Տաճարային ճարտարապետություն

Տաճարային ճարտարապետություն կամ սակրալ(սրբազան) ճարտարապետություն, ճարտարապետության տեսակ, որը զբաղվում է պաշտամունքի և սրբավայրերի նախագծմամբ և կառուցմամբ, ինչպիսիք են եկեղեցիները, մզկիթները, սինագոգները և այլն։ Շատ հին քաղաքակրթություններ մեծ գումարներ և ջանք են ներդրել այս գործում։ Սակրալ ճարտարապետության նմուշներից մինչ օրս պահպանվել և մեզ են հասել բազմաթիվ հնագույն բուրգեր և տաճարներ։ Կրոնական և սուրբ կառույցները մարդկության կողմից ստեղծված կառույցների շարքում ամենատպավորիչներից են։

Մինչև ժամանակակից երկնաքերերի հայտնվելը, պաշտամունքի վայրերը և կրոնական շինությունները սովորաբար ամենամեծն ու նշանավորն էին բոլոր կառույցներից։ Չնայած այն հանգամանքին, որ սակրալ ճարտարապետության ոճը ժամանակի ընթացքում փոխվել է՝ արտահայտելով ճարտարապետության ընդհանուր միտումները, այնուամենայնիվ, այն եղել և մնում է եզակի և տարբերվում այլ շինությունների կառուցման ոճից։ Ճարտարապետության պատմության գիտական դիսցիպլինան զբաղվում է սրբազան ճարտարապետության մանրակրկիտ ուսումնասիրությամբ հնությունից մինչև առնվազն բարոկկո դարաշրջան։

Սակրալ երկրաչափությունը, պատկերագրությունը, նշանների և զարդանախշերի բարդ սիմվոլիզմը տաճարային ճարտարապետության անբաժանելի հատկանիշներն են։

Հնագույն ճարտարապետություն

Հին սրբազան ճարտարապետությունը ներառում է նեոլիթյան ճարտարապետությունը, հին եգիպտական ճարտարապետությունը և շումերական ճարտարապետությունը։ Հին կրոնական շինությունները, մասնավորապես տաճարները, հաճախ դիտվում էին որպես աստվածների բնակավայր և օգտագործվում էին որպես ծեսերի և զոհաբերությունների վայրեր։ Տարբեր ժողովուրդների կրոնական հավատալիքներն արտացոլող ճարտարապետական կառույցների օրինակներ են նաև հնագույն դամբարաններն ու թաղման կառույցները։ Թեբեի Կառնակի տաճարի^[2] կառուցումը տևել է 1300 տարի, և նրա բազմաթիվ տաճարները երբևէ կառուցված ամենամեծ կրոնական կառույցն են։ Հին Եգիպտոսի կրոնական ճարտարապետությունը հմայել է հնագետներին և զարմացրել մարդկանց հազարավոր տարիներ։

Դասական ճարտարապետություն

Մ.թ.ա. 600 թվականին Օլիմպիայում Հերայի տաճարի փայտե սյուները փոխարինվել են քարե սյուներով։ Այս սովորության տարածման շնորհիվ այլ սրբավայրերում որոշ քարե շինություններ պահպանվել են մինչ օրս։ Հունական ճարտարապետությանը հաջորդել է հելլենիստական, ապա հռոմեական ճարտարապետությունը, որը հիմնականում կրկնօրինակել է հունականը։ Քանի որ տաճարները միակ շենքերն են, որոնք պահպանվել են մինչ օրս, դասական ճարտարապետության մասին մեր գիտելիքների մեծ մասը հիմնված է կրոնական շինությունների վրա։ Պարթենոնը^[3], որը ծառայում էր ոչ միայն որպես երկրպագության վայր, այլև որպես գանձարան, ավանդաբար համարվում է դասական ճարտարապետության վառ օրինակ^[4]։

