktu -կատուս կոշիկներ չուներ։

Բայ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թուրքերենի բայերը ունեն դեմք։ Նրանք կարող են կազմել ժխտական, կարելիության և անկարելիության ձևեր։ Բայերը ունեն ժամանակ (ներկա, անցյալ, ապառնի և ընդարձակ), եղանակ (պայմանական, հրամայական, հարկադրական, ըղձական, ենթադրական)։ Ժխտականը կազմվում է -me²- մասնիկի միջոցով, որ կցվում է անմիջապես արմատին։

Թուրքերեն Անգլերեն
gel- (գալ) արի
gelebil- (գալ) կարողանալ գալ
gelme- (չգալ) մի արի
geleme- չկարողանալ գալ
gelememiş չի կարողացել գալ
gelebilecek կկարողանա գալ
gelmeyebilir կարող է չգալ
gelebilirsen եթե կարողանաս գալ
gelinir (կրավորական) մեկը գալիս է, մարդիկ գալիս են
gelebilmeliydin պիտի կարողանայիր գալ
gelebilseydin եթե կարողանայիր գալ
gelmeliydin պիտի գայիր

Թուրքերենի գրեթե բոլոր բայերը խոնարհվում են նույն կերպ։ Ամենահայտնի բացառությունը անկանոն և անկատար բայ i-ն է, որը կարող է օգտագործվել բաղադրյալ կառույցներում․ Gelememişti = Gelememiş idi = Gelememiş + i- + -di։

Բայի ժամանակ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թուրքերենում կա բայի 9 պարզ և 20 բաղադրյալ ժամանակ։ 9 պարզ ժամանակներն են՝ անցյալ կատարյալ (di'li geçmiş), անկատար անցյալ (miş'li geçmiş), ներկա շարունակական, ընդարձակ ներկա, ապառնի, ըղձական, ենթադրական, պայմանական և հրամայական[75]։ Բաղադրյալ ձևերը միավորվում են 3 խմբերի մեջ՝ պատմական (hikaye), ենթադրություն (rivayet), պայմանական (koşul)[76]։

Հայերեն Հիմնական ժամանակ Պատմական (hikaye) Ենթադրություն (rivayet) Պայմանական (koşul)
դու գնացիր gittin gittiydin gittiysen
դու գանցել ես gitmişsin gitmiştin gitmişmişsin gitmişsen
դու գնում ես gidiyorsun gidiyordun gidiyormuşsun gidiyorsan
կգնաս gidersin giderdin gidermişsin gidersen
գնալու ես gideceksin gidecektin gidecekmişsin gideceksen
եթե գնաս gitsen gitseydin gitseymişsin
կարող է գնաս gidesin gideydin gideymişsin
պետք է գնաս gitmelisin gitmeliydin gitmeliymişin
գնա՛ (հրամայական) git

Կան նաև այսպես կոչված կապակցված բայեր, որոնք կազմվում են բայարմատին այնպիսի վերջածանցների կցմամբ ինչպիսիք են bil կամver-ը։ Bil-ը (կարողանալ, ի վիճակի լինել) կարելիության վերջածանցն է։ Ver-ը արագության ցուցիչն է, kal-ը՝ անժամկետության, yaz-ը՝ ինչ-որ բանին մոտ լինելու (գրեթե)[77]։ Այսպես, եթե gittin նշանակում է «դու գնացիր», ապա gidebildin նշանակում է «կարողացար գնալ», իսկ gidiverdin նշանակում է «արագ գնացիր»։ Կապակցված բայերը, փաստորեն, կազմվում են այնպես ինչպես պարզ բայերը։

Դերբայներ (ածականական դերբայներ)[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թուրքերենի բայերը ունեն հատկորոշիչ ձևեր, ներառյալ ներկա ժամանակի բայերը[78]։ Դրանք նման են անգլերենի դերբայներին։ Ունենում են -en2, -ecek2, miş4,-er2 կամ ir4 վերջածանցները։ Նրանք կարող են կատարել ինչպես ածականի, այնպես էլ գոյականի գործառույթներ, օրինակ, oynamayan çocuklar- երեխաներ, որոնք չեն խաղում, oynamayanlar-չխաղացողներ, okur yazar -կրթված, okur yazarlar- կրթվածներ։

-en2 -ով կազմվող դերբայը չի համաձայնում թվով։ -ecek2 -ով դրված բառերը ցույց են տալիս ապառնի ժամանակ, իսկ -dik4 -ով դրվածները՝ ներկա և անցյալ[79]։ Վերջին 2 ածանցները ստանում են անձնական վերջածանցներ, օրինակ, yediğim - իմ կերած, yediğin-քո կերած և այսպես շարունակ[80]։

