Սիսիանի պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների ցանկ (Սյունիքի մարզ)

Այս հոդվածը ներկայացնում է Հայաստանի Սյունիքի մարզի Սիսիան քաղաքի պատմության և մշակույթի հուշարձանների ցանկը, որը 2002 թվականին հաստատվել է Հայաստանի կառավարության կողմից^[1]։ Ցանկում ներառված է ընդամենը 78 հուշարձան (34 միավոր)։

հուշարձան	կառուցված	վայր, հասցե	կոորդ	համարանիշ	նշան.	հավելյալ նշումներ	պատկեր
Ամրոց	բրոնզի դար	քաղաքի հս-աե եզրին, Որոտան գետի ձախակողմյան բարձր քարափին, Սիսիան - Աղիտու ճանապարհի ամենաբարձր հատվածում, Սյունի բերդից մոտ 20 մ աե	—	9.6/1	Հ	մասնակի ավերված	բեռնել պատկեր
Ամրոց Ծակ քար	միջնադար	քաղաքի արևմտյան մասում, Սբ. Հովհաննես եկեղեցու հարևանությամբ	—	9.6/2	Հ		բեռնել պատկեր
Ամրոց Սյունի (Սյունի բերդ)	վաղ միջնադար	քաղաքի հս-աե եզրին, Որոտան գետի ձախակողմյան բարձր քարափին, Սիսիան - Աղիտու ճանապարհի ամենաբարձր հատվածում	—	9.6/3	Հ	ավերված	բեռնել պատկեր
Ամրոց Քարաբերդ	մ.թ.ա. 2-1 հզ	քաղաքի հս-ամ եզրին	—	9.6/4	Հ		բեռնել պատկեր
Բնակատեղի	մ.թ.ա. 2-1 հզ	Որոտանի բարձրադիր ձախ ափին, Սբ. Հովհաննես եկեղեցու մոտ տարածվող գերեզմանոցից հս-աե	—	9.6/5	Հ	ավերված	բեռնել պատկեր
Բնակատեղի Զորաց քարեր	մ.թ.ա. 3 հզ վերջ – 1 հզ 2-րդ կես	քաղաքից 3 կմ հս, ընդարձակ հրվանդանի վրա	—	9.6/6	Հ	«Ղոշուն դաշ», ավերված	բեռնել պատկեր
Աստղադիտարան Քարահունջ			—	9.6/6.1	Հ	մենաքարերի խումբ, վերանվանվել է ՀՀ Կառավարության 29.07.04 թ. N 1095-Ն որոշմամբ	բեռնել պատկեր
Դամբարանադաշտ	մ.թ.ա. 3 հզ վերջ – 1 հզ 2-րդ կես		—	9.6/6.2	Հ		բեռնել պատկեր
«Արքայական» դամբարան	մ.թ.ա. 2 հզ 1-ին կես	դամբարանադաշտի բարձրադիր` աե մասում	—	9.6/6.2.1	Հ		բեռնել պատկեր
Դամբարան	մ.թ.ա. 2-1 հզ	Սբ. Հովհաննես եկեղեցուց մոտ 800 մ հս, սարալանջին	—	9.6/7	Հ		բեռնել պատկեր
Դամբարան	մ.թ.ա. 1 դ. կես	քաղաքի աե թաղամասում, պանրագործարանի մոտ	—	9.6/8	Հ	իշխանական դամբարան	բեռնել պատկեր
Դամբարան	մ.թ. 1 դ. սկիզբ	քաղաքի աե թաղամասում, իշխանական դամբարանից մոտ 150 մ հս-աե	—	9.6/9	Հ	վաղ երկաթեդարյան դամբարանում կատարված երկրորդական թաղում	բեռնել պատկեր
Դամբարանադաշտ	մ.թ.ա. 2 հզ սկիզբ - 1 հզ 2-րդ կես	Որոտանի ձախ ափին, Սիսիան, Ղզլջուղ և Անգեղակոթ բնակավայրերի միջև	—	9.6/10	Հ	առանձին դամբարանաբլուրներ	բեռնել պատկեր
