Իրանական լուսավորություն

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից

Իրանական լուսավորություն[1] (պարս.՝ روشنگری ایرانی), հայտնի է նաև որպես Իրանում ինտելեկտուալ շարժման առաջին սերունդ (պարս.՝ نسل اول جنبش های روشنفکری در ایران), որը նոր գաղափարներ է բերել ավանդական իրանական հասարակությանը 19-րդ դարի կեսերից մինչև 20-րդ դարի սկիզբ։ Ղաջարների դինաստիայի ղեկավարման շրջանում և հատկապես ռուս-պարսկական պատերազմում Իրանի կրած պարտությունից հետո մշակութային փոխանակումները հանգեցրել են Իրանի կրթված դասակարգի շրջանում նոր հայացքների ձևավորման։ Ռազմական այս պարտությունը նաև խրախուսել է ղաջար հրամանատարներին՝ հաղթահարելու Իրանի հետամնացությունը։ Իրանում ժամանակակից առաջին համալսարանի՝ Դար ուլ-Ֆյունունի ստեղծումը, ինչպես նաև օտարերկրյա դասախոսների ժամանումը հանգեցրել են Իրանում եվրոպական մտածողների հայացքների ներթափանցմանն ու տարածմանը։

Այս ժամանակաշրջանում ձևավորվել են ինտելեկտուալ խմբերը ձևավորել են գաղտնի ընկերություններ և միություններ։ Այս գաղտնի ընկերությունները ներառել են հայազգի Միրզա Մելքոմ խանի Ֆարամուշխանեն (հիմնված մասոնական օթյակների վրա)[2], Անջուման-է Օխովատը (Եղբայրության ընկերություն), Մարդկության ընկերությունը և Մոխադարաթ Վաթան միությունը։ Այս խմբերն իրենց հայացքները տարածել են՝ բաժանելով թռուցիկներ և թերթեր։ Այս գաղտնի կազմակերպությունները ընդգծել են հողային և վարչական համակարգի բարեփոխումների և հասարակության մեջ հոգևորականության դերի նվազեցման անհրաժեշտությունը։

Իրանի աշխարհիկ մտածողներն իրենց աշխատանքների հիմքում դրել են կրոնական ավանդույթների դեմ դիմակայությունը։ Նրանք առճակատում էին շիա իսլամի հետ, որը մի կողմից միախառնված է սնահավատություններով, իսկ մյուս կողմից, ըստ Ալի Ակբար Վելայաթիի, որոշ կրոնավորների խստությունն ու ինտելեկտուալ նախապաշարմունքն առաջացնում էր ինտելեկտուալ-գիտական անկում[3]։

Այս շրջանի մտածողներից են եղել Միրզա Մելքոմ խանը, Միրզա Ախունդովը, Միրզա Աբդուլռահիմ Տալիբովը, Իրաջ Միրզան, Միրզադեհ Էշղին, Արեֆ Ղազվինը, Միրզա Հասան Ռոշդիե, Միրզա Աղա խան Քերմանի, Հասան Թաղիզադե, Ամիր Քաբիր և Հայդար խան Ամոօղլի։ Այս մտավորականների մեծ մասն իրենց գաղափարներն արտահայտել են պոեզիայի և գեղարվեստական գրականության, կարճ պատմվածքների և առակների միջոցով, որոնք մարդկանց համար մատչելի են և նպաստել են Իրանում լուսավորության տարածմանը։

Իրանում մտավորականների առաջին սերունդը դուրս է եկել երկրի սահմաններից և ազդել է հարևան երկրների վրա, ինչպիսիք են Աֆղանստանը և արաբական աշխարհը, օրինակ՝ Եգիպտոսը։ Ջամալ ադ-Դին ալ-Աֆղանիի նման մարդիկ համագործակցել են այս շրջանի իրանցի մտածողների մեծ մասի հետ[4]։

Նախապատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1826-1828 թվականների ռուս-պարսկական պատերազմում Պարսկաստանի կրած պարտությունից հետո երկրի կրթված շրջանների համար պարզ է դարձել երկրի ռազմական, գիտական և տնտեսական հետամնացությունը։ Արդյունքում, որոշ ֆրանսախոս իշխաններ, ուսանողներ 1843 թվականին ուղևորվել են Ֆրանսիա՝ ուսանելու։ Սրանց շարքում են եղել նաև մեծանուն մտածողներ Միրզա Մելքոմ Խանը և Աբդուլռահիմ Տալիբովը[5]։

Իրանի ինտելեկտուալ շարժման վրա ազդած իրանցի ամենակարևոր գործիչներից մեկը Միրզա Ֆաթալի Ախունդովն է։ Լինելով ծնունդով Թավրիզից, սակայն Վրաստանի, Ռուսաստանի բնակիչ՝ նա պարսկերենով հեղինակել է կարևոր գրքեր, այդ թվում՝ «Մուկաթեբաթը» (Նամակագրություն)։ Այս գիրքը կարելի է համարել կարևոր հայտարարություն Ղաջարների դարաշրջանի իրանական ավանդույթների դեմ[6]։

Տնտեսություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ղաջարների դարաշրջանի տնտեսությունը Սեֆյան Պարսկաստանի փլուզումից հետո իր վրա կրել է հակամարտությունների ազդեցությունը։ Սեֆյանների և Ղաջարների կառավարությունների միջև եղած անհանգստությունների արդյունքում Իրանի տետեսությունը փլուզվել է։ Ղաջարները ժառանգել են պետություն, որի տնտեսությունը երկար ժամանակ հիմնված է եղել հողի և գյուղատնտեսության վրա։ Ղաջարները փորձել են կայունացնել տնտեսությունը և ընդլայնել արդյունաբերությունը և գորգագործությունը, առևտուրը և սահմանափակ արտաքին առևտուրը և անասնաբուծական արտադրանքները։ Իրանի տնտեսական վիճակը Ֆաթհ Ալի շահ Ղաջարի օրոք Ղաջար իշխանների վերելքի արդյունքում վերածվել է ֆեոդալական տնտեսության[7]։

Այս ֆեոդալական տնտեսության հետ մեկտեղ, գաղութատիրական և իմպերիալիստական ընկերությունների աճող ազդեցությունը, ինչպիսին է Արևելահնդկական ընկերությունը Իրանում[8], լիակատար տնտեսական փլուզում է առաջացրել Նասեր ադ-Դին շահ Ղաջարի օրոք[9]։ Մինչ մարզպետը յուրացումներով կարող էր տարեկան հարյուր թուման վաստակել, հասարակ բանվորին ամսական մեկ թուման և հաց էին տալիս։ Որոշ խոշոր ֆեոդալներ և խոշոր մեծահարուստներ, օգտագործելով իրենց դիրքն ու քաղաքական ազդեցությունը, ձեռք են բերել գյուղատնտեսական մեծ կալվածքներ։ Արքայազն Մասուդ Միրզա Զել-է Սոլթանը գրավել է ողջ Սպահանը և նրա շրջակայքը՝ թունավորելով և սպանելով Սպահանի կապիտալիստներին և խլելով նրանց ունեցվածքը[10]։ Այս բոլոր ծանր տնտեսական պայմանները նսեմացրել էին մարդկանց մոտ գիտության և լուսավորության դերը, ուստի Ղաջարների ժամանակաշրջանում, հատկապես Նասեր ադ-Դին շահի ժամանակներից ի վեր, Իրանում գիտությունը լուրջ հետընթաց էր ապրել[11]։