Հայերեն համարժեք Օրինակ Թարգմանություն
Հարաբերական դերանվան հոլով Դերանուն Բառացի Խոսակցական
Ուղղական ով, որը/որ şimdi konuşan adam "հիմա խոսող մարդը" մարդը, ով հիմա խոսում է
Սեռական ում babası şimdi konuşan adam "հայրը հիմա խոսող մարդը" մարդ, ում հայրը հիմա խոսում է
ում babasını dün gördüğüm adam հորը երեկ տեսածս մարդը մարդ, ում հորը երեկ տեսել եմ
ում resimlerine baktığımız ressam "իր նկարներին մեր նայած նկարիչը" նկարիչը, որի նկարները նայել ենք
ինչից, որից muhtarı seçildiği köy "գյուղապետը ընտրված գյուղ" գյուղ, որտեղից նա ընտրվել է գյուղապետ
որտեղից muhtarı seçilmek istediği köy գյուղ, որտեղից նա ցանկանում էր ընտրվել գյուղապետ
Մնացած հոլովները ում, ինչի yazdığım mektup "իմ գրած նամակը" նամակը, որ ես եմ գրել
ինչից çıktığımız kapı "մեր դուրս եկած դուռը" դուռը, որտեղից մենք դուրս եկանք
ինչի վրա, ինչով geldikleri vapur "նրանց եկած շոգենավը" շոգենավը, որով նրանք եկել էին
որը + լրացուցիչ դրույթներ yaklaştığını anladığı hapishane günleri "մոտենալը հասկացած բանտային օրեր" բանտային օրեր, որոնց մոտենալը հասկանում էր[81][82]։

Թուրքերենի բառապաշար[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2010 թվականին վերահրատարակված Büyük Türkçe Sözlük (Թուրքերենի մեծ բառարան)-ը թուրքերենի պաշտոնական բառարանն է, որ հրատարակվել է Թուրքական լեզվաբանական ընկերության կողմից, պարունակում է 616,767 բառեր, արտահայտություններ, տերմիններ և անուններ[83]։ 2005 թվականին հրատարակված Güncel Türkçe Sözlük-ը ևս թուրքերենի պաշտոնական բառարան է, հրատարակված Թուրքական լեզվաբանական ընկերության կողմից, պարունակում է 104,481 բառեր, որոնց 86%-ը թուրքական, իսկ 14%-ը ունեն օտար ծագում[84] Among the most significant foreign contributors to Turkish vocabulary are Arabic, French, Persian, Italian, English, and Greek.[85]։ Թուրքերենի բառապաշարում շատ են արաբական, պարսկական, ֆրանսիական, իտալական, անգլիական և հունական փոխառությունները և լեզվական ազդեցությունները՝ ընդհանուր առմամբ։

Բառերի կառուցվածք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թուրքերենը լայնորեն կիրառում է կցականությունը՝ բայական արմատներից և անուն խոսքի մասերից նոր բառեր կազմելու համար։ Թուրքերեն բառերի մեծամասնությունը կազմվում են ածանցյալ վերջածանցների կիրառմամբ[86]։ Վերջածանցների կցման հետ կապված թուրքերենը ունի որոշակի սկզբունքներ։ Թուրքերենում վերջածանցների մեծ մասը ունեն մի քանի տարբերակներ՝ ենթարկվելով ձայնավորների ներդաշնակության և բաղաձայնների առնմանության կանոններին։

Թուրքերեն Բաղադրիչներ Հայերեն Խոսքիմասային պատկանելիություն
göz göz աչք գոյական
gözlük göz + -lük ակնոց գոյական
gözlükçü göz + -lük + -çü ակնոցագործ գոյական
gözlükçülük göz + -lük + -çü + -lük ակնոցագործություն գոյական
gözlem göz + -lem դիտարկում, զննում գոյական
gözlemci göz + -lem + -ci դիտորդ գոյական
gözle- göz + -le դիտեք բայ (հրամայական)
gözlemek göz + -le + -mek դիտել, դիտարկել բայ(անորոշ)
gözetlemek göz + -et + -le + -mek դիտարկել տալ բայ (անորոշ)