Արևելյան ճարտարապետություն

Հնդկական ճարտարապետությունը կապված է Հնդկական թերակղզու պատմության և աշխարհագրության հետ։ Հնդկաստանով անցնող առևտրականների առևտրային ուղիները, ինչպես նաև նվաճողների արշավանքները ազդեցին ավանդական հնդկական ճարտարապետության վրա՝ դրսից ներմուծված որոշ տարրերի տեսքով։

Հնդկական մշակույթի բազմազանությունը ներկայացված է նրա ճարտարապետությամբ։ Կառուցվել են հիացմունքի արժանի շինություններ և համալիրներ^[5]։ Հնդկական ճարտարապետությունը միավորում է հնագույն և բազմազան տեղական ավանդույթները՝ Արևմտյան և Կենտրոնական Ասիայի, ինչպես նաև Եվրոպայի ճարտարապետական տեսակների, ձևերի և տեխնոլոգիաների բազմազանության հետ։

Բուդդիզմ

Բուդդայական ճարտարապետությունը զարգացել է Հարավային Ասիայում՝ սկսած մ.թ.ա. III դարից։ Երկու տեսակի կառույցներ կապված են վաղ բուդդիզմի հետ՝ վիհարաներ և ստուպաներ։ Վիհարաները ի սկզբանե եղել են ժամանակավոր ապաստարաններ թափառող վանականների համար մուսոնների սեզոնի ժամանակ, ավելի ուշ այդ կառույցները ստեղծվել են աճող և ավելի ֆորմալացված բուդդայական վանականությանը սպասարկելու համար։ Նման կառույցի օրինակ է Նալանդան Բիհարում։ Ստուպայի սկզբնական գործառույթը Բուդդայի մասունքները պահելն ու երկրպագելն էր։ Ստուպայի գոյություն ունեցող ամենավաղ օրինակը գտնվում է Մադհյա Պրադեշի Սանչի գյուղում։ Կրոնական պրակտիկայի փոփոխություններին համապատասխան՝ ստուպաները աստիճանաբար ընդգրկվեցին չայտիաների մեջ։ Զարգացման գագաթնակետին հասան մ.թ.ա I դարում, ինչի մասին վկայում են Մահարաշտրայի Աջանտա և Էլլորա քարանձավային համալիրները։

Պագոդան հնդկական ստուպայի գաղափարի զարգացումն է, այն բնութագրվում է մի քանի քիվեր ունեցող բազմամակարդակ աշտարակով, որանք տարածված են նաև Չինաստանում, Ճապոնիայում, Կորեայում, Նեպալում և Ասիայի այլ մասերում։

Բուդդայական տաճարներ կառուցվեցին նաև Հարավային Ասիայի սահմաններից դուրս, որտեղ դարասկզբից բուդդայականությունը կորցնում էր իր ժողովրդականությունը, տաճարները քայքայվել են մներ թվարկության սկզբներին։ Նման լքված տաճարի օրինակ է Մահաբոդհին Բոդհ Գայայում, Բիհար։ Ստուպաների տեսքով ճարտարապետական կառույցները տարածված են Ասիայում և ունեն տարբեր ձևեր, որոնք տարբերվում են յուրաքանչյուր տարածաշրջանին հատուկ մանրամասներով։ 13-րդ դարի սկզբին Խուբիլայի օրոք նեպալցի ճարտարապետ Արանիկոն տարածեց դրանք Չինաստանում և ամբողջ ասիական տարածաշրջանում։