Ֆրանսիական լուսավորության ազդեցություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քանի որ Ղաջարական Պարսկաստանում ինտելեկտուալ հասարակություն ստեղծելու հիմքեր չկային, վաղ մտածողները հետևել են իրենց ֆրանսիացի գործընկերների օրինակին։ Ֆրանսիան այն տեղն էր, ուր իրանցիներն ուղևորվել են սովորելու և բնակվելու, քանի որ այն որևէ ուղղակի ներգրավվածություն չուներ Իրանում տեղի ունեցող դեպքերի հետ և համարվում էր բրիտանական գաղութարարության լուրջ մրցակից[12]։ Այդ ժամանակից ի վեր մինչև Մոհամմադ Ռեզա Փահլավիի դարաշրջանը ֆրանսերենի իմացությունը իրանցի կրթված խավի համար կարևոր պահանջներից մեկն է եղել, և փաստորեն ֆրանսերենը գրավել է արաբերենի ավանդական տեղը։ Արևմտյան գրականության, փիլիսոփայության և պատմության գրեթե բոլոր աշխատությունները պարսկերեն են թարգմանվել ֆրանսերենից[12]:Այս իսկ պատճառով Ղաջարական Պարսկաստանում շատ ավանդույթներ կրել են ֆրանսիական ազդեցություն, այդ թվում՝ սալոնների ստեղծումը։ Գաղտնի ընկերությունները հիմնականում ձևավորվել են գիտությամբ հետաքրքրված հարուստ իշխանավորների տանը։ 1859 թվականին Լուսավորության շրջանի ամենահայտնի ֆրանսիացի փիլիսոփա Վոլտերի աշխատությունները առաջին անգամ թարգմանվել են պարսկերեն Ջալալ ադ-Դին Միրզա Ղաջարի՝ ազատախոհ իշխանի կողմից[13]։

Ջալալ ալ-Դին Միրզան, ով 1843 թվականին մեկնել է Ֆրանսիա՝ սովորելու Ամիր Քաբիրի անունից 1843 թվականին, այնտեղ ծանոթացել է արևմտյան փիլիսոփայությանը և մեծ ջանքերից հետո Վոլտերի գործերը թարգմանել պարսկերեն։ Ձեռագիրը ներկայացրել է Նասր ադ-Դին շահին[13]։ Որոշ ժամանակ անց Վոլտերի գրքերը հասանելի են դարձել հասարակության կրթված խավի համար։ Իրանական ինտելեկտուալ շարժման զարգացման կարևորագույն գործոններից մեկը եղել է արևմտյան փիլիսոփաների և մասնավորապես Վոլտերի աշխատությունների թարգմանությունը[13]։

Կենտրոններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Այս շրջանի ամենակարևոր կենտրոններն են եղել Քերմանը, Գորգանը, Թավրիզը և Յազդը[14]։ Տարբեր պատճառներով այս քաղաքները չեն կրել այն սոցիալ-տնտեսական կորուստները, ինչ որ Իրանի մյուս շրջանները։ Քերմանը գրավել է Աղա Մոհամմադ խան Ղաջարը Զենդ դինաստիայի վերջին ներկայացուցչից (Լոթֆալի խան Զենդ)։ Նրա ժառանգորդները փորձել են վերակառուցել քաղաքը և հանգստացնել մարդկանց՝ ուղարկելով այնտեղ այնպիսի կառավարիչներ, ինչպիսիք են Մոհամմադ Էսմայիլ խան Նուրին, Վաքիլ ալ-Մուլքը և Էբրահիմ Խանը[15]։ Այս իսկ պատճառով Քերմանը դարձել է գիտության և մեծ մտածողների քաղաք, ինչպիսին է Միրզա Աղա Խան Քերմանին[16]։

Գորգանն այս ժամանակաշրջանում եղել է Սարդար Ռաֆիյե Յանեհսարիի և նրա ընտանիքի վերահսկողության տակ։ Սարդար Ռաֆին որոշել է արդիականացնել քաղաքը, որովհետև ինքը ծագումով գիտնականների ընտանիքից էր և ճանապարհորդել էր այնպիսի խոշոր քաղաքներով, ինչպիսին է Սանկտ Պետերբուրգը։ Իր որոշումն իրականացնելու նպատակով Սարդար Ռաֆին հրավիրել է եվրոպացի արևելագետներին՝ ուսումնասիրելու Գորգանը և շրջապատը։ Առաջին պեղումները կատարվել են մոտ 1900 թվականին Գորգան քաղաքի մոտ գտնվող արհեստական բլրի տակ, որտեղ հայտնաբերվել է Աստարաբադի գանձարանը։ Մասնագետները կարծում են, որ գանձարանի որոշ առարկաներ, որոնք շատ նման են Թեփե Հիսարի գտածոներին, պատկանում են մ.թ.ա երրորդ հազարամյակին։ Այդ ժամանակից ի վեր Գորգանը դարձել է արևելագետների սիրելի կենտրոններից մեկը և արդյունքում հանգեցրել է Գորգանում ժամանակակից գիտության տարածմանը[17]։ Սարդար Ռաֆիյեն շատ է հետաքրքրվել Իրանի հնագույն պատմությամբ և ցանկացել է վերաարժևորել Իրանի հնագույն արժեքները[18]։

Յազդը եղել է մնում է Իրանի զրադաշտական կենտրոնը։ Քաղաքն ունեցել է դրամահատարան և գրադարան։ Այդ ժամանակաշրջանի իրանցի կապիտալիստներ Քեյխոսրով Շահրողի և Ջամշիդ Բահման Ջամշիդիանի ներդրումների, ինչպես նաև պարսեր ներդրողների, այդ թվում՝ Ջամշեդջի Տատայի շնորհիվ քաղաքը կարճ ժամանակահատվածում զարգացում է ապրել և նույնիսկ գերազանցել Թեհրանին[19]։