Մեկ այլ օրինակ՝ բայական հիմքով․

Թուրքերեն Բաղադրիչներ Հայերեն Խոսքիմասային պատկանելիություն
yat- yat- պառկի՛ր բայ (հրամայական)
yatmak yat-mak պառկել բայ (անորոշ)
yatık yat- + -(ı)k հակվածություն ածական
yatak yat- + -ak մահճակալ գոյական
yatay yat- + -ay հորիզոնական ածական
yatkın yat- + -gın հակված ածական
yatır- yat- + -(ı)r- պառկեցրու բայ (հրամայական)
yatırmak yat- + -(ı)r-mak պառկեցնել բայ (անորոշ)
yatırım yat- + -(ı)r- + -(ı)m ներդրում գոյական
yatırımcı yat- + -(ı)r- + -(ı)m + -cı ներդրող գոյական

Նոր բառերը հաճախ կազմվում են երկու բառերի միավորումից, ինչպես գերմաներենում։ Բառակազմումը լինում է երկու տեսակի՝ պարզ և (s)I-ով կազմվող։ Պարզ բառակազմումը տեղի է ունենում հետևյալ կերպ․ և՛ գոյականը, և՛ ածականը միմյանց են կցվում առանց որևէ վերջածանցի, ինչպես օրինակ kızarkadaş՝ kız+arkadaş (ընկերուհի), կամ karabiber՝ kara+biber (սև պղպեղ)։

Թուրքերեն Հայերեն Միմյանց կցվող բառեր Բառացի իմաստ
pazartesi երկուշաբթի pazar ("կիրակի") և ertesi ("հաջորդ, հետո") կիրակիից հետո, կիրակիին հաջորդող
bilgisayar համակարգիչ bilgi ("տեղեկություն") ևsay- ("հաշվել") տեղեկություն հաշվող
gökdelen երկնաքեր gök ("երկինք") և del- ("ծակել") երկինք ծակող
başparmak բութ մատ baş ("գլխավոր") և parmak ("մատ") գլխավոր մատ
önyargı նախապաշարմունք ön ("նախ, առաջ") և yargı ("դատողություն, որոշում, վճիռ") դատողությունից առաջ

Թուրքերենում բառերի մեծ մասը կազմվում են (s)I- միջոցով, ինչը նշանակում է, որ երկրորդ բառը ստանում է երրորդ դեմքի պատկանելիության վերջածանց․

Թուրքերեն Անգլերեն Միմյանց կցվող բառեր Պատկանելիության վերջածանցներ
el çantası ձեռքի պայուսակ el (ձեռք) և çanta (պայուսակ) +sı
masa örtüsü սեղանի սփռոց masa (սեղան) և örtü (ծածկոց) +sü
çay bardağı թեյի բաժակ çay (թեյ) և bardak (բաժակ) +ı (k-ն դառնում է ğ)

Թուրքերենի գրային համակարգ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1928 թվականին Աթաթյուրքի իրականացրած լեզվական բարեփոխումների արդյունքում թուրքերենը օսմաներենի այբուբենի, որը արաբապարսկական այբուբենների խառնուրդն էր, կիրառությունից անցավ լատինատառ այբուբենի կիրառման։ Օսմանյան այբուբենը նշում էր միայն երեք տարբեր ձայնավորներ՝ ā, ū և ī և ուներ մի քանի չօգտագործվող բաղաձայն, ինչպես z-ի մի քանի տարբերակ, որ բնորոշ էին արաբերենին, ոչ թե թուրքերենին։ Արաբական գրային համակարգում կարճ ձայնավորների բացթողումը անհամատեղելի էր թուրքերենի հետ, որն ուներ 8 ձայնավոր։

Գրային բարեփոխումը ընթացիկ մշակութային բարեփոխումների մեջ կարևոր քայլ էր։ Նոր այբուբենի պատրաստումը և թուրքերենի հնչյուններին համապատասխան փոփոխությունների իրականացումը վստահված էր Լեզվաբանական ընկերությանը, որը իր շարքերում ներառում էր ականավոր լեզվաբանների, գիտնականների և գրողների։ Երկրի բոլոր ծայրերում բացված հասարակական դպրոցները պարտավոր էին ներկայացնել թուրքերենի նոր այբուբենը, մի շարք հասարակական կազմակերպություններ, ինչպես նաև Աթաթյուրքը անձամբ շրջում էին երկրով մեկ և սովորեցնում նոր այբուբենը[87] As a result, there was a dramatic increase in literacy from its original Third World levels.[88]։ Արդյունքում գրանցվեց գրագիտության աճ։

Այժմ թուրքերենը ունի իր հնչյուններին համապատասխան այբուբեն, գրվում է այնպես ինչպես արտասանվում է, ամեն մի տառին համապատասխանում է մի հնչյուն[89]։ Հնչյուններից ⟨ö⟩ և ⟨ü⟩ -ն արտասնավում են ինչպես գերմաներենում՝ [ø] և [y]։ ⟨ş⟩ և ⟨ç⟩ տառերը արտասանվում են համապատասխանաբար՝ [ʃ] և [tʃ]։