Հինդուիզմ

Տիրումալի Վենկատեշվարի տաճար, կառուցված է դրավիդական ոճով

Հինդու ճարտարապետությունը հիմնված է Վաստու Շաստրայի վրա, որի սկզբունքները դրված են Շիլպա Շաստրաում և հինդուիստական այլ տրակտատներում՝ համաձայն այն սկզբունքների, որոնք, ենթադրաբար, վերաբերում են լեգենդար ճարտարապետ Վիշվակարմանին։ Այն ավելի քան 2000 տարեկան է և հավատարիմ է խիստ կրոնական մոդելին, որը ներառում է աստղագիտության և սակրալ երկրաչափության տարրեր։ Ըստ հինդուիզմի՝ տաճարը խորհրդանշում է ինչպես մակրոտիեզերքը (Տիեզերքը), այնպես էլ ներաշխարհի միկրոտիեզերքը։ Թեև հինդու տաճարների ճարտարապետության հիմնական ձևերը խստորեն հավատարիմ են ավանդույթներին, բազմաթիվ դեկորատիվ զարդեր և նախշեր ենթարկվել են էական փոփոխությունների։

Հինդու տաճարի հիմնական բաղադրիչներն են Գարբհագրիհա կոչվող սրբավայրը, հավաքների սրահը և մուտքի տարածքը։ Գարբհագրիհայի վրա սովորաբար դրվում է աշտարակի տիպի շիկհարա։

Հինդուական տաճարը խորհրդանշում է Մերու լեռը՝ աշխարհի առանցքը։ Կան հստակ սահմանված կանոններ, որոնք նկարագրում են թեմաներն ու քանդակները, որոնք պետք է լինեն տաճարի շենքի արտաքին պատերին։

Բյուզանդական ճարտարապետություն

Բյուզանդական ճարտարապետությունը^[6] ծագում է Հռոմեական կայսրության ճարտարապետությունից, սակայն ոճը նույնպես ազդվել է Մերձավոր Արևելքի ճարտարապետության և խաչաձև եկեղեցական ձևավորման հունական ավանդույթի վրա։ Բացի այդ, քարի փոխարեն սկսեցին օգտագործել աղյուս, դասական կարգը ավելի քիչ խստորեն պահպանվեց, խճանկարները փոխարինեցին փորագրված դեկորացիաներին, և հայտնվեցին բարդ գմբեթներ։ Արևմտյան ճարտարապետության պատմության ամենամեծ բեկումներից մեկը տեղի ունեցավ, երբ Հուստինիանոսի ճարտարապետները հորինեցին եկեղեցու քառակուսի հիմքից դեպի կլոր գմբեթ (կամ գմբեթներ) սահուն անցում կատարելու բարդ համակարգ՝ օգտագործելով փող կամ առագաստ։

Իսլամական ճարտարապետություն

Վաղ իսլամական ճարտարապետությունը կրել է բյուզանդական ճարտարապետության ազդեցությունը, հատկապես այնպիսի տարրեր, ինչպիսիք են կլոր կամարները, կամարները և գմբեթները։ Իսլամական աշխարհի տարբեր շրջաններ կառուցեցին մզկիթների իրենց բնորոշ տեսակները։ Ամենահայտնիներից են վաղ Աբբասյան մզկիթները, T-տիպի մզկիթները և Անատոլիայի կենտրոնագմբեթ մզկիթները։ Իսլամական ճարտարապետության ամենավաղ ոճը արաբական տիպի մզկիթներն էին Օմայանների դինաստիայի ժամանակ։ Այս մզկիթները քառակուսի կամ ուղղանկյուն էին՝ փակ բակով և ծածկված աղոթասրահով։ Այս տիպի վաղ շրջանի մզկիթների մեծ մասն ուներ աղոթասրահ՝ հարթ տանիքով, որը պահանջում էր բազմաթիվ սյուներ և հենարաններ^[7]։ Կորդոբայի մզկիթն ապահովված է ավելի քան 850 սյուներով^[8]։ Արաբական տիպի մզկիթներ շարունակել են կառուցել Աբբասյան դինաստիայի օրոք։