Դամբարանադաշտ	մ.թ.ա. 1 հզ սկիզբ	քաղաքից մոտ 4 կմ հս, Սիսիան - Գորիս մայրուղու երկարությամբ	—	9.6/11	Հ		բեռնել պատկեր
Դամբարանադաշտ Սիսիան - 1	մ.թ.ա. 2 հզ - 9-8 դդ.	փորձակայանի տարածքում	—	9.6/12	Հ	ավերված	բեռնել պատկեր
Դամբարանադաշտ Սիսիան - 2	մ.թ.ա. 2 հզ սկիզբ - մ.թ.ա. 1 հզ 1-ին կես	քաղաքի աե մատույցներում, աղբանոցի տարածքում	—	9.6/13	Հ	Որոտանի կիրճի եզրից ձգվում է մինչև Սյունի բերդ	բեռնել պատկեր
Եկեղեցի Սբ. Հովհաննես (Սիսավանի Սբ. Հովհաննես եկեղեցի, Սյունի վանք)	670-689 թթ.	քաղաքի ամ կողմում	39°30′ հս․. լ. 46°06′ ավ. ե.^HGЯOL	9.6/14	Հ	գործող, հռիփսիմեատիպ կառույց է	բեռնել պատկեր
Գերեզմանոց	10-20 դդ.	եկեղեցու շուրջը	—	9.6/14.1	Հ	տարածքում և շրջակայքում նկատելի են բնակատեղիի հետքեր	բեռնել պատկեր
Խաչքար	10 դ.	եկեղեցուց հս	—	9.6/14.1.1	Հ	կիսագետնաթաղ	բեռնել պատկեր
Խաչքար	10 դ.	եկեղեցուց հս	—	9.6/14.1.2	Հ	կիսագետնաթաղ	բեռնել պատկեր
Խաչքար	10-11 դդ.		—	9.6/14.1.3	Հ	ընկած	բեռնել պատկեր
Խաչքար	10-11 դդ.		—	9.6/14.1.4	Հ	երկատված է, ընկած	բեռնել պատկեր
Խաչքար	11-12 դդ.		—	9.6/14.1.5	Հ	ընկած	բեռնել պատկեր
Խաչքար Էհանեսի, Թաթարի	1307 թ.		—	9.6/14.1.6	Հ	երկատված է, ընկած	բեռնել պատկեր
Տապանաքար	1607 թ.	եկեղեցուց մոտ 15 մ հվ	—	9.6/14.1.7	Հ	առյուծի և ցլի կռվի տեսարանով	բեռնել պատկեր
Հուշարձան Արցախյան պատերազմում զոհված ազատամարտիկներին	1993 թ.		—	9.6/14.2	Տ	ճարտ.` Մ. Համբարձումյան	բեռնել պատկեր
Հուշարձան Մեծ Եղեռնի զոհերին	1993 թ.		—	9.6/14.3	Տ	ճարտ.` Մ. Համբարձումյան	բեռնել պատկեր
Կամուրջ	միջնադար	Սյունի թաղամասում, Որոտան և Գիժ գետերի միախառնման վայրի մոտ, քաղաքը Ույծ գյուղի հետ կապող ներկայիս անշուք կամրջից գետի հոսանքով մի քանի մետր ցած, բանջարանոցի տարածքում	—	9.6/15	Հ	հայտնի է Զարե, Խանքյոփրի անվանաձևերով, եղել է երկթռիչք, պահպանվել է ձախափնյա խելը	բեռնել պատկեր
Հուշաղբյուր Երկրորդ աշխարհամարտում զոհված բուժաշխատողներին	1992 թ.	քաղաքի հվ կողմում, հիվանդանոցի բակում	—	9.6/16	Տ		բեռնել պատկեր
Հուշաղբյուր Երկրորդ աշխարհամարտում զոհվածներին	1945 թ.	քաղաքապետարանի մոտ	—	9.6/17	Հ	ճարտ.` Ռ. Իսրայելյան	բեռնել պատկեր
Հուշաղբյուր Հայ և ռուս ժողովուրդների բարեկամության	1970-ական թթ.	քաղաքի հս եզրին, Սիսիան - Շաքի ճանապարհի աջ կողմում	—	9.6/18	Տ		բեռնել պատկեր
Հուշաղբյուր Հայրենական մեծ պատերազմում տարած հաղթանակի 40 ամյակին	1985 թ.	Դուրյան փող.	—	9.6/19	Հ	ճարտ.` Արեգ Իսրայելյան, քանդ․՝ Վոլոդյա Մարգարյան	բեռնել պատկեր