Թուրքերենի այբուբենը ունի 29 տառ (q, x, w տառերը հանվել են և ավելացվել են ç, ş, ğ, ı, ö, ü տառերը)՝

a, b, c, ç, d, e, f, g, ğ, h, ı, i, j, k, l, m, n, o, ö, p, r, s, ş, t, u, ü, v, y, z ( i -ի մեծատառ İ-ն է, ı-ի մեծատառը՝ I)։

Թուրքերեն գրություն Արտասանություն Նշանակություն
Cağaloğlu ˈdʒaːɫoːɫu Ստամբուլի թաղամաս
çalıştığı tʃaɫɯʃtɯˈɣɯ որտեղ/որ աշխատելէ/աշխատած
müjde myʒˈde լավ լուր
lazım laˈzɯm անհրաժեշտ
mahkûm mahˈcum դատապարտյալ, դատապարտված
Օրինակ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Աշըք Վեյսել Սաթըրօղլու (1894–1973) Dostlar Beni Hatırlasın (Ընկերները թող ինձ հիշեն)

Ben giderim adım kalır Ես կգնամ, անունս կմնա։
Dostlar beni hatırlasın Ընկերները թող հիշե՛ն ինձ։
Düğün olur bayram gelir Հարսանիք կլինի, տոն կլինի
Dostlar beni hatırlasın Ընկերները թող հիշե՛ն ինձ։

Can kafeste durmaz uçar Հոգին չի մնա վանդակի մեջ, կթռնի։
Dünya bir han konan göçer Աշխարհը մի հյուրանոց է, որի բնակիչները հեռանում են,
Ay dolanır yıllar geçer Լուսինը պտտվում է, տարիները՝ անցնում
Dostlar beni hatırlasın Ընկերները թող հիշե՛ն ինձ։

Can bedenden ayrılacak Հոգին մարմնից կանջատվի,
Tütmez baca yanmaz ocak Ծխնելույզից ծուխ չի ելնի, օջախ չի վառվի
Selam olsun kucak kucak Մնաք բոլորդ բարով
Dostlar beni hatırlasın Ընկերները հիշե՛ն ինձ թող։

Açar solar türlü çiçek Կբացվեն ու կփակվեն տարբեր ծաղիկներ
Kimler gülmüş kim gülecek Ովքե՜ր են ծիծաղել, ով կծիծաղի
Murat yalan ölüm gerçek Նպատակը սուտ է, մահն է իրական։
Dostlar beni hatırlasın Ընկերները թող հիշե՛ն ինձ։

Gün ikindi akşam olur Առավոտ-երեկո կդառնան գիշեր
Gör ki başa neler gelir Տես ի՞նչ է գալիս մարդու գլխին
Veysel gider adı kalır Վեյսելը կգնա, անունը կմնա
Dostlar beni hatırlasın Ընկերները թող հիշե՛ն ինձ։

Թուրքերեն սուլոցների լեզուն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թուրքական Գիրեսունի մարզում Քյուշքյոյ գյուղի բնակիչները արդեն շուրջ 400 տարի է ինչ հաղորդակցվում են թուրքերենի սուլող տարբերակով («սուլող» լեզուները մատների, լեզվի, ատամների, շուրթերի և թշների միջոցով ստեղծվող սուլոցին բառի արժեք տվող և այդ բառերից բաղկացած լեզուներն են)։ Այս արածաշրջանը բաղկացած է մի շարք անդնդախոր ձորերից և հաղորդակցության այս ոչ սովորական ձևը հնարավորություն է տալիս հաղորդակցվել նույնիսկ մինչև 5 կմ հեռավորությունից։ Թուրքական իշխանությունների հաշվարկների համաձայն շուրջ 10․000 մարդ հաղորդակցվում է սուլոցների լեզվով։ 2011 թվականին ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն «սուլող» թուրքերենը դասել է մեռնող լեզուների շարքին՝ այն ներառելով ոչ նյութական մշակութային ժառանգության ցուցակներում։ Դրանից հետո տեղական կրթության վարչությունը լեզուն ներառել է դպրոցական ծրագրի մեջ՝ այն վերակենդանացնելու հույսով։ Ուսուցումը իրականացվում է թուրքական արմատներով գերմանացի գիտնական Օնուր Գյունթյուրքյունի կողմից, ով ուսումնասիրելով լեզուն, նշում է, որ այն թուրքերենի բառապաշարի և շարահյուսության արտացոլումն է[90]։