Օսմանյան կայսրությունում մզկիթի կենտրոնական գմբեթը հայտնվել է 15-րդ դարում՝ կենտրոնական մասում, աղոթասրահի վերևում։ Կենտրոնում գտնվող մեկ մեծ գմբեթից բացի, հաճախ աղոթասրահում կամ մզկիթի մնացած մասում, որտեղ աղոթքը չի կատարվում, կային ավելի փոքր գմբեթներ կենտրոնից դուրս^[9]։ Երուսաղեմի Ժայռի գմբեթը այս տեսակի ամենահայտնի մզկիթներից մեկն է։

Միջնադարում կառուցվել են նաև այվան մզկիթներ, որոնք աչքի են ընկել այվանների(կամարավոր տարածք) առկայությամբ։ Այվան մզկիթներում մեկ կամ մի քանի այվաններ տանում են դեպի կենտրոնական բակ, որը ծառայում է որպես աղոթասրահ։ Ոճը փոխառություն է նախաիսլամական իրանական ճարտարապետությունից և օգտագործվել է Իրանի մզկիթներում և պարսկական ազդեցության տակ գտնվող երկրներում։ Շատ այվան մզկիթներ վերակառուցվել են զրադաշտական կրակի տաճարներից, որտեղ այդ բակերը օգտագործվել են սուրբ կրակը պահելու համար^[7]։ Մեր օրերում այվան մզկիթներն այլևս չեն կառուցվում^[9]։ Սպահանի Իմամ մզկիթը այվան մզկիթի դասական օրինակ է։

Մզկիթների ընդհանուր առանձնահատկությունը մինարեթներն են՝ նեղ, բարձր աշտարակները, որոնք սովորաբար գտնվում են մզկիթի անկյուններից մեկում։ Մինարեթի գագաթը միշտ մզկիթի ամենաբարձր կետն է, և հաճախ՝ ամբողջ շրջակայքը։ Առաջին մզկիթները մինարեթներ չեն ունեցել, և նույնիսկ այսօր ամենապահպանողական իսլամական շարժումները, ինչպիսիք են վահաբականները, խուսափում են մինարեթներ կառուցելուց՝ դրանք համարելով ցուցադրական և անհարկի։ Առաջին մինարեթը կառուցվել է 665 թվականին Բասրայում՝ Օմայադ խալիֆ Մուավիա I-ի օրոք։ Մուավիան խրախուսում էր մինարեթների կառուցումը, որպեսզի մզկիթները իրենց զանգակատներով համեմատելի լինեն քրիստոնեական եկեղեցիների հետ։ Մուսուլման ճարտարապետները իրենց մինարեթների համար փոխառել են զանգակատան ձևերը՝ դրանք օգտագործելով գրեթե նույն նպատակով՝ հավատացյալներին աղոթքի կանչելու^[10]։

Գմբեթները 7-րդ դարից ի վեր իսլամական ճարտարապետության տարբերակիչ նշաններն են։ Ժամանակի ընթացքում գմբեթների չափերը մեծացան՝ սկզբում զբաղեցնելով միհրաբի կողքին գտնվող տանիքի միայն մի փոքր մասը, և աստիճանաբար սկսեցին ծածկել աղոթասրահի վերևում գտնվող ամբողջ տանիքը։ Չնայած գմբեթները սովորաբար պատրաստում էին կիսագնդի տեսքով, հնդիկ մուղալները սոխի տեսքով գմբեթները տարածեցին դեպի Հարավային Ասիա և Պարսկաստան^[11]։

Աղոթասրահը, որը նաև կոչվում է մուսալլա, չունի կահույք և չունի աթոռներ կամ նստարաններ^[12]։ Աղոթասրահներում չկան մարդկանց, կենդանիների կամ հոգևոր կերպարների պատկերներ, թեև պատերը կարող են զարդարված լինել արաբական գեղագրությամբ և Ղուրանի հատվածներով։