Հուշարձան «Արծիվ» (Քաղաքի մուտքը)	1975 թ.	Շաքի - Սիսիան ճանապարհի աջ կողմում	—	9.6/20	Տ	քանդակագործ՝ Արտաշես Հովսեփյան	բեռնել պատկեր
Խաչքար	17 դ.	հուշարձանից մոտ 50 մ աե	—	9.6/20.1	Տ	պարզունակ	բեռնել պատկեր
Հուշարձան՝ 1988 թ. երկրաշարժի զոհերին	1990 թ.	Շիրակի փող., Սիսիան - Աշոտավան ճանապարհի խաչմերուկում	—	9.6/21	Տ		բեռնել պատկեր
Հուշարձան Երկրորդ աշխարհամարտում զոհվածներին	1960-ական թթ.	Շիրվանզադեի փող., զինվորական պարետատան շենքի մոտ	—	9.6/22	Տ		բեռնել պատկեր
Հուշարձան Երկրորդ աշխարհամարտում զոհվածներին	1975 թ.	քաղաքի հս եզրին, Սբ. Հովհաննես եկեղեցուց աե, բարձունքի վրա	—	9.6/23	Հ	ճարտ.` Ա. Բաղդասարյան	բեռնել պատկեր
Հուշարձան՝ Հայաստանում խորհրդային կարգերի հաստատման համար ընկած մարտիկներին	1961 թ.	Դուրյան փող.	—	9.6/24	Տ	քանդ.` Կ. Մեծատուրյան	բեռնել պատկեր
Հուշարձան Աշոտ Նավասարդյանի	2005 թ.	քաղաքի մեջ	—	9.6/25	Տ	քանդ.` Գ. Բաղդասարյան	բեռնել պատկեր
Հուշարձան Ստեփան Շահումյանի	1970 թ.	գեղարվեստի դպրոցի դիմաց	—	9.6/26	Տ		բեռնել պատկեր
Հուշարձան Համո Սահյանի	2004 թ.	քաղաքի կենտրոնում	—	9.6/27	Տ	ճարտ.` Մ. Համբարձումյան, քանդ.` Գետիկ Բաղդասարյան	բեռնել պատկեր
Շենք գրադարանի	1935 թ.	քաղաքի կենտրոնում	—	9.6/28	Տ		բեռնել պատկեր
Պորտաքար		Սիսիան - Գորիս խճուղու ձախ կողմում	—	9.6/29	Հ		բեռնել պատկեր
Քաղաքատեղի Շահրիստան	5-15 դդ.	քաղաքի աե եզրին, Պ. Սևակի փող.	—	9.6/30	Հ	ավերված	բեռնել պատկեր
Խաչքար	1056 թ.		—	9.6/30.1	Հ		բեռնել պատկեր
Խաչքար	11 դ.		—	9.6/30.2	Հ		բեռնել պատկեր
Կոթող	1071 թ.		—	9.6/30.3	Հ	փոքր	բեռնել պատկեր
Քանդակ «Կտրիճ»	1988 թ.	քաղաքի աջափնյակում, կինոթատրոնի դիմաց	—	9.6/31	Տ	քանդ.` Գ. Բաղդասարյան	բեռնել պատկեր
Քարադարան	1972 թ.	քաղաքի կենտրոնում	—	9.6/32	Հ		բեռնել պատկեր
Ժայռապատկեր	մ.թ.ա. 5-2 հզ	քարադարանի բակում	—	9.6/32.1	Հ	տեղափոխվել է Ուղտասարից	բեռնել պատկեր
Ժայռապատկեր	մ.թ.ա. 5-2 հզ	քարադարանի բակում	—	9.6/32.2	Հ	տեղափոխվել է Ուղտասարից	բեռնել պատկեր
Ժայռապատկեր	մ.թ.ա. 5-2 հզ	քարադարանի բակում	—	9.6/32.3	Հ	տեղափոխվել է Ուղտասարից	բեռնել պատկեր
Ժայռապատկեր	մ.թ.ա. 5-2 հզ	քարադարանի բակում	—	9.6/32.4	Հ	տեղափոխվել է Ուղտասարից	բեռնել պատկեր
Ժայռապատկեր	մ.թ.ա. 5-2 հզ	քարադարանի բակում	—	9.6/32.5	Հ	տեղափոխվել է Ուղտասարից	բեռնել պատկեր