Հնչյունային համակարգ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տառ ՄՀԱ Հայերեն մոտավոր
արտասանություն
Տառ ՄՀԱ Հայերեն մոտավոր
արտասանություն
A a /a/ ա M m /m/ մ
B b /b/ բ N n /n/ ն
C c /dʒ/ ջ O o /o/ օ
Ç ç /tʃ/ չ Ö ö /ø/ քմային օ
D d /d/ դ P p /p/ պ կամ փ
E e /e/, /æ/ է R r /ɾ/ ր
F f /f/ ֆ S s /s/ ս
G g /ɡ/, /ɟ/ գ Ş ş /ʃ/ շ
Ğ ğ /ɰ/ ղ T t /t/ տ կամ թ
H h /h/ հ U u /u/ ու
I ı /ɯ/ ը Ü ü /y/ քմային ու
İ i /i/ ի V v /v/ վ
J j /ʒ/ ժ Y y /j/ յ
K k /k/, /c/ կ կամ ք Z z /z/ զ
L l /ɫ/, /l/ լ

Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վիքիպեդիա
Վիքիպեդիա

Վիքիպեդիան ունի բաժին
Թուրքերեն լեզվով


Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. 1,0 1,1 https://www.ethnologue.com/language/tur/24
  2. Prof. Dr. Doğan Aksan, Türkiye Türkçesinin Dünü, Bugünü, Yarını, Bilgi, s. 68.
  3. «Nalan Büyükkantarcıoğlu, "Türkçe Sözcük Biçimlenmesinde Düzlemler ve Türetmeler", Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: 17, Sayı: 1, s. 81-94» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2013 թ․ սեպտեմբերի 16-ին. Վերցված է 2017 թ․ դեկտեմբերի 9-ին.
  4. Sevan Nişanyan, Sözlerin Soyağacı, EK I: Türkçe Yapım Ekleri
  5. Zeynep Korkmaz, Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2007, s. LXVII. ISBN 975-16-1643-3
  6. R. Rahmeti Arat, “Türk Şivelerinin Tasnifi”, Türkiyat Mecmuası, Cilt X, İstanbul 1953, s. 69-149.
  7. Raymond G. Jr. Gordon, Ethnologue: Languages of the World, Fifteenth edition. Language Family Trees - Altaic Ethnologue.com (անգլերեն)
  8. Kenneth Katzner, Languages of the World, Third Edition, Routledge, An imprint of Taylor & Francis Books Ltd., 2002, p. 18. ISBN 978-0-415-25004-7 (անգլերեն)
  9. {{| url = http://www.hurriyet.com.tr/dunya/29539783.asp | başlık = Geleceğin 10 dili sıralamasında Türkçe 9'uncu | tarih = 13 Temmuz 2015 | yayıncı = Hürriyet | erişimtarihi = 17 Temmuz 2015 | arşivurl = http://web.archive.org/web/20150822151644/http://www.hurriyet.com.tr:80/dunya/29539783.asp | arşivtarihi = 22 Ağustos 2015}}
  10. «T.C. Anayasası, Birinci Kısım, Genel Esaslar, Madde 3, Devletin Resmî Dili». Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ դեկտեմբերի 1-ին. Վերցված է 2017 թ․ դեկտեմբերի 9-ին.
  11. “Kerkük’te Türkçe artık resmî dil!” Արխիվացված 2013-01-28 Wayback Machine Haber5 (22.12.2008)
  12. Kıbrıs Cumhuriyeti Anayasası Արխիվացված 2013-11-03 Wayback Machine Kıbrıs Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı (անգլերեն)
  13. “Makedonya Gostivar’da Türkçe resmî dil” Milliyet (12.06.2005)
  14. “KEİPA heyetinin Makedonya ziyareti…” Haber3 (09.09.2012)
  15. Directory of Municipalities in the Republic of Macedonia: Municipality of Plasnica(չաշխատող հղում) Makedonya Uluslararası İş Birliği Merkezi (անգլերեն)
  16. Directory of Municipalities in the Republic of Macedonia: Municipality of Mavrovo and Rostushe(չաշխատող հղում) Makedonya Uluslararası İş Birliği Merkezi (անգլերեն)
  17. Directory of Municipalities in the Republic of Macedonia: Municipality of Vraneshtica(չաշխատող հղում) Makedonya Uluslararası İş Birliği Merkezi (անգլերեն)
  18. Implementation of the Law on the Use of Languages by Kosovo Municipalities AGİT
  19. Gilan şehrinde Türkçe resmî dil oldu İHA
  20. Yasa No. 02/L-37: Dillerin Kullanımı İçin Yasa Արխիվացված 2014-08-30 Wayback Machine Kosova Cumhuriyeti Resmî Gazetesi
  21. Romania: “The provisions of the Charter shall apply to the following minority languages used on the territory of Romania” Արխիվացված 2007-06-23 Wayback Machine Avrupa Konseyi (անգլերեն)
  22. 22,0 22,1 «Kırcaali Belediyesi resmî internet sitesi». Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ սեպտեմբերի 28-ին. Վերցված է 2017 թ․ դեկտեմբերի 9-ին.
  23. Hasan Kaili, Vassilios Spyropoulos, Marianthi Georgalidou, Aytaç Çeltek, Causative constuctions in the Turkish variety of the bilingual Muslim community of Rhodes: A preliminary research, 14th ICTL (Antalya, 6-8 August 2008), s. 1. (անգլերեն)
  24. 24,0 24,1 Tarihçe Արխիվացված 2013-01-15 Wayback Machine Türk Dil Kurumu resmî internet sitesi