Սովորաբար, աղոթասրահի մուտքի դիմաց կա քիբլա պատ, որը տեսողականորեն ընդգծում է աղոթասրահի տարածությունը։ Քիբլայի պատը սովորաբար ուղղահայաց է Մեքքայի ուղղությանը^[13] : Երկրպագուները աղոթում են քիբլայի պատին զուգահեռ շարքերով և այդպիսով ուղղվում են դեպի Մեքքա։ Քիբլայի պատում, սովորաբար կենտրոնում, կա միհրաբ։ Միհրաբը չի զբաղեցնում կահույքը, բայց երբեմն, հատկապես ուրբաթօրյա աղոթքի ժամանակ, խաթիբի կամ այլ խոսողի համար մինբար կամ ամբիոն է լինում (խութբա)։ Միհրաբը ծառայում է որպես վայր, որտեղ իմամը կանոնավոր կերպով կատարում է ամենօրյա հինգ աղոթքները^[14]։

Մզկիթները հաճախ մուտքի մոտ ունեն աբլետի շատրվաններ կամ ջրի աղբյուրներ։ Այնուամենայնիվ, փոքր մզկիթներում հավատացյալները հաճախ ստիպված են լինում օգտվել զուգարանակոնքերից՝ լվացվելու համար։ Ավանդական մզկիթում այս գործառույթը հաճախ կատարում են բակի կենտրոնում գտնվող հատուկ շենքերը։ Ժամանակակից մզկիթները կարող են ունենալ տարբեր հարմարություններ, ինչպիսիք են բուժկետը, գրադարանները և մարզասրահները հավատացյալների համար։

Միջնադարյան ճարտարապետություն

Քրիստոնեական ճարտարապետությունը Եվրոպայում միջնադարում հռոմեական բազիլիկի համար որպես հիմք վերցրեց լատինական խաչի ձևը։ Կազմված է նավից, տրանսեպտից և արևելյան կողմից՝ խորանից։ Բացի այդ, միջնադարյան տաճարները կրել են բյուզանդական ճարտարապետության ազդեցությունը, մասնավորապես գմբեթներն ու հունական խաչերը, որոնք ուշադրությունը կենտրոնացրել են եկեղեցու խորանում գտնվող զոհասեղանի վրա։

Ներլի վրա Սուրբ Պոկրովի եկեղեցին միջնադարի ռուսական ուղղափառ ճարտարապետության վառ օրինակ է։ Նորվեգիայի Ուրնեսի Ստավկիրկան միջնադարյան փայտե եկեղեցիների^[15] պահպանված օրինակ է։

Գոթական ճարտարապետություն

Գոթական ճարտարապետությունը սովորաբար կապված է Եվրոպայի տաճարների և այլ եկեղեցիների հետ, իսկ ոճը ծաղկում է ապրել Եվրոպայում ուշ միջնադարում։ Սկզբնավորվելով 12-րդ դարում Ֆրանսիայում, այն ժամանակին հայտնի էր որպես «ֆրանսիական ոճ»։ Գոթական ճարտարապետության սկզբնական փուլի կառույցներ են Փարիզի մոտ գտնվող Սեն-Դենի աբբայության եկեղեցիները^[16]։

Գոթական ոճի մյուս ամենահայտնի շինություններն են Փարիզի Աստվածամոր տաճարը, Ամյենի տաճարը և Շարտրի տաճարը։

Վերածննդի դարաշրջանի ճարտարապետություն

Վերածնունդն իր հետ բերեց վերադարձ դասական ոճին և ռացիոնալության նոր շեշտադրումներ։ Այս ժամանակաշրջանի ճարտարապետությունը ներկայացնում է հռոմեական ճարտարապետության գիտակցված վերածնունդ՝ իր համաչափությամբ, մաթեմատիկական համամասնություններով և երկրաչափական ձևերով։

Ֆիլիպո Բրունելեսկիի նախագծումը Սանտա Մարիա դել Ֆիորեի տաճարի^[17] գմբեթի համար Իտալական վերածննդի առաջին կարևոր կրոնական ճարտարապետական նախագծերից էր։