Թավրիզն այս շրջանում Ռուսական կայսրության և Օսմանյան կայսրության հետ առևտրային ուղիների շնորհիվ դարձել է կարևորագույն կենտրոններից մեկը։ Թավրիզը եղել է բնակչությամբ երկրորդ քաղաքը Պարսկաստանում՝ 20-րդ դարի սկզբին, ըստ Բարթոդի, ունենալով 240 հազար բնակչություն[20]։ Սահմանադրական հեղափոխության նախօրեին երկրի արտահանումների 15%-ը և ներկրումների 25%-ը անցել է Թավրիզով։ Թավրիզի վաճառականները արդիականությանը ծանոթացել էին Ռուսական և Օսմանյան կայսրություններ կատարած իրենց ճանապարհորդությունների շնորհիվ, և նրանցից ոմանք համարվել են մտավորականներ։ Ուստիև նրանք պահանջել են օրենքների վրա հիմնված քաղաքական կառուցվածք։ Թավրիզում կազմավորվել է սահմանադրական և հակամիապետական մտավորականների դաս՝ մի քանի ուսուցիչների, հոգևորականների և վաճառականների գլխավորությամբ։ Թավրիզն ունեցել է հեռագրական երկու գիծ. մեկը եղել է պետական սեփականություն, իսկ մյուսը պատկանել է Հնդեվրոպական հեռագրական ընկերությանը։ Այսպիսով Թավրիզի բնակիչները մշտապես տեղեկացված են եղել մայրաքաղաքում կատարվող զարգացումներին։ Սահմանադրական հեղափոխության նախօրեին մեծաքանակ իրանցիների գաղթել են Կովկաս՝ աշխատելու։ Նրանցից շատերը կրել են 1905 թվականի Ռուսական հեղափոխության ազդեցությունը և հարել են ծայրահեղական գաղափարների։ Այսպիսով՝ սոցիալ-դեմոկրատական միտումները տարածաշրջանում լայնորեն տարածված են եղել և ձևավորել են սահմանադրական միջուկը, ինչպես օրինակ Սոցիալ-դեմոկրատական կուսակցությունը[21]։

Ամիր Քաբիրի բարեփոխումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ամիր Քաբիրը, ով հայտնի է որպես «Իրանի առաջին բարեփոխիչ»

Ամիր Քաբիրը 1848 թվականին դարձել է Նասր ադ-Դին շահ Ղաջարի կառավարման շրջանի վարչապետ։ Նա նախաձեռնել է Իրանում բարեփոխումների ծրագիր, որն ընդգրկել է Դար ուլ-Ֆյունունի ստեղծումը, Վակայե-ե Էթթեֆաքիյե թերթի ստեղծումը, կրոնական բարեփոխումը[22], խոշտանգումների դեմ պայքարը[23] և սոցիալական բարեփոխումը։ Դար ուլ-Ֆյունունի կառուցումն ավարտվել է Ամիր Քաբիրի հեռացումից երկու օր անց, ով հրամայել էր դասախոսներ հրավիրել Եվրոպայից։ Այնպիսի օտարերկրյա դասախոսների, ինչպիսիք են Յակոբ Էդուարդ Փոլաքը, Ալֆրեդ Ժան Բատիստ Լեմերը և Յոհան Լուի Շլայմեր, ժամանումը Իրան և նրանց աշխատանքը Դար ուլ-Ֆյունունում Իրան են բերել արևմտյան գիտությունն ու մշակույթը[24]։ Միրզա Մելքոմ խանը, ով այդ ժամանակ Բրիտանիայում Իրանի դեսպանն էր, վերադարձել է Իրան՝ դասավանդելու Դար ուլ-Ֆյունունում[25]։

Ամիր Քաբիրը կարևորագույն ներդրում է ունեցել պարսկերենի՝ որպես ժամանակակից լեզվի, զարգացման գործում[26]։ Վակայե-ե Էթթեֆաքիյե թերթը դարձել է իրանական առաջին ժամանակակից թերթը, որն ունեցել է համաշխարհային նորությունների հոդվածներ, իրադարձությունների էջ, մանկական և դեռահասների էջ և արտասահմանյան հոդվածների թարգմանություն։ Ամիր Քաբիրի հեռացվելուց հետո կառավարումը հայտնվել է ուրիշների ձեռքում, սակայն մինչև թերթի արգելքը նորությունների և հոդվածների նկատմամբ գրաքննություն չի եղել[27]։

Որպես վարչապետ՝ Ամիր Քաբիրը շատ խնդիրներ է ունեցել ուլեմայի հետ։ Նրանք քննադատել են Ամիր Քաբիրին Դար ուլ-Ֆյունունի համար՝ պնդելով, որ «Մաքթաբ Խանեի» ավանդական մեթոդներով դասավանդումը լավագույն միջոցն է։ Չնայած Ամիր Քաբիրը խոհարարի որդին է եղել և գաղտնի ուսանել է, ատել է սնահավատությունները և ուլեմայի կողմից կատարվող չարաշահումները[28]։ Երբ Ամիր Քաբիրը սահմանափակել է հոգևորականության իշխանությունը, Միրզա Աբդուլ-քասեմ Թեհրանին ընդդիմացել է նրան և ապաստան է գտել Շահ Աբդոլ-ազիմ սրբավայրում։ Ի պատասխան Ամիր Քաբիրը հարձակում է գործել սրբավայրի վրա և Աբդոլ-քասեն Թեհրանիին դրել տնային կալանքի տակ[29]։

Իր վարչապետության շրջանում Ամիր Քաբիրը պայքարել է կաշառակերության դեմ։ Նա հրամայել է կտրել պետական կառույցներից պալատականների ու իշխանների անհաշվելի եկամուտներն ու անհիմն նպաստները։ Նա նվազեցրել է թագավորի աշխատավարձը՝ հասցնելով ամսական երկու հազար թումանի։ Նա վերջ է դրել նախորդ վարչապետ Հաջի Միրզա Աղասիի կոռուպցիային։ Ամիր Քաբիրը նաև իրավունքներից զրկել է նրանց, ովքեր հարկեր չեն վճարել[30]։

Ամիր Քաբիրի ներկայությունը Նասր ադ-Դին շահի պալատում մշտապես հանդիպել է շահի բարեկամների դիմադրությանը, այդ թվում՝ Մալիք Ջահան Խանումի՝ շահի մոր, և Միրզա Աղա խան Նուրիի. այս մարդկանց ջանքերի արդյունքում ի վերջո Աբիր Քաբիրը հեռացվել է իր պաշտոնից։ Որոշ պալատականներ, որոնց շահերին վերջինս հակասում էր, զրպարտել են Ամիր Քաբիրին՝ թագավորական աթոռին տիրանալու մեղադրանքով[31]։

Ամիր Քաբիրը սպանվել է 1852 թվականի հունվարի 10-ին Քաշանում գտնվող Ֆին բաղնիքում[26]։

Նախասահմանադրական շրջանի մտավորականներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Միրզա Ֆաթալի Ախունդովի գերեզմանը Թբիլիսիում