  25. Prof. Dr. Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 2002, s. XVI-XXII ISBN 975-451-017-4
  26. {{| soyadı1 = Konur | ad1 = Erdem | başlık = GEÇMIŞTEN GÜNÜMÜZE "İYİ" KELIMESI | url = http://www.edebi.net/index.php/edebi-eserler/makaleler/3572-erdem-konur-gecmisten-gunumuze-iyi-kelimesi | website = http://www.edebi.net/index.php/edebi-eserler/makaleler/3572-erdem-konur-gecmisten-gunumuze-iyi-kelimesi | yayıncı = http://www.edebi.net/ | ref = http://www.edebi.net/ | arşivurl = http://web.archive.org/web/20151222113502/http://www.edebi.net/index.php/edebi-eserler/makaleler/3572-erdem-konur-gecmisten-gunumuze-iyi-kelimesi | arşivtarihi = 22 Aralık 2015}}
  27. Cem,DİLÇİN,"TÜRKİYE TÜRKÇESİNİN SÖZ VARLIĞI VE TARİHSEL SÖZLÜĞÜ(չաշխատող հղում)",Türkoloji Makaleleri Արխիվացված 2016-03-31 Wayback Machine
  28. Osman Nedim Tuna, Altay Dilleri Teorisi, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul 1983, s.1. (İlk varyant)
  29. Ahmet Bican Ercilasun, Başlangıçtan Günümüze Türk Dili Tarihi, Akçağ Yayınları, Ankara 2010, s. 17. ISBN 978-975-338-589-3
  30. Glenny 2001, էջ. 99
  31. See Lewis (2002) for a thorough treatment of the Turkish language reform.
  32. Turkish Language Association. «Türk Dil Kurumu – Tarihçe (History of the Turkish Language Association)» (Turkish). Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ մարտի 16-ին. Վերցված է 2007 թ․ մարտի 18-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  33. See Lewis (2002): 2–3 for the first two translations. For the third see Bedi Yazıcı. «Nutuk: Özgün metin ve çeviri (Atatürk's Speech: original text and translation)» (Turkish). Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ սեպտեմբերի 28-ին. Վերցված է 2007 թ․ սեպտեմբերի 28-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  34. «Öz Türkçeleştirme Çalışmaları». Çok Bilgi. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ հուլիսի 14-ին. Վերցված է 2014 թ․ մայիսի 29-ին.
  35. Mütercim Asım (1799). Burhân-ı Katı Tercemesi (Turkish). İstanbul.{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  36. Campbell, George (1995). «Turkish». Concise compendium of the world's languages. London: Routledge. էջ 547.
  37. «En iyi İstanbul Türkçesini kim konuşur?». Milliyet. Վերցված է 2017 թ․ դեկտեմբերի 30-ին.
  38. Johanson, Lars (2001), Discoveries on the Turkic linguistic map (PDF), Swedish Research Institute in Istanbul, Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2007 թ․ փետրվարի 5-ին, Վերցված է 2007 թ․ մարտի 18-ին {{citation}}: Invalid |ref=harv (օգնություն); More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (օգնություն); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (օգնություն)
  39. Özsoy
  40. Akalın, Şükrü Halûk (2003 թ․ հունվար). «Türk Dil Kurumu'nun 2002 yılı çalışmaları (Turkish Language Association progress report for 2002)» (PDF). Türk Dili (Turkish). 85 (613). ISSN 1301-465X. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2007 թ․ հունիսի 27-ին. Վերցված է 2007 թ․ մարտի 18-ին.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  41. Shashi, Shyam Singh (1992). Encyclopaedia of Humanities and Social Sciences. Anmol Publications. էջ 47. Վերցված է 2008 թ․ մարտի 26-ին.
  42. Aydıngün, Ayşegül; Harding, Çiğdem Balım; Hoover, Matthew; Kuznetsov, Igor; Swerdlow, Steve (2006), Meskhetian Turks: An Introduction to their History, Culture, and Resettelment Experiences (PDF), Center for Applied Linguistics, Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2007 թ․ հուլիսի 14-ին
  43. Brendemoen, B. (1996). «Conference on Turkish in Contact, Netherlands Institute for Advanced Study (NIAS) in the Humanities and Social Sciences, Wassenaar, 5–6 February 1996». {{cite journal}}: Cite has empty unknown parameter: |1= (օգնություն); Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  44. Balta, Evangelia (Fall 2017). «TRANSLATING BOOKS FROM GREEK INTO TURKISH FOR THE KARAMANLI ORTHODOX CHRISTIANS OF ANATOLIA (1718-1856)». International Journal of Turkish Studies. 23(1-2): 20 – via Ebsco.