Բարոկկո ճարտարապետություն

Զարգանալով և սկզբնավորվելով Վերածննդի ոճից՝ Բարոկկո ոճը ընդգծված դրսևորվեց կրոնական արվեստի և ճարտարապետության մեջ։ Ճարտարապետության պատմաբանների մեծ մասը Հռոմի Միքելանջելոյի Սուրբ Պետրոսի տաճարը համարում է բարոկկո ոճի անմիջական նախորդը։

Բարոկկո ոճը կարելի է ճանաչել իր ընդարձակ տարածություններով (երկար նեղ նավերի փոխարեն), լույսի և ստվերի խաղով, ընդարձակ զարդանախշերով, մեծ որմնանկարներով, ինտերիերի արվեստի գործերով և ճակատի հաճախակի դրամատիկ ռելիեֆներով։

Վաղ բարոկկոյի նշանավոր շինություններից է Սանտա Սուսաննա տաճարը^[18], որի ճարտարապետն է Կառլո Մադեռնան։ Ճարտարապետ Քրիստոֆեր Ռենի նախագծած Լոնդոնի Սուրբ Պողոսի տաճարը համարվում է Անգլիայի ուշ բարոկկո ոճի լավագույն նմուշներից։

Մորմոնների տաճարներ

Հիսուս Քրիստոսի վերջին օրերի սրբերի եկեղեցու տաճարներն^[19] առաջարկում են կրոնական ձևավորման յուրահատուկ մոտեցում, թեև այն մեծապես փոխվել է 1830-ականներին կառուցված Կիրթլենդի տաճարի նման եկեղեցիների ճարտարապետությունը պարզապես ընդօրինակելուց մինչև թագի ոճով նորգոթական վերածննդի վաղ շրջանի ճարտարապետություն Յուտա նահանգի տաճարների օրինակով։ Այսօր կառուցվում են ժամանակակից ոճով տասնյակ եկեղեցիներ։ Վաղ և որոշ ժամանակակից տաճարներ ունեն քահանաների հավաքատեղի՝ սենյակի յուրաքանչյուր ծայրում գտնվող երկու ամբիոններով, աթոռներով կամ նստարաններով, որոնք անհրաժեշտության դեպքում կարող են տեղափոխվել։ Գրեթե բոլոր տաճարների ունեն Մորոն հրեշտակի արձանը։ Հիշատակի են արժանի Նավուի տաճարը և Սոլթ Լեյքի տաճարը։

Գրականություն

Городова М.Н. Наука Китовраса. Парадигмы древнерусского храма. — М.: Вече, 2015. — 288 с. — ISBN 978-5-4444-3649-3
Локотко А.И. Архитектура европейских синагог. — Минск: Ураджай, 2002. — 156 с. — ISBN 985-04-0547-3
Неаполитанский С.М., Матвеев С.А. Сакральная архитектура. Ключ к преображению сознания. — СПб.: Издательство института метафизики, 2009. — 568 с. — ISBN 5-87383-010-X
Шукуров Ш.М. Образ храма. — М.: Прогресс-Традиция, 2002. — 496 с. — ISBN 5-89826-126-5
Jeanne Halgren Kilde, When Church Became Theatre: The Transformation of Evangelical Church Architecture and Worship in Nineteenth-Century America. (Oxford University Press:2002). ISBN
Michael E. DeSanctis, Building from Belief: Advance, Retreat, and Compromise in the Remaking of Catholic Church Architecture.. (Liturgical Press:2002). ISBN
Richard Kieckhefer, Theology in Stone: Church Architecture from Byzantium to Berkeley. (Oxford University Press, USA: 2004). ISBN
Anne C. Loveland and Otis B. Wheeler, From Meetinghouse to Megachurch: A Material and Cultural History. (University of Missouri Press:2003). ISBN
Michael S. Rose, Ugly as Sin: Why They Changed Our Churches from Sacred Places to Meeting Spaces — and How We Can Change Them Back Again. (Sophia Institute Press: 2001). ISBN
Steven J. Schloeder, Architecture in Communion: Implementing the Second Vatican Council through Liturgy and Architecture. (Ignatius Press: 1998). ISBN 0-89870-631-9.
R. Kevin Seasoltz, A Sense Of The Sacred: Theological Foundations Of Christian Architecture And Art. (Continuum International Publishing Group: 2005) ISBN

