Մեսմերիզմ

Մեսմերիզմ
Մագնիսացնող, ով զբաղվում է մեսմերիզմով։ Փայտագրություն
Տեսակ	Սկզբունք, alternative medicine?, կեղծ գիտության բաժին և Հիպնոս
Հայտնաբերող	Ֆրանց Անտոն Մեսմեր
Animal magnetism Վիքիպահեստում

Մեսմերիզմ (կենդանական մագնիսականություն), գերմանացի բժիշկ և լուսավորության շրջանի աստղաբան Ֆրանց Մեսմերի (1734-1815) վարկածն այն մասին, որ որոշ մարդիկ ունեն «մոգական մագնիսականություն» և ֆլյուիդների միջոցով ունակ են տելեպատիկ էներգիա արձակել։ Մինչև 19-րդ դարի վերջը տարբեր երկրներում հարյուրավոր տրակտատներ են հրատարակվել կենդանական մագնիսականության մասին։ Նրանք, ովքեր բժշկական և այլ նպատակներով մեսմերիզմով էին զբաղվում, կոչվում էին մագնիսացնողներ։

Մեսմերի գաղափարներ

Ըստ Մեսմերի՝ մարդիկ արտանետում են հատուկ տեսակի մագնիսական էներգիա կամ հոգեհոսանքներ (ֆլյուիդներ), որոնք թույլ են տալիս նրանց տելեպատիկ հաղորդակցվել միմյանց հետ.

Բոլոր մարմինները որոշ չափով ընդունակ են մագնիսական հոգեհոսանքներ արձակել այնպես, ինչպես բնական մագնիսը։ Այս հոգեհոսանքը լցնում է ամբողջ մատերիան։ Այդ ֆլյուիդը կարող է էլեկտրականության նման կուտակվել և ուժեղացվել։ Այս ֆլյուիդը կարող է փոխանցվել հեռավորության վրա։ Բնության մեջ կան երկու տեսակի մարմիններ՝ մեկն ուժեղացնում է այս ֆլյուիդը, իսկ մյուսը՝ թուլացնում։ - Ֆ. Ա. Մեսմեր, 1781 թվական

Համարվում էր, որ կենդանական մագնիսականությունը կարող է փոխանցվել ցանկացած կենդանի և անշունչ առարկաների, գործել ցանկացած հեռավորության վրա, կարող է կուտակվել կամ ուժեղացվել հայելիների կամ ձայնի միջոցով։ Ըստ Մեսմերի՝ օրգանիզմում ֆլյուիդի անհավասար բաշխումն առաջացնում է հիվանդություն, իսկ ֆլյուիդի ներդաշնակ վերաբաշխման հասնելով՝ կարելի է բուժել հիվանդությունը։ Մեսմերը գրել է. «Կենդանական մագնիսականությունը (ֆլյուիդը) փոխանցվում է հիմնականում զգացողության միջոցով։ Միայն զգացումն է թույլ տալիս ըմբռնել այս տեսությունը։ Նա պնդում էր, որ բժշկի ֆլյուիդները հիվանդին փոխանցվում են մագնիսական անցումներով և հպումներով՝ ուղղակի կամ անուղղակի։

Մեսմերի չանը

Այս գաղափարների ազդեցությամբ Մեսմերը մշակել է բուժման հոգեթերապևտիկ մեթոդ, որը նա անվանել է «չան» (ֆրանսերեն baquet - չան)։ Դրա էությունը կայանում է նրանում, որ մի քանի հիվանդներ հավաքվում են ջրով լցված փայտե չանի շուրջ, որի կափարիչի մեջ հատուկ անցքերի միջով տեղադրված են մագնիսացված երկաթե ձողեր։ Խմբային սեանսի պայմաններում հիվանդները դիպչում են դրանց և միմյանց՝ ստեղծելով մի շղթա, որի երկայնքով ֆլյուիդը «տարածվում էր»։ Միևնույն ժամանակ, մագնիսացնողը պետք է դիպչեր չանին՝ դրա միջոցով բուժիչ էներգիա փոխանցելով միաժամանակ բոլոր հիվանդներին։