Այս ժամանակաշրջանի շատ մտածողների ինտելեկտուալ հենքը երեք փիլիսոփաների և գրողների՝ Միրզա Ֆաթալի Ախունդովի, Միրզա Աբդուլռահիմ Տալիբով Թավրիզիի և Յուսուֆ Խան Մոստաշար ալ-Դովլեի աշխատություններն են։ Այս երեք մտածողները բավականին մեծ ազեցություն են ունեցել իրենց ժամանակակիցների վրա ազգայնականության, աշխարհիկության և սահմանադրականության վերաբերյալ իրենց աշխատություններով[32]։

Ախունդովը հայտնի է որպես իրանական ազգայնականության առաջին տեսաբան[33]։ Նա համարել է, որ իրանցի լինելու նախապայմանը ոչ թե իրանաիսլամական մշակույթի մաս լինելն է, այլ Իրանի ազգի մաս լինելն է և հայրենիքին հավատարիմ լինելը[34]։ Ախունդովի մեծագույն գործերից է «Մուկաթեբաթը» (Նամակագրություն), որտեղ նա բացատրել է լիբերտարիանիզմի վերաբերյալ իր հակասական տեսությունը։ Ըստ Ախունդովի՝ լիբերտարիանիզմը նշանակում է, որ յուրաքանչյուր մարդ այս աշշխարհ մուտք գործելիս պետք է վայելի լիակատար ազատություն։ Նա կարծում էր, որ լիակատար ազատությունը բաղկացած է երկու տեսակ ազատություններից՝ հոգևոր և ֆիզիկական ազատություն։ Նա հավատում էր, որ կրոնը մարդկանցից խլել է հոգևոր ազատությունը։ Իսկ ինչ վերաբերում է ֆիզիկական ազատությանը, նա հավատում էր, որ ավտորիտար կառավարությունները այն խլում են հանուն իրենց շահի։ Նա համարում էր, որ հոգևոր և ֆիզիկական ազատությունների գումարը հավասար է լիակատար ազատության և նշում, որ այս ամենը բացատրվում է արևմտյան գրքերում։ Նա կարծում էր, որ Ասիայի ժողովուրդները զրկված են լիակատար ազատությունից, լիովին զրկված են հավասարությունը և մարդու իրավունքները վայելելու հնարավորությունից և չեն գիտակցում դա[35]։

Իրանում Սահմանադրական հեղափոխությունից առաջ եղած մտավորականներից մեկը եղել է Միրզա Աբդուլռահիմ Տալիբով Թավրիզին, ով, հետևելով Ախունդովին, 55 տարեկան հասակում սկսել է աշխատություններ գրել սոցիալական, ազգայնական և կրոնական քննադատության թեմաներով։ Իր կյանքի ընթացքում Տալիբովը անցել է արևմտյան քաղաքակրթության, մասնավորապես Ֆրանսիայի, միջով՝ որպես Իրանի ժողովրդի քաղաքական, սոցիալական և տնտեսական կյանքի մոդելի[36]։ Այսպիսով, նրա ստեղծագործությունների կարևորագույն թեմաներից մեկը եղել է արևմտյան քաղաքակրթության մոդելավորումը և միևնույն ժամանակ գաղութատիրության ազդեցության դեմ պայքարելը։ Տալիբովի ամենահայտնի գիրքը «Ահմեդի գիրքն» է, որը գրել է՝ ոգեշնչվելով Ժան-Ժակ Ռուսոյի «Էմիլ կամ դաստիարակության մասին» ստեղծագործությունից։ Այս գրքում Տալիբովը երկու նպատակ է հետապնդել՝ առաջինը ծանոթացնել հասարակությանը նոր գիտելիքների և գիտությունների հետ, երկրորդը ինստիտուցիոնալացնել քննադատական տեսակետը հասարակության և մասնավորապես երեխաների շրջանում։ Ի տարբերություն կրթության հին ավանդույթներին, որը թույլ չէր տալիս քննադատություն և բանավեճ, Տալիբովն իր գրքում փորձել է խրախուսել հարց տալու պրակտիկան և սովորեցնել երեխայի հետ զրույցը՝ որպես երեխայի հետ վարվելու միակ նորմալ միջոց[37]։ Տալիբովը հետաքրքրվել է հատկապես ազգայնականությամբ և առաջին անգամ իրանցիների մեջ ազատություն է գտել ազգայնականության մեջ և դիտարկել է ազգայնականության հայեցակարգը ոչ թե ռասիզմի, այլ «սեփական պատմությունն ու անցյալը իմանալու» տեսանկյունից։ Տալիբովը նաև համարել է, որ Իրանում բնակվող բոլոր մարդիկ հնագույն Իրանի մշակույթի ժառանգորդներն են[38]։

Յուսուֆ Խան Մոստաշար ադ-Դովլեն, ով առաջին և երկրորդ սերնդի իրանական մտավորականների շրջանում հայտնի է որպես «ճնշված լիբերտարիան», եղել է Նասր ադ-Դինի ժամանակաշրջանի ռահվիրաներից և լիբերտարիաններից մեկը և հանրահայտ «Բառ» գրքի հեղինակը։ «Բառ» գիրքը հայտնի է որպես Իրանում արդիականությանը սկիզբ դրած առաջին գրավոր փաստաթուղթ։ Այն գրի է առնվել 1868 թվականին Փարիզում՝ Սահմանադրական հեղափոխությունից մոտ 36 տարի առաջ։ Մոստաշար ադ-Դովլեն, լինելով Մեծ Արևելք մասոնական օթյակի անդամ[39], հոդվածներ է ընտրել ֆրանսիական սահմանադրությունից և Մարդու իրավունքների և քաղաքացիության ֆրանսիական հռչակագրից և փորձել է ցույց տալ իրանցի հոգևորականներին և երեցներին, որ այս օրենքները չեն հակասում Ղուրանին։ Ըստ Մոսթաշար ադ-Դովլեի՝ Գիրքը ընդունել է մի օրենք, ըստ որի թագավորն ու մուրացկանը հավասար են։ Այս իմաստով «Բառ»-ը շատ աշխարհիկ է։

Մոստաշար ադ-Դովլեի հայացքներն անհամատեղելի են եղել Նասր ադ-Դինի բնավորության հետ, ուստի նա տառապել է այն նույն ճակատագրով, ինչին արժանացել են այն ժամանակի բոլոր լիբերտարիանները։ 1891 թվականին շահը նրան բանտարկել է Ռոկնիյե առանձնատանը։ Նա մենակ է մնացել բանտում, նրան չի թույլատրվել հանդիպել որևէ մեկին՝ նույնիսկ Ղազվինի մյուս բանտարկյալներին։ Նրան տանջանքներին են ենթարկել բանտում. մահացել է մի քանի տարի անց՝ 1895 թվականին[40]։

Զարգացումներ իրանական կրթական համակարգում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հաջի Միրզա Հասան Ռոշդիե՝ հայտնի որպես «ժամանակակից իրանական կրթության հայր»[41]