  45. Petrova, Olga; Plapp, Rosemary; Ringen, Catherine; Szentgyörgyi, Szilárd (2006). «Voice and aspiration: Evidence from Russian, Hungarian, German, Swedish, and Turkish» (PDF). The Linguistic Review (անգլերեն). 23 (1): 1–35. doi:10.1515/tlr.2006.001. ISSN 0167-6318. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2018 թ․ սեպտեմբերի 8-ին. Վերցված է 2019 թ․ հունվարի 30-ին.
  46. Handbook of the IPA, p. 155
  47. Lewis 2001, էջեր. 93–4, 6
  48. «Sesler ve ses uyumları "Sounds and Vovel karmony"» (Turkish). Turkish Language Association. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 13-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  49. «Turkish Consonant Mutation». turkishbasics.com (անգլերեն).
  50. Lewis 2001, էջ. 10
  51. 51,0 51,1 The vowel represented by ⟨ı⟩ is also commonly transcribed as ⟨ɨ⟩ in linguistic literature.
  52. Goksel, Asli; Kerslake, Celia (2005). Turkish: A Comprehensive Grammar. Routledge. էջեր 24–25. ISBN 0-415-11494-2.
  53. Khalilzadeh, Amir (Winter 2010). «Vowel Harmony in Turkish». Karadeniz Araştırmaları: Balkan, Kafkas, Doğu Avrupa ve Anadolu İncelemeleri Dergisi. 6(24): 141–150 – via Central and Eastern European Online Library.
  54. 54,0 54,1 Underhill, Robert (1976). Turkish Grammar. Cambridge, Massachusetts: The MIT Press. էջ 25. ISBN 0-262-21006-1.
  55. Note that this table is essentially the same as the IPA vowel chart shown above: both table and chart indicate the physical location and quality of each vowel. However, the second table includes additional information on how Turkish harmonies vowels sounds across syllables based on the physical location and quality of the initial syllable.
  56. Lewis 1953, էջ. 21
  57. For the terms twofold and fourfold, as well as the superscript notation, see Lewis (1953):21–22. In his more recent works Lewis prefers to omit the superscripts, on the grounds that "there is no need for this once the principle has been grasped" (Lewis [2001]:18).
  58. ։ Türkiye'dir («Թուրքիան է»), kapıdır («դուռ է»), բայց gündür («օր է»), paltodur («վերարկու է»)
  59. Husby, Olaf. «Diagnostic use of nonword repetition for detection of language impairment among Turkish speaking minority children in Norway». Working Papers Department of Language and Communication Studies NTNV (անգլերեն). 3/2006: 139–149 – via Academia.edu.
  60. Boeschoten, Hendrik; Johanson, Lars; Milani, Vildan (2006). Turkic Languages in Contact. Otto Harrassowitz Verlag. ISBN 978-3-447-05212-2.
  61. Levi, Susannah V. (2005). «Acoustic correlates of lexical accent in Turkish». Journal of the International Phonetic Association (անգլերեն). 35 (1): 76. doi:10.1017/S0025100305001921.
  62. Goksel, Asli; Kerslake, Celia (2005). Turkish: A Comprehensive Grammar. Routledge. ISBN 0-415-11494-2.
  63. Underhill, Robert (1976). Turkish Grammar. Cambridge, Massachusetts: The MIT Press. ISBN 0-262-21006-1.
  64. Thompson, Sandra (1978 թ․ ապրիլ). «Modern English from a Typological Point of View: Some Implications of the Function of Word Order». Linguistische Berlichte. 1978(54): 19–35 – via ProQuest.
  65. This section draws heavily on Lewis (2001) and, to a lesser extent, Lewis (1953). Only the most important references are specifically flagged with footnotes.
  66. see Lewis (2001) Ch XIV.
  67. "The prefix, which is accented, is modelled on the first syllable of the simple adjective or adverb but with the substitution of m, p, r, or s for the last consonant of that syllable." Lewis (2001):55. The prefix retains the first vowel of the base form and thus exhibits a form of reverse vowel harmony.
  68. This "splendid word" appeared at the time of Bayram, the festival marking the end of the month of fasting. Lewis (2001):287.
  69. Because it is also used for the indefinite accusative, Lewis uses the term "absolute case" in preference to "nominative". Lewis (2001):28.
  70. Lewis points out that "an indefinite izafet group can be turned into intelligible (though not necessarily normal) English by the use of a hyphen". Lewis (2001): 42.