Ժայռապատկեր	մ.թ.ա. 5-2 հզ	քարադարանի բակում	—	9.6/32.6	Հ	տեղափոխվել է Ուղտասարից	բեռնել պատկեր
Ժայռապատկեր	մ.թ.ա. 5-2 հզ	քարադարանի բակում	—	9.6/32.7	Հ	տեղափոխվել է Ուղտասարից	բեռնել պատկեր
Խաչքար	9-10 դդ.	քարադարանի բակում	—	9.6/32.8	Հ		բեռնել պատկեր
Խաչքար	14-15 դդ.	քարադարանի բակում	—	9.6/32.9	Հ		բեռնել պատկեր
Խաչքար	1549 թ.	քարադարանի բակում	—	9.6/32.10	Հ	տեղափոխվել է Անգեղակոթից, քարգործ` Ակոբ նկարող	բեռնել պատկեր
Խաչքար	16-17 դդ.	քարադարանի բակում	—	9.6/32.11	Հ		բեռնել պատկեր
Խաչքար Թոդոսի	1459 թ.	քարադարանի բակում	—	9.6/32.12	Հ		բեռնել պատկեր
Խաչքար Խումարի	1423 թ.	քարադարանի բակում	—	9.6/32.13	Հ		բեռնել պատկեր
Խաչքար Շահրիարի	1420 թ.	քարադարանի բակում	—	9.6/32.14	Հ		բեռնել պատկեր
Խաչքար Շմավոն քահանայի	1424 թ.	քարադարանի բակում	—	9.6/32.15	Հ		բեռնել պատկեր
Հուշարձան Նիկողայոս Ադոնցի	1993 թ.	քարադարանի մոտ	—	9.6/32.16	Հ	քանդ.` Ա. Հովսեփյան	բեռնել պատկեր
Տապանաքար	15-16 դդ.	քարադարանի բակում	—	9.6/32.17	Հ	խոյաձև	բեռնել պատկեր
Տապանաքար	15-16 դդ.	քարադարանի բակում	—	9.6/32.18	Հ	խոյաձև	բեռնել պատկեր
Տապանաքար	15-16 դդ.	քարադարանի բակում	—	9.6/32.19	Հ	խոյաձև, արձանագիր, պատվիրատու` Նելիճան	բեռնել պատկեր
Տապանաքար	15-16 դդ.	քարադարանի բակում	—	9.6/32.20	Հ	խոյաձև	բեռնել պատկեր
Տապանաքար	15-16 դդ.	քարադարանի բակում	—	9.6/32.21	Հ	խոյաձև, արաբատառ արձանագրությամբ	բեռնել պատկեր
Տապանաքար	15-16 դդ.	քարադարանի բակում	—	9.6/32.22	Հ	խոյաձև, արաբատառ արձանագրությամբ	բեռնել պատկեր
Տապանաքար	15-16 դդ.	քարադարանի բակում	—	9.6/32.23	Հ	խոյաձև, արաբատառ արձանագրությամբ	բեռնել պատկեր
Տապանաքար	15-16 դդ.	քարադարանի բակում	—	9.6/32.24	Հ	խոյաձև, արաբատառ արձանագրությամբ	բեռնել պատկեր
Տապանաքար	15-16 դդ.	քարադարանի բակում	—	9.6/32.25	Հ	խոյաձև, արաբատառ արձանագրությամբ	բեռնել պատկեր
Տապանաքար Իսախանի	1569 թ.	քարադարանի բակում	—	9.6/32.26	Հ	խոյաձև	բեռնել պատկեր
Տապանաքար Սարգսի	1661 թ.	քարադարանի բակում	—	9.6/32.27	Հ	խոյաձև	բեռնել պատկեր
Քարայր - կացարաններ	քարի դար	քաղաքի հս-ամ եզրին, Սիսիան - Շաքի ճանապարհից աջ	—	9.6/33	Հ	4 քարայր	բեռնել պատկեր
Քարայր - կացարաններ	քարի դար	քաղաքի հս կողմում, Սբ. Հովհաննես եկեղեցուց աե, «Գեղի գլուխ» վայրում	—	9.6/34	Հ	3 քարայր	բեռնել պատկեր