Մեսմերը կարծում էր, որ մագնիսական քնի կամ տրանսի վիճակում որոշ մարդիկ կարող են կանխատեսել ապագան և տեսնել հեռավոր անցյալը, կարող են տեսնել ներքին օրգանները՝ ինչպես իրենց, այնպես էլ այլ մարդկանց, ճանաչել հիվանդությունները, որոշել բուժման միջոցները և այլն։ Միևնույն ժամանակ, բուժման մեխանիզմը, նրա կարծիքով, ուներ զուտ ֆիզիոլոգիական, այլ ոչ հոգեբանական բովանդակություն։

Մեսմերիզմի առաջին ալիք

1770-ական թվականներին ավստրիացի քահանա Գասները հայտնի դարձավ միայն աղոթքի խոսքի ուժով հիվանդներին բուժելու արվեստով, առանց դեղերի օգնության։ 1775 թվականին Բավարիայի կուրֆյուրստ Մաքսիմիլիան III-ը Գասներին հրավիրեց իր արքունիքը և հավաքեց այն ժամանակվա բժշկական մասնագիտության լուսատուներին՝ հետաքննելու այս երևույթը։ Հրավիրվածների թվում էր բժիշկ Մեսմերը, ով Գասների հաջողությունները վերագրում էր «կենդանական մագնիսականության» ազդեցությանը։ Նա անդրադարձավ անցյալի նշանավոր գիտնականներին, ովքեր խոսում էին մարդկանց և առարկաների միջև գաղտնի «համակրանքի» (մագնիսական կապի) գոյության մասին։ Մեսմերն իր նախորդներ էր համարում Պարացելսին, Ֆլադին, Կիրխերին և Հելմոնտին։

Ֆրանց Անտոն Մեսմերը ցուցադրում է կենդանական մագնիսականության ուժը Վիեննայի համալսարանում, հեղինակ` անհայտ (Ֆրանսիայի ազգային գրադարան)

Մեսմերը սկսել էր իր ուսմունքները քարոզել դեռևս 1773 թվականից։ Երեք տարի անց նա առաջին անգամ կիրառեց «կենդանական մագնիսականությունը» բժշկական նպատակներով՝ դրանով իսկ հիմք դնելով ժամանակակից հիպնոսի։ Մեսմերի հայտարարությունները գրավեցին լայն հասարակության և լուրջ գիտնականների ուշադրությունը, քանի որ դրանք մեկնաբանում էին այնպիսի անբացատրելի հոգեվիճակներ, ինչպիսիք են հիպնոսը և տրանսը։ Մեսմերի աշխատանքի կարևորությունը հիպնոսը բժշկական պրակտիկայում ներդնելու գործում ճանաչեց Ջեյմս Բրեյդը։

Մեսմերը գործունեություն է ծավալել կայսերական մայրաքաղաք Վիեննայում մինչև 1777 թվականը, երբ նրա անհաջող բուժումը և, ըստ լուրերի, ինտիմ հարաբերությունները պալատական դաշնակահարուհի Փարադիսի հետ հայտնի դարձան։ «Այստեղ ինձ շառլատան հայտարարեցին, իսկ ինձ հավատացողներին` հիմար»,- վրդովվել է Մեսմերը։ 1778 թվականին նա տեղափոխվել է Փարիզ, որտեղ բնակություն է հաստատել Վանդոմի հրապարակում։ Առաջին ֆրանսիացի հիվանդների թվում էին հարգված բանկիր Կորնմանը և Մարքիզ դը Լաֆայետը, որոնք ոգևորությամբ նկարագրել են «Մեսմերի շնորհը» ԱՄՆ նախագահ Վաշինգտոնին ուղղված նամակում։