Նոր ոճով դպրոցների կառուցումը և նոր կրթական գաղափարների տարածումը Իրանում ամենակարևոր մշակութային զարգացումներից էր, որը, չնայած որոշ անհատների և խմբերի դիմադրություններին, ի վերջո ընդունվել է իրանական մշակութային համակարգում[42]։

Իրանում նոր դպրոցների առաջին հիմնադիրներից Հաջի Միրզա Հասան Ռոշդիեն հայտնի է որպես «ժամանակակից իրանական կրթության հայր»։ Կրթական նոր մեթոդներ ձեռք բերելուց հետո, բացի նոր ոճով դպրոցներ հիմնելուց, Ռոշդիեն նոր գաղափարներ է ներմուծել Իրանի կրթական համակարգ և փոխել այբուբենը կարդալու և երեխաների համար տարբեր գրքեր գրելու ձևը։ Նրան աջակցություն են ցուցաբերել այնպիսի մարդիկ, ինչպիսիք են Ֆարուք խան Ամին ադ-Դավլան և շեյխ Հադի Նաջմաբադին։ Նրանց աջակցության և ջանքերի շնորհիվ Ռոշդիեն կարողացել է մեծ ներդրում ունենալ կրթական համակարգի զարգացման և ընդհանրացման գործում[43]։

Ռոշդիեն կառուցել է 8 դպրոց Թավրիզում, որոնցից 7-ը ոչնչացվել են հոգևորականների կողմից։ Սակայն 8-րդ դպրոցը, որը կառուցվել է Ֆարուք խան Ամին ադ-Դավլայի աջակցությամբ, պահպանվել է։ Իրանական կրթական համակարգի համար Ռուշդիեի կողմից իրականացված ամենակարևոր փոփոխությունն այն էր, որ նախքան այդ դպրոցները պատկանել են արիստոկրատիային և պետական պաշտոնյաներին, և հասարակ մարդիկ չեն կարողացել հաճախել դպրոցներ, դրա փոխարեն նրանք ուսանել են մաքթաբներում։ Ռոշդիեն կառուցել է դպրոցներ հանրության համար[44]։

Հետսահմանադրական զարգացումներ Իրանում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդված՝ Իրանի սահմանադրական հեղափոխություն
Առաջին Մեջլիսի ներկայացուցիչները

Սահմանադրական շարժումը ձևավորվել է Մոզաֆեր ադ-Դին շահի գահակալության շրջանում և ներառել է ժողովրդի տարբեր շերտերի՝ անհատ ձեռներեցների, հոգևորականների, գյուղացիների և քաղաքական գործիչների։ Մոզաֆեր ադ-Դին շահի կողմից 1906 թվականի սահմանդրության ստորագրումով Իրանում հաստատվել է խոսքի հարաբերական ազատություն։ Անցկացվել են խորհրդարանական ընտրություններ, և առաջին Մեջլիսը սկսել է գործել։ Թերթերը և գրքերը ավելի քիչ են գրաքննության ենթարկվել, մտածողների կյանքն այլևս վտանգի սպառնալիքի տակ չի եղել։ Առաջին օրենսդիր մարմնի ստեղծմամբ և սահմանադրության ընդունմամբ պայքարի նոր փուլ է սկսել հին ավանդույթների կողմնակիցների և մոդեռնիստների ճակատի միջև[45]։

Մեջլիսի ձևավորումը մեծ փոփոխություն է եղել ոչ միայն Իրանի, այլև Մերձավոր Արևելքի համար։ Սա առաջին անգամ էր, որ Մերձավոր Արևելքում իշխանությունը բաժանվել է տարբեր դասակարգերի տարբեր մարդկանց միջև։ Ըստ իրանցի պատմաբան Մոհամմադ Ամինի՝ 1906 թվականի սահմանադրությունը իր ժամանակին ճանաչվել է որպես աշխարհիկ սահմանադրություն[46]։

Սոցիալ-դեմոկրատական կուսակցության ստեղծում և մոդեռնիստական գաղափարներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սոցիալ-դեմոկրատական կուսակցության խորհրդանշանը

Խորհրդարանի ձևավորումը հանգեցրել է ինտելեկտուալ այնպիսի գաղափարների առաջացմանն ու աճին, ինչպիսիք էին աշխարհիկությունը, մոդեռնիզմը և ազգայնականությունը, որոնք հնարավոր չէր Նասր ադ-Դին շահի օրոք։ Այս գաղափարներն առաջ է քաշել նորաստեղծ քաղաքական գործիչներից մեկը՝ Սեյեդ Հասան Թաղիզադեն։ Թաղիզադեն և նրա աջակիցները աչքի են ընկել իրենց ծայրահեղականությամբ, ինտելեկտուալիզմով և արևմտականացմամբ։ Թաղիզադեի փոքրամասնական խմբակցությունը ստեղծել է Սոցիալ-դեմոկրատական կուսակցությունը[47]։

Սոցիալ-դեմոկրատական կուսակցությունը ժամանակակից իմաստով առաջին քաղաքական կուսակցությունն է եղել, որը ձևավորվել է Իրանում և գործել խորհրդարանի առաջին տարիներին։ Կուսակցությունը քիչ անդամներ է ունեցել և ընդամենը մի քանի քաղաքներում է մասնաճյուղեր ունեցել։ Մյուս կողմից, սոցիալ-դեմոկրատները օգնել են Թեհրանում կազմակերպել սոցիալական և հակաավտորիտար պայքար, որոնց արդյունքում նրանց մեղադրել են մի քանի ահաբեկչական գործողությունների մեջ։ Մոհամմադ Ալի շահի օրոք Գիլանում և Իրանի հյուսիսում նրանք սկսել են գյուղացիների և արհեստավորների շարժում և կազմակերպել են Թավրիզի դիմադրությունը[48]։ Ավելին՝ սոցիալ-դեմոկրատները եղել են առաջին կուսակցությունը, որը ներկայացրել է հստակ քաղաքական, սոցիալական և տնտեսական օրակարգ և մանրամասն նկարագրել է իր կազմակերպչական ձևը վարքագծի կանոնագրքում[49]։ Սոցիալ-դեմոկրատները, ի տարբերություն Չափավոր սոցիալիստների կուսակցության իրենց պահպանողական մրցակիցների[50], կոչ են արել Իրանում արևմտյան կառավարությունների ոճով արմատական բարեփոխումներ իրականացնել։ Նրանք ցուցադրել են իրենց ծայրահեղականությունը՝ իրականացնելով մի շարք սպանություններ և քաղաքական սաբոտաժ, այդ թվում Իրանի վարչապետ Ամին ալ-Սուլթանի սպանությունը[51]։