Ծանոթագրություններ

↑ Great Mosque of Kairouan (Qantara Mediterranean Heritage) Արխիվացված 2015-02-09 Wayback Machine
↑ Վարազդատ Հարությունյան, Հին աշխարհի ճարտարապետություն, Երևան, 1978։
↑ Դիցաբանական բառարան, Երևան, 1985, էջ 187–188։
↑ Եյլի համալսարան, Կոնեկտիկուտ նահանգի Հանրագիտարանային դպրոց (1924). Պարթենոնը և հունական տաճարները. Միացյալ Նահանգներ: Եյլի համալսարանի հրատարակչություն.
↑ «Հայկական Հանրագիտարան». www.encyclopedia.am. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ դեկտեմբերի 4-ին. Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 5-ին.
↑ Н. И. Баторевич, Т. Д. Кожицева Византийская архитектура // Малая архитектурная энциклопедия. — СПб.: «Дмитрий Буланин», 2005. — С. 114. — 704 с. — ISBN 5-86007-425-5
↑ ^7,0 ^7,1 Hillenbrand, R. «Masdjid. I. In the central Islamic lands». In P.J. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel and W.P. Heinrichs (ed.). Encyclopaedia of Islam Online. Brill Academic Publishers. ISSN 1573-3912.{{cite encyclopedia}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: editors list (link)
↑ «Religious Architecture and Islamic Cultures». Massachusetts Institute of Technology. Վերցված է 2006 թ․ ապրիլի 9-ին.
↑ ^9,0 ^9,1 «Vocabulary of Islamic Architecture». Massachusetts Institute of Technology. Արխիվացված է օրիգինալից 2005 թ․ նոյեմբերի 24-ին. Վերցված է 2006 թ․ ապրիլի 9-ին.
↑ Hillenbrand, R. «Manara, Manar». In P.J. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel and W.P. Heinrichs (ed.). Encyclopaedia of Islam Online. Brill Academic Publishers. ISSN.{{cite encyclopedia}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: editors list (link)
↑ Asher, Catherine B. Aurangzeb and the Islamization of the Mughal style // Architecture of Mughal India. — Cambridge University Press, 1992. — С. 256.
↑ «Mosque FAQ». The University of Tulsa. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ մարտի 30-ին. Վերցված է 2006 թ․ ապրիլի 9-ին.
↑ Bierman, Irene A. Writing Signs: Fatimid Public Text. — University of California Press, 1998. — С. 150.
↑ «Terms 1: Mosque». University of Tokyo Institute of Oriental Culture. Վերցված է 2006 թ․ ապրիլի 9-ին.
↑ Skram, Ola Weel; Svarstad, Solveig (2019 թ․ նոյեմբերի 5). «Stavkyrkjene i Noreg er eldre enn først anteke» [Norway's stave churches are older than first assumed] (նոր նորվեգերեն). Վերցված է 2019 թ․ դեկտեմբերի 31-ին.
↑ Andrzej Piotrowski (2011), Architecture of Thought, U of Minnesota Press, p. 23
↑ https://ocacfe.com/hy/santa-maria-del-fiorei-tachar-patmowt-yown-och-ew-arhandznahatkowt-yownner, Սանտա Մարիա դել Ֆիորեի տաճարի մասին
↑ Meier, Gabriel (1913). "Sts._Tiburtius_and_Susanna". In Herbermann, Charles. Catholic Encyclopedia. New York: Robert Appleton Company.
↑ Taylor, Scott (2023 թ․ նոյեմբերի 1). «With full-time missionary numbers exceeding 72,000, Church to create 36 new missions worldwide». Church News. Վերցված է 2023 թ․ դեկտեմբերի 4-ին.