Թագուհի Մարի Անտուանետայի աջակցությամբ Մեսմերը հիմնել է Մագնիսականության ինստիտուտ, որտեղ հիվանդներին բուժում էին ոտքերը մագնիսացված ջրի շատրվանի մեջ ընկղմելով՝ ձեռքերով «մագնիսացված» ծառերին ամրացված լարերը պահելով։ Ինքը՝ Մեսմերը, ուղեկցել է այս գործողությունը դաշնամուրի կամ ապակե հարմոնիկայի վրա նվագելով։ Յուրաքանչյուր նիստին մասնակիցների թիվը եղել է մինչև 100 հիվանդ։

Թագավորական արքունիքի խանդավառությունը Մեսմերի գաղափարների նկատմամբ քննադատությունների բուռն տեղիք է տվել։ Մեսմերի և նրա հետևորդների մասին երգիծական ակնարկները պարբերաբար հրապարակվում էին Journal of Medicine և Health Paper ամսագրում։ Մեսրիզմի դեմ պայքարը ղեկավարում էր Սորբոնի բժշկական ֆակուլտետը, որի ճնշման տակ 1784 թվականին թագավոր Լյուդովիկոս XVI-ը երկու գիտական հանձնաժողով է ստեղծում, որպեսզի նրանք հասկանան ֆլյուիդների գոյությունը։ Այդ հանձնաժողովների անդամների թվում էին գիտության այնպիսի աստղեր, ինչպիսիք են Անտուան Լավուազիեն և Բենջամին Ֆրանկլինը։ Փորձագետները եկան այն եզրակացության, որ հեղուկներ չկան, և մեսմերիզմի երևույթների միակ պատճառը հայտարարեցին հիվանդի երևակայության ուժը։ Այս եզրակացությամբ զինված՝ Սորբոնի բժշկության պրոֆեսորները Մեսմերի կողմնակիցներից պահանջում էին ստորագրել իրենց «զառանցանքներից» պաշտոնական հրաժարումը։

Թերահավատների և «գիտական ինկվիզիցիայի» ձայները լռեցնելու համար Մեսմերը կազմակերպեց Համընդհանուր ներդաշնակության ընկերություն (Société de l'Harmonie Universelle), որը հեղափոխության նախօրեին ուներ 430 անդամ։ Ընկերության մասնաճյուղերը գործել են Ստրասբուրգում, Լիոնում, Բորդոյում, Մոնպելյեում, Բայոնում, Նանտում, Գրենոբլում, Դիժոնում, Մարսելում, Կաստրում, Դուայում և Նիմում։ Հասարակության կենտրոնակայանը Փարիզի կենտրոնում գտնվող Կուանյի շքեղ առանձնատունն էր։ Որպես հասարակության գանձապահ՝ Մեսմերը ձեռք է բերել 344 հազար լիվրի կարողություն և դարձել Եվրոպայի ամենահարուստ գիտնականը։

Այդ ժամանակ կենդանական մագնիսականության ուսմունքը բաժանված էր մի քանի թևերի։ Հիմնական ուղղությունը, որը գլխավորում էր ինքը՝ Մեսմերը, կազմված էր մատերիալիստներից, ովքեր տելեպատիայի ֆիզիկական հիմքը համարում էին ֆլյուիդները կամ «կենդանական էլեկտրականությունը»։ Մեսմերիզմի իդեալիստական թևը (մարկիզ դը Պույսեգուր, Դելեզ, Շևալիե դը Բարբարեն և ուրիշներ) որպես մագնիսականության ակտիվ ուժ ճանաչեց ոչ թե ֆլյուիդները, այլ մարդու անմիջական կամքը։ Նրա ներկայացուցիչները սիրում էին խոսել մարդկային հոգու թաքնված հնարավորությունների մասին, ինչը, նրանց կարծիքով, դրսևորում է լուսնոտությունը։ Վերջապես, առանձին մասոնական օթյակներ սկսեցին հետաքրքրվել մագնիսականությամբ՝ Մեսմերի տեսությունը կապելով Սվեդենբորգի օկուլտային կոնստրուկցիաների հետ (այսպես կոչված՝ կրոնական սպիրիտուալիզմը)։ Պատմական տեսանկյունից այս ուղղությունը պարզվեց ամենադիմացկունն ու ազդեցիկը։

1790-ականների ֆրանսիական հեղափոխությունը ոչ միայն նշանավորեց ռացիոնալիզմի հաղթանակը Ֆրանսիայի ինտելեկտուալ կյանքում, այլև խարխլեց Մեսմեր ընկերության սոցիալական հիմքը։ Նահանջելով Ֆրանսիայից, որտեղ կենդանական մագնիսականության ուսմունքը վերջնականապես մերժվեց ակադեմիական շրջանակների կողմից, դոկտոր Մեսմերն ավարտեց իր կյանքն աղքատության և անհայտության մեջ։

Մեերսբուրգի նավամատույցում հայտնի մարդկանց նվիրված Մոգական սյուն
հեղինակ` Պիտեր Լենկ

Մոգական սյուն Մեերսբուրգում հեղինակ` Պիտեր Լենկ	Մագնիսացնող Մեսմերը մագնիսները ձեռքին կանգնած է գնդաձև վանդակի վրա, որի մեջ Վիեննայի իր ամենամեծ հակառակորդներն են Անտոն ֆոն Ստորկ, Յան Ինգենհաուզ և Մաքսիմիլիան Հելլ (հուշարջանի դրվագ)	Էկզորցիստ Յոհան Գասները դուրս է քշում սատանաներին, իսկ աջից` կարդինալ Ֆրանց Կոնրադ ֆոն Ռոդտը խաչը ձեռքին օգնում է (հուշարջանի դրվագ)

Մեսմերիզմի երկրորդ ալիք

Ռոմանտիզմի դարաշրջանի գալուստով արթնանում է հետաքրքրությունը գոյության անհայտ, իռացիոնալ կողմերի, այդ թվում՝ մեսմերիզմի նկատմամբ։ 19-րդ դարի սկզբին Մեսմերի կողմնակիցները ապաստան գտան Պրուսիայում, որտեղ նրանց գաղափարները կիսում էր ժամանակի ամենաազդեցիկ բժիշկ Քրիստոֆ Հուֆելենդը։ Այս նոր տարբերակում դա ավելի շատ սպիրիտուալիզմ էր, որը համատեղում էր հիպնոսի օգտագործումը բժշկական նպատակներով հիվանդին «սոմնամբուլիստական տրանսի» մեջ ընկղմելու և պայծառատեսության օկուլտիզմի պրակտիկայի հետ։

1812 թվականին Պրուսիայի թագավորը ստեղծեց նոր հանձնաժողով՝ ուսումնասիրելու մագնիսականության հնարավորությունները։ Ինչպես նախահեղափոխական Ֆրանսիայում, տեղի գիտությունների ակադեմիան վճռականորեն պահանջում էր արգելք դնել «շառլատանությունը» բժշկական պրակտիկայում ներթափանցելու վրա։ Սակայն այս որոշումը արգելափակել են բժիշկ Հուֆելանդը, կանցլեր Հարդենբերգը և նախարար Հումբոլդտը։ Հանձնաժողովի բարենպաստ եզրակացությունը մագնիսացնողների նկատմամբ հնարավորություն է տվել մեսմերիզմի ամբիոններ բացել Բեռլինի և Բոննի համալսարաններում։ Դրանցից մեկը ղեկավարում էր դոկտոր Քորեֆը, որը հետագայում հաջողությամբ գործել է Փարիզում։

Բեռլինից մագնիսացնողները մեկնել են եվրոպական այլ երկրներ։ Շվաբիայում Մեսմերի գաղափարները ակտիվորեն առաջ են մղվել դոկտոր Զասթին Քերների կողմից։ Դերպտի կայսերական համալսարանի (այժմ` Տարտուի համալսարան) ֆիզիկայի պրոֆեսոր Գեորգ Պարրոտը 1816 թվականին նշել է, որ «կենդանական մագնիսականությունը նորից աճում է այն մահացու հարվածից հետո, որը հասցրել էր նրան հասարակական կարծիքը», և երկու տարի անց Նիկոլայ Գրետչը պնդում էր, որ «մագնիսականության հրաշագործ ուժը ... ենթակա չէ որևէ կասկածի»։ Առեղծվածայնութամբ կողմնորոշված ցար Ալեքսանդր I-ը, 1815 թվականին գրանցելով Սանկտ Պետերբուրգի ակադեմիայի եզրակացությունը Մեսմերային ֆլյուիդների իրական լինելու վերաբերյալ, 1816 թվականին թույլ տվեց մագնիսականությամբ զբաղվել միայն որակավորված բժիշկներին և միայն բժշկական բաժանմունքի հսկողության ներքո։ Մեկ տարի անց նման հրամանագիր արձակվեց Դանիայում։