Թաղիզադեն իր կրակոտ ելույթներով և քաղաքական հայացքներով նմանեցվել է ֆրանսիացի հեղափոխական Ժորժ Ժակ Դանտոնին[52]։ Թաղիզադեն Իրանի սահմանադրական հեղափոխության մեջ ակտիվություն ցուցաբերած այն սակավաթիվ մտավորականներից և քաղաքական գործիչներից էր, ով, բացի քաղաքական պայքարից, ներգրավված է եղել նոր քաղաքական մտքի և Իրանում ժամանակակից արևմտյան ոճի կառավարման համակարգի ստեղծման ոլորտում քննարկումների մեջ[53]։ Թաղիզադեն ղաջարական շրջանի համար եղել է հակասական կերպար։ Նա բարձր է գնահատել Արևմուտքի գիտական նվաճումները, իսկ Իրանի հետամնացության հիմնական լուծում է համարել արևմտյան քաղաքակրթությանը հանձնվելը[54]։

Կանանց դերի բարձրացումը հասարակության մեջ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մարյամ Ամիդ՝ հայտնի որպես «իրանցի առաջին կին լրագրող»

Տարիներ շարունակ կանայք զրկված են եղել տարրական իրավունքներից, սակայն սահմանադրական շարժման ժամանակ ձևավորվել են կանանց ինչպես գաղտնի, այնպես էլ ոչ գաղտնի միություններ։ Այս միությունների նպատակներն էին հասարակության մեջ կանանց ավելի շատ ազատություն և քաղաքացիական հավասարություն շնորհելը։ Այս շրջանում սահմանադրականության կողմնակից մտավորականներից Միրզադե Էշղին, Մոհամմադ-Թաքի Բահարը, Իրաջ Միրզան և ուրիշներ ևս աջակցություն են ցուցաբերել կանանց իրավունքների շարժմանը, հատկապես կրթության իրավունքին և հիջաբի վերացմանը[55]։

Այնպիսի ժամանակաշրջանում, երբ կանանց արգելված էր գրել-կարդալը և կանանց գիտելիքներն ու հետազոտությունները համարվում էին մեղք, Մարյամ Ամիդը 1910 թվականին հաջողել է թողարկել իրանցի կանանց առաջին ամսագրերից մեկը՝ Շոկուֆեհը։ Հրատարակության նպատակն է եղել ծանոթացնել կանանց գրական ստեղծագործություններին, խորհուրդներ տալ տնային տնտեսության և երեխաներին խնամելու վերաբերյալ և փորձել բարելավել կանանց բարոյական վիճակը[56]։ Ժամանակի ընթացքում ամսագրի տոնն ավելի սուր է դարձել, իսկ սոցիալական վիճակի դեմ բողոքները՝ ավելի բացահայտ, օրինակ՝ անչափահաս աղջիկների ամուսնության ավանդույթի քննադատությունը և նույնիսկ գերտերությունների միջամտությունների դեմ բողոքները և ազգային անկախության խրախուսումը։ Որպես Շոկուֆեհի գլխավոր խմբագիր՝ Ամիդի կարևորագույն քայլերից մեկն է եղել կին թեկնածուների առաջադրումը խորհրդարանական երրորդ ընտրություններին[57]։

Մարյամ Ամիդի այլ քայլերից է եղել աղջիկների դպրոցի հիմնադրումը[58], Հեմմաթ միության ստեղծումը[59], սնահավատության վերացումը, օտարերկրյա ապրանքների դեմ բոյկոտը, նման ապրանքների ներմուծման արգելքը[60]։

Բանաստեղծներ և հասարակական-քաղաքական զարգացումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Միրզադե Էշղի՝ սահմանադրական շարժման ամենաազդեցիկ բանաստեղծներից մեկը:

Սահմանադրական շարժման կարևոր ազդեցություններից է եղել նաև այն, որ մտածողների մեջ եղել են հասարակության աղքատ կամ միջին դասի ներկայացուցիչներ։ Այնպիսի բանաստեղծներ, ինչպիսիք են Արեֆ Ղազվինին, Միրզադե Էշղին և Ֆարուք Յազդին, այս դասն են ներկայացնում։ Նրանք խստորեն քննադատել են մարդկանց բռնաճնշումները։ Հարուստների և արիստոկրատների մեջ եղել են Իրաջ Միրզայի նման մտավորականներ, ովքեր, չնայած հարուստ լինելուն, գրել են թերթում[61]։

Այս մտածողներին մեծապես զայրացրել են արիստոկրատ հարուստները, որոնք իշխանության են եկել կոռուպցիայի և կաշառակերության միջոցով։ Ըստ մի պատմության, որը կարող է և կեղծ լինել, Ֆարուք Յազդին գրել է մի բանաստեղծություն, որը քննադատել է Յազդի կառավարիչ Զեյղամ ադ-Դավլա Քաշգայիին, և ի պատասխան՝ վերջինս հրամայել է կարել նրա բերանը թել ու ասեղով և նրան բանտ նետել[62]։

Արեֆ Ղազվինին ամբողջ կյանքում ապրել է աղքատության մեջ, սակայն նա երբեք չի դադարել ստեղծագործել մինչև որ մահացել է հիվանդությունից։ Նրա ամենահայտնի գործերից «Բանտարկված թռչունի հառաչանքը» ունի լիբերալ տեսակետ և խրախուսում է մարդկանց դիմակայել մինչև հաղթանակ[63]։

Միրզադե Էշղին շատ մեծ բանաստեղծ է եղել, գրող, լրագրող և դրամատուրգ, ով մշտապես աջակցել է ազատական գաղափարներին։ Նա գրել է իրանական առաջին օպերաներից մեկը՝ Իրանի թագավորների հարությունը[64]։ Միրզադե Էշղին նաև սահմանադրական շրջանի առաջին և ամենահայտնի մտավորականներից է եղել, ով պաշտպանել է կանանց իրավունքները և կանանց ազատությունն ու ներկայությունը հասարակության մեջ։ Նա քննադատել է կանանց իրավունքների սահմանափակումները և համարել է, որ հիջաբը անցյալի անօգուտ ժառանգություն է[65]։

Իրաջ Միրզան կրթված է եղել և ունեցել է քաղաքական համոզմունքներ, որոնք հակադրվել են ընդհանուր հանրության և քաղաքական գործիչների համոզմունքներին, ուստի նա քաղաքական գործունեությամբ չի զբաղվել, երբեմն գրել է պոեզիա, աշխատել է կառավարությունում և զբաղվել լրագրությամբ[66]։ Սակայն սահմանադրական շարժման ժամանակ նա սկսել է գրել բանաստեղծություններ՝ ի աջակցություն ժողովրդին։ Իրաջ Միրզան քննադատել է Մուհամմադ Ալի շահին և Ահմադ շահին[67]։ Նա քաղաքական առումով պահպանողական էր այնքանով, որքանով չէր վնասում դա իր սեփական շահերին. միևնույն ժամանակ նա ունեցել է հայրենասիրական և ազգայնական գաղափարներ[68]։

Միրզա Մելքոմ խան և մասոնություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Միրզա Մելքոմ խան՝ «Իրանական լուսավորության հայր»

Միրզա Մելքոմ խանը ժամանակակից իրանցի գրողների, գիտնականների և մտավորականների շրջանում հայտնի է որպես «Իրանական լուսավորության հայր»[69]։ Միրզա Մելքոմ խանը առաջին սերնդի իրանական մտավորականության ամենահայտնի կերպարներից է, ում քաղաքական միտքն վերջո հանգեցրել է սահմանադրականների հաղթանակին և խորհրդարանի ձևավորմանը։ Կան գրություններ, որտեղ Միրզա Ֆաթալի Ախունդովը ասել է.