  71. The examples are taken from Lewis (2001): 41–47.
  72. For other possible permutations of this vehicle, see Lewis (2001):46.
  73. "It is most important to note that the third-person suffix is not repeated though theoretically one might have expected Ankara [Kız Lisesi]si." Lewis (2001): 45 footnote.
  74. Note the similarity with the French phrase un m'as-tu-vu "a have-you-seen-me?", i.e., a vain and pretentious person.
  75. Yüksel Göknel:Turkish Grammar
  76. «Turkish Studies Vol 7/3» (PDF) (Turkish). Վերցված է 2013 թ․ մարտի 29-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  77. «Dersimiz Edebiyat Online course» (Turkish). Dersimizedebiyat.com. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 29-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  78. The conventional translation of the film title Dünyayı Kurtaran Adam, The Man Who Saved the World, uses the past tense. Semantically, his saving the world takes place though in the (narrative) present.
  79. See Lewis (2001):163–165, 260–262 for an exhaustive treatment.
  80. For the terms personal and relative participle see Lewis (1958):98 and Lewis (2001):163 respectively. Most of the examples are taken from Lewis (2001).
  81. This more complex example from Orhan Pamuk's Kar (Snow) contains a nested structure: [which he knew [were approaching]]. Maureen Freely's more succinct and idiomatic translation is the days in prison he knew lay ahead. Note that Pamuk uses the spelling hapisane.
  82. From the perspective of Turkish grammar yaklaştığını anladığı is exactly parallel to babasını gördüğüm ("whose father I saw"), and could therefore be paraphrased as "whose approaching he understood".
  83. «Büyük Türkçe Sözlük Turkish Language Association» (Turkish). Tdkterim.gov.tr. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ մարտի 28-ին. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 29-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  84. «Güncel Türkçe Sözlük» (Turkish). Turkish Language Association. 2005. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ մարտի 21-ին. Վերցված է 2007 թ․ մարտի 21-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  85. «Türkçe Sözlük (2005)'teki Sözlerin Kökenlerine Ait Sayısal Döküm (Numerical list on the origin of words in Türkçe Sözlük (2005) (Turkish). Turkish Language Association. 2005. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ մարտի 1-ին. Վերցված է 2007 թ․ մարտի 21-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  86. Goksel, Asli; Kerslake, Celia (2005). Turkish: A Comprehensive Grammar. Routledge. էջեր 43–48. ISBN 0-415-11494-2.
  87. Dilaçar, Agop (1977). «Atatürk ve Yazım». Türk Dili (Turkish). 35 (307). ISSN 1301-465X. Վերցված է 2007 թ․ մարտի 19-ին.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  88. Coulmas 1989, էջեր. 243–244
  89. Celia Kerslake; Asli Goksel (2014 թ․ հունիսի 11). Turkish: An Essential Grammar. Routledge. էջ 12. ISBN 978-1-134-04218-0.
  90. «Northern village of Kuşköy still communicates with amazing Turkish whistling language». The Daily Sabah. 2016 թ․ փետրվարի 16.

Աղբյուրներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Առցանց աղբյուրներ

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Eyüboğlu, İsmet Zeki (1991). Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü [Etymological Dictionary of the Turkish Language] (Turkish). Sosyal Yayınları, İstanbul. ISBN 978975-7384-72-4.{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  • Özel, Sevgi; Haldun Özen; Ali Püsküllüoğlu, eds. (1986). Atatürk'ün Türk Dil Kurumu ve Sonrası [Atatürk's Turkish Language Association and its Legacy] (Turkish). Bilgi Yayınevi, Ankara. OCLC 18836678.{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  • Püsküllüoğlu, Ali (2004). Arkadaş Türkçe Sözlük [Arkadaş Turkish Dictionary] (Turkish). Arkadaş Yayınevi, Ankara. ISBN 975-509-053-3.{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 4, էջ 252