Մագնիսացնողի պաստառ, 1857 թվական

1820-ական թվականներին Օերսթեդի, Ամպերի և Ֆարադեյի փորձերը էլեկտրամագնիսականության ոլորտում հնարավորություն տվեցին պարզաբանել ֆիզիկական մագնիսականության բնույթը։ Միաժամանակ տարբեր երկրների բժիշկներ ուսումնասիրել են նյարդային համակարգի գործողության մեխանիզմը և մագնիսական ֆլյուիդների գոյության որևէ ապացույց չեն գտել։ Տարեց-տարի կատարվող նորանոր հայտնագործությունները թուլացնում էին Մեսմերի հետևորդների դիրքերը, մինչև որ 19-րդ դարի կեսերին նրա տեսությունը վերջնականապես հայտարարվեց կեղծ գիտության (պարահոգեբանության) ոլորտ։

Հետագայում օկուլտիստական բժշկության հետևորդները և էզոթերիկ գրականության հեղինակները շարունակեցին գրել «կենդանական մագնիսականության» մասին (օրինակ՝ Ե. Բլավատսկայան «Բացահայտված Իսիդա» գրքում)։

Գեղարվեստական մարմնավորում

Ռոմանտիզմի դարաշրջանի գրողները չէին թաքցնում իրենց հետաքրքրությունը մագնիսականության հնարավորությունների նկատմամբ։ Օրինակ՝ Ժան Պոլն այս կերպ բուժեց կնոջ ատամի ցավը, մինչդեռ Շելինգը կատարյալ ֆիասկո ունեցավ խորթ դստեր բուժման մեջ։ Հոֆմանը, ով «Մագնիսացնողը» (1814 թ.) պատմվածքը նվիրել է մեսմերիզմի «մութ կողմին», վերադարձել է այս թեմային «Չարաբաստիկ հյուրը» և «Դատարկ տունը» պատմվածքներում։ Ռուսաստանում Ա. Պոգորելսկին («Մագնիսատորը» վեպը) և Վ. Օդոևսկին («Կոսմորամա» պատմվածքը) գրել են մագնիսացնող սարքերի մասին։ Ամերիկացի գրող Էդգար Ալան Պոն այս թեմային անդրադարձել է «Մեսմերիկ հայտնությունը», «Զառիթափ լեռների վեպը» և «Ճշմարտությունը պարոն Վալդեմարի հետ կատարվածի մասին» պատմվածքներում։ Ն.Վ. Գոգոլը «Քիթը» պատմվածքում նույնպես անդրադառնում է կենդանական մագնիսականության թեմային։

20-րդ և 21-րդ դարերում մեսմերիզմի մասին գրածներից են Բ. Սթոքերը («Սպիտակ որդերի որջը»), Արթուր Կոնան Դոյլը («Զոմբիի գրառումները»), Օլդոս Հաքսլին («Կղզին»), Վիկտոր Պելևինը («Վերակացուն»), Հենրի Լիոն Օլդի («Ալյումեն»)։ Դեն Սիմմոնսի «Դրուդ կամ սևազգեստ մարդը» վեպում հայտնի անգլիացի գրող Չարլզ Դիքենսը մեսմերիզմով էր զբաղվում։ Ֆիլիպ Դիքի «Անդրոիդները երազո՞ւմ են էլեկտրական ոչխարների մասին» պատմվածքում մեսմերիզմը ներկայացվում է որպես ապագայի կրոնի նախատիպ, որը կոչվում է Մերսերիզմ: Մեսմերիզմի թեման բարձրացվում է Կիոշի Կուրոսավայի «Բուժում» (1997) կուլտային ֆիլմում, Ալեքսանդր Սերգեևիչ Պուշկինի «Պիկովայա դամա» ստեղծագործությունը։

Ծանոթագրություններ

Նշումներ

Աղբյուրներ

Գրականություն

Հիմնական գրականություն 

• Бине А., Фере Ш. Животный магнетизм = Le magnétisme animal. — СПб.: Изд. А. С. Суворина, 1890. — VIII, 408 с.
• Месмер Ф. А. Месмеризм или система взаимодействий, теория и применение животного магнетизма в качестве общего лечения для сохранения людей. — Берлин, 1814.
• Скориченко-Амбодик Г. Г. (1890–1907). «Месмеризм». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
• Шерток, Леон, Соссюр Р. де Рождение психоаналитика: От Месмера до Фрейда = Naissance du psychanalyste: De Mesmer à Freud. — М.: Прогресс, 1991. — 288 с. — 50,000 экз. — ISBN 5-01-002509
• Harte R. Hypnotism and the doctors. — Լ.—N. Y.: Fowler & Wells Company, 1903.
  • I. Animal Magnetism. — XXXII, 128 p.
  • II. From Mesmer to Charcot. — III, 253 p.
• Janet P. Le magnetisme animal // Les Médications psychologiques. — Paris: Félix Alcan, 1919. — Vol. I. L'action morale, l'utilisation de l'automatisme. — P. 19—32. — 346 p. — (Travaux de laboratoire de Psychologie de la Salpetriere).

Լրացուցիչ գրականություն 

• Богданов К. А. Магнетизм и черепословие // Врачи, пациенты, читатели: Патографические тексты русской культуры XVIII—XIX веков. — М.: ОГИ, 2005, с. 178—196.
• Глинка, Фёдор Николаевич Замечательный опыт животного магнетизма в Москве // Современник. —СПб., 1846. — Т. XLIII. — С. 69—76.
• Дарнтон Р. Месмеризм и конец эпохи Просвещения во Франции. М.: Новое литературное обозрение, 2021.
• Долгорукий А. В. Животный месмеризм. СПб., 1844.
• Долгорукий А. В. Месмер и его начальная феория. СПб., 1846.
• Долгорукий А. В. Описание месмерических действий госпожи Лукини, рождённой Компиний 1832 и 1833. СПб., 1861.
• Долгоруков, Алексей Владимирович Органон животного месмеризма. — СПб.: В тип. М. Хана, 1860. — XVII, 354, V с.
• Долгорукий А. В. [Сочинения о месмеризме]. Кн.1-2. СПб., 1857.
  • Кн.1. О месмеризме или магнетизме вообще.
  • Кн.2. О употреблении месмеризма в болезнях.
• Долгорукий А. В. Часы досуга меж практикою о месмеризме: лекции матерям. СПб., 1846.
• Папюс Месмеризм или Животный магнетизм // Практическая магия = Magie pratique. — Кировоград: Планета, 1992. — С. 593—603. — 736 с. — 100,000 экз. — ISBN 5-7707-1289-9
• Рихард. Описание действий животного месмеризма профессора Рихарда / пер. с фр. А. Долгорукого. СПб.: В. П. Поляков, 1857.
• Рожнов В. Е., Рожнова М. А. Магнетический флюид Франца Антона Месмера // Гипноз и мистика. — М.: Знание, 1973. — С. 10—18. — 64 с. — (Новое в жизни, науке, технике (цикл серий): Естествознание и религия (серия), 5).
• Фер Ж. Б. О месмеризме / пер. с фр. и прибавление с картою А. В. Долгорукого. СПб., 1857.
• Шопенгауэр А. Животный магнетизм и магия // Полное собрание сочинений. — М.: Изд. Д. П. Ефимова, 1910. — Т. III. О воли в природе. — С. 103—129. — 992 с.

Արտաքին հղումներ

• Месмеризм

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Մեսմերիզմ» հոդվածին։