1863 թվականին նա (Ախունդովը) լսել է Միրզա Մելքոմ խանից և գրի առել, որ «Մեր դարասկզբին Վոլտերը, Ռուսոն, Մոնտեսքյոն, Միրաբոն» և ուրիշները հասկացան, որ աշխարհից բռնաճնշումը վերացնելու նպատակով կեղեքիչի հետ ընդհանրապես պետք չէ գործ ունենալ, սակայն կեղեքվողներին պետք է ասել, որ «Է՛շ, դու, որ ավելի ճնշող ես ուժով, քանակով, հարստությամբ, ինչու՞ ես հանդուրժում բռնաճնշումը»։ Երբ կեղեքվողները ծանոթացան նման բանական մտքերին, նրանք հեռացրին կեղեքիչին, օրենքներ կազմեցին իրենց հարմարավետության համար, իսկ հետո յուրաքանչյուրին դարձրին նույն օրենքների կատարման պատասխանատու, որպեսզի ենթականերին ճնշելու ոչ մի հնարավորություն չլինի»։

Միրզա Մելքոմ խանը իր վրա կրել է Ռուսոյի հայացնքների ազդեցությունը, որոնք շեշտ էին դնում մարդկային արարածների զարթոնքի վրա և հավատում էին, որ առանց ազատության և ինքնաբերականության ոչ մի հասարակություն չի ունենա իրական արժեք։ Սակայն շուտով Միրզա Մելքոմ խանը գիտակցել է, որ Ռուսոյի գաղափարները հնարավոր չեն իրականացնել Իրանում։ Այս պատճառով նա անցում է կատարել արդիականացման առավել պրակտիկ և կիրառելի գաղափարներին, որոնք հնարավոր էր վերածել քաղաքական ծրագրերի, որոնք կհանգեցնեին սոցիալական մոբիլիզացիայի։

Պետական բյուրոկրատիան, հարկային համակարգի կազմակերպումը, ժողովրդավարական ինստիտուտների ստեղծումը, լեգիզմը, դեպի գիտություն և տեխնոլոգիա շարժվելը, ազատ մամուլ հիմնելը և բանակի բարեփոխումը այն խնդիրներից էին, որոնք Միրզա Մելքոմ խանը ձգտել է հետապնդել և վերածել քաղաքական ծրագրերի։ Միրզա Մելքոմ խանի արդիականացման գաղափարները հիմնված են եղել բացարձակ միապետության իշխանությունը նվազեցնելու վրա, որը դարեր շարունակ եղել է Իրանի ամենահզոր կառավարող դասակարգը։ Այս նպատակը թվացել է անիրագործելի առանց Իրանում մյուս հզոր դասակարգերի միավորման և նրանց քաղաքական մասնակցության ապահովման։ Այս պատճառով Միրզա Մելքոմ խանը «Քանուն» թերթի երկրորդ համարում պաշտոնապես հղացել է հոգևորականությանն ու կրթվածների միջև դաշինք կազմելու գաղափարը՝ նպատակ ունենալով կոտրել միապետության գերիշխանությունը[71]։

Միրզա Մելքոմ խանը հետաքրքրված էր արդիականացումը և դրա արժեքները Իրանում տարածելով։ Միրզա Մելքոմ խանի մտածելակերպը քաղաքական պայքարում, որը մեծ ուշադրություն էր դարձնում սոցիալական մոբիլիզացիային, շատ նման էր Կլոդ Ադրիան Հելվեցիուսի գաղափարներին։ Հելվեցիուսը խորհուրդ էր տալիս բարեփոխիչներին չվիճել հասարակ մարդկանց հետ, քանի որ բացարձակ իշխանության պայմաններում նման մարդկանց մտածելակերպը չէր կարող հասնել այն մակարդակին, որ վերջիններս հասկանային բարեփոխիչներին։ Փոխարենը բարեփոխիչները պետք է աշխատեն ժողովրդի շահերն առաջ տանելու համար[72]։

Թեև Մելքոմ խանը իր կյանքի վերջին տասնամյակներում իր ջանքերը մեծամասմաբ կենտրոնացրել է քաղաքական ակտիվության և Իրանի հասարակական-քաղաքական կառուցվածքում ժամանակակից ինստիտուտների կառուցման վրա, նրա շեշտադրումը զարթոնքի և իրանական գործունեության անհրաժեշտության վրա շարունակվել է մինչև իր կյանքի վերջը։ Չնայած Մելքոմ խանը հսկայական ազդեցություն է ունեցել Իրանի՝ քաղաքական արդիականացման փուլ մուտք գործելու վրա, 20-րդ դարում նրա ժառանգությունը հակասական է եղել[73][74]։

Ֆարամուշխանե[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մինչև Միրզա Մելքոմ խանը Իրանում եղել է մասոնությունը, և իրանցիները, ինչպիսիք են Միրզա Ասկար խան Օրումի Աֆշարը և Միրզա Աբդոլհասան խան Իլչին, ընդունվել են Անգլիայի և Շոտլանդիայի մասոնական օթյակներ[75]։ Սակայն 1859 թվականին Միրզա մելքոմ խանը ստեղծել է Իրանում առաջին մասոնական օթյակը՝ Ֆարամուշխանեն։ Դրա անդամները ամենատարբեր դասակարգերի մարդիկ էին, օրինակ՝ ինչպես Դար ուլ-Ֆյունունի քաղաքային միջին խավի շրջանավարտներ, այնպես էլ իշխան Ջալալուդդին Միրզա Ղաջարի նման մարդիկ։ Այս միության գաղափարախոսության հիմքում եղել է Մելքոմ խանի՝ 19-րդ դարի Եվրոպայի հասարակական-քաղաքական իդեալների, հատկապես Ֆրանսիական հեղափոխության մեկնաբանությունը. այնպիսի իդեալներ, ինչպիսիք են ազատականությունն ու հումանիզմը։ Չնայած Մելքոմ խանի պատրաստություններին՝ ընդդիմության ալիքը արագորեն բարձրացել է։ Թեև Ֆարամուշխանեի ներքին կառուցվածքը բխում էր Եվրոպայի մասոնական օթյակներից, Մելքոմ խանի Ֆարամուշխանեն կազմակերպականորեն կապված չէր եվրոպական մասոնական շրջանակների հետ[76]։

Սկզբում ղաջարական ժամանակաշրջանի շատ մտավորականներ ընդունել են մասոնական կազմակերպությունը որպես ժամանակակից, հեղափոխական և լիբերտարական կազմակերպություն, որն այլ նպատակ չուներ, քան պայքարել բռնատիրության դեմ և հաստատել ժողովրդավարություն։ Կարևոր գործոններից մեկը, որ այս շրջանի մտավորականների համար մասոնական կազմակերպությունները գրավիչ է դարձրել, և հատկապես նրա ֆրանսիական օթյակը, Ֆրանսիական հեղափոխության մեջ նրա անդամների կարևոր դերն էր։ Քանի որ Ֆրանսիական հեղափոխությունը արժեքավոր օրինակ էր իրանցի հեղափոխականների և մտավորականների համար, նրանք դիտարկել են Ֆարամուշխանեի ձևավորումը և մասոնական կազմակերպություններին անդամակցումը՝ որպես Իրանում փոխակերպման և հեղափոխության միջոց[77]։ Ֆարամուշխանեն ստեղծվել է Նասր ադ-Դինի թույլտվությամբ Միրզա Աղա խանի՝ մասոնականության պաշտպաններից մեկի կառավարման շրջանում, և այս շրջանում այն ծաղկում է ապրել։ Ի վերջո Միրզա աղա խանը հրամայել է փակել այն, իսկ Միրզա Մելքոմ խանը ձերբակալվել է և աքսորվեց Իրաք[78]։

Ձախակողմյան մտածողներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հայդար Խան Ամոօղլի՝ Սահմանադրական հեղափոխության առաջնորդներից մեկը և Սոցիալ-դեմոկրատական կուսակցության և Իրանի կոմունիստական կուսակցության հիմնադիրը

1906 թվականին Սահմանադրական հեղափոխության հաղթանակից հետո ձախակողմյան գաղափարախոսությունները ներթափանցել են Իրան՝ ստանալով սահմանադրական այնպիսի առաջնորդների աջակցությունը, ինչպիսիք են Հասան Թաղիզադեն և Հայդար Խան Ամոօղլին։ Հենց այդ ժամանակ էլ ստեղծվել է Սոցիալ-դեմոկրատական կուսակցությունը, որը Բաքվի Հյումմեթ կուսակցության մնացորդն էր[79]։ Սակայն որոշ ժամանակ անց Թաղիզադեն ու Ամոօղլին բախվել են Ամոօղլիու ծայրահեղականության ու նրա իրականացրած սպանությունների պատճառով, ինչը հանգեցրել է կուսակցության լուծարմանը[80]։

Հայդար Խան Ամոօղլին, ով հայտնի է որպես «ղաջարական Պարսկաստանի ամենամեծ ձախակողմյան մտածող»[81][82], եղել է Սահմանադրական հեղափոխության և ավելի ուշ նաև Ջանգալ շարժման ամենաազդեցիկ գործիչներից մեկը։ Ամո-օղլին ծանոթացել է սոցիալիստական գաղափարներին Թբիլիսիի պոլիտեխնիկական համալսարանում սովորելիս և դարձել է Ռուսաստանի սոցիալ-դեմոկրատական աշխատավորական կուսակցության անդամ։ 1905 թվականին Ռուսական հեղափոխության պարտությունից հետո Ամոօղլին փախուստի է դիմել Կովկաս և Բաքվում Նարիման Նարիմանովի հետ միասին հիմնել է Հյումմեթ կուսակցությունը[79]։ Որոշ ժամանակ անց Հայդար Խանը վերադարձել է Իրան, և Հյումմեթ կուսակցությունը վերածվել է Սոցիալ-դեմոկրատական կուսակցության։ Այդուհետ սկսվել են Հայդար Խանի ահաբեկչական գործողությունները[83]։ 1907 թվականին Աբաս Աղա Թավրիզին՝ Հայդար Խանի կողմնակիցներից, սպանել է Ամին ալ-Սուլթանին[84]։ Մեջլիսի ռմբակոծությունից հետո Հայդար Խանը ուղևորվել է Բաքու, որտեղ կամավորներ է ուղարկել՝ կռվելու Մոհամմադ Ալի շահի դեմ և օգնել է Թավրիզում դիմադրության մարտիկներին, այնուհետև ինքն էլ անձամբ ուղևորվել է Թավրիզ։ Թավրիզի կռիվների ժամանակ նա մասնակցել է Շոջա Նեզամ Մարանդիի սպանությանը (սպանել են ռումբով)[51]։

Թեհրանի հաղթանակից հետո Հայդար Խանը վերադարձել է գաղտնի հեղափոխական գործունեության։ 1910 թվականին նա գաղտնի առաքելության է մեկնել բախտիարների մոտ և Թեհրան է վերադարձել 1911 թվականին, որտեղ ապրել է մինչև իր գտնվելու վայրի բացահայտվելը։ Նա աքսորվել է Եփրեմ Խանի հրամանով[85]։ Հեյդար Խանը տեղափոխվել է Ռուսաստան, իսկ այնտեղից Ֆրանսիա և Շվեյցարիա և միացել է Լենինի ընկերներին[86]։ Հայդար Խանը բոլշևիկյան Ռուսաստանի ստեղծումից հետո մասնակցել է 1917 թվականի Բաքվի համագումարին և Իրանում Ավետիս Սուլթան Զադեի հետ միասին ստեղծել է առաջին կոմունիստական կուսակցությունը[87]՝ Արդարություն կուսակցությունը։ Ի սկզբանե երկու քաղաքական ուղվածություն է եղել կուսակցության ներսում՝ խմբակցությունը, որը հավաքվել էր Սուլթան Զադեի շուրջ և համարում էր, որ Իրանը սոցիալիստական հեղափոխության շեմին է։ Մինչդեռ մյուս ավելի չափավոր խմբակցությունը, որը պաշտպանում էր Հայդար Խանի տեսակետները, հավատում էր, որ Իրանը դեռևս պատրաստ չէ սոցիալիստական հեղափոխության և աշխատում էր ազգային և ժողովրդավարական հեղափոխության ուղղությամբ։ Իրանցի կոմունիստների՝ Ջանգալի շարժմանը միանալու ժամանակ Հայդար Խանի քաղաքականությունը գերիշխել է, և նա դարձել է Իրանի կոմունիստական կուսակցության առաջնորդը[88]։

1921 թվականին Հայդար Խանի մահվանից հետո նրա կողմնակիցները մեղադրել են Միրզա Քուչիկ Խանին նրա սպանության մեջ։