[1] Great Mosque of Kairouan (Qantara Mediterranean Heritage) Արխիվացված 2015-02-09 Wayback Machine

[2] Վարազդատ Հարությունյան, Հին աշխարհի ճարտարապետություն, Երևան, 1978։

[3] Դիցաբանական բառարան, Երևան, 1985, էջ 187–188։

[HambidgeFund1924-4] Եյլի համալսարան, Կոնեկտիկուտ նահանգի Հանրագիտարանային դպրոց (1924). Պարթենոնը և հունական տաճարները. Միացյալ Նահանգներ: Եյլի համալսարանի հրատարակչություն.

[5] «Հայկական Հանրագիտարան». www.encyclopedia.am. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ դեկտեմբերի 4-ին. Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 5-ին.

[6] Н. И. Баторевич, Т. Д. Кожицева Византийская архитектура // Малая архитектурная энциклопедия. — СПб.: «Дмитрий Буланин», 2005. — С. 114. — 704 с. — ISBN 5-86007-425-5

[Masdjid1-7] 7,0 ^7,1 Hillenbrand, R. «Masdjid. I. In the central Islamic lands». In P.J. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel and W.P. Heinrichs (ed.). Encyclopaedia of Islam Online. Brill Academic Publishers. ISSN 1573-3912.{{cite encyclopedia}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: editors list (link)

[mit-handout-8] «Religious Architecture and Islamic Cultures». Massachusetts Institute of Technology. Վերցված է 2006 թ․ ապրիլի 9-ին.

[mit-vocab-9] 9,0 ^9,1 «Vocabulary of Islamic Architecture». Massachusetts Institute of Technology. Արխիվացված է օրիգինալից 2005 թ․ նոյեմբերի 24-ին. Վերցված է 2006 թ․ ապրիլի 9-ին.

[Manara-10] Hillenbrand, R. «Manara, Manar». In P.J. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel and W.P. Heinrichs (ed.). Encyclopaedia of Islam Online. Brill Academic Publishers. ISSN.{{cite encyclopedia}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: editors list (link)

[11] Asher, Catherine B. Aurangzeb and the Islamization of the Mughal style // Architecture of Mughal India. — Cambridge University Press, 1992. — С. 256.

[unitulsa-12] «Mosque FAQ». The University of Tulsa. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ մարտի 30-ին. Վերցված է 2006 թ․ ապրիլի 9-ին.

[13] Bierman, Irene A. Writing Signs: Fatimid Public Text. — University of California Press, 1998. — С. 150.

[14] «Terms 1: Mosque». University of Tokyo Institute of Oriental Culture. Վերցված է 2006 թ․ ապրիլի 9-ին.

[15] Skram, Ola Weel; Svarstad, Solveig (2019 թ․ նոյեմբերի 5). «Stavkyrkjene i Noreg er eldre enn først anteke» [Norway's stave churches are older than first assumed] (նոր նորվեգերեն). Վերցված է 2019 թ․ դեկտեմբերի 31-ին.

[16] Andrzej Piotrowski (2011), Architecture of Thought, U of Minnesota Press, p. 23

[17] ttps://ocacfe.com/hy/santa-maria-del-fiorei-tachar-patmowt-yown-och-ew-arhandznahatkowt-yownner, Սանտա Մարիա դել Ֆիորեի տաճարի մասին

[18] Meier, Gabriel (1913). "Sts._Tiburtius_and_Susanna". In Herbermann, Charles. Catholic Encyclopedia. New York: Robert Appleton Company.

[19] Taylor, Scott (2023 թ․ նոյեմբերի 1). «With full-time missionary numbers exceeding 72,000, Church to create 36 new missions worldwide». Church News. Վերցված է 2023 թ․ դեկտեմբերի 4-ին.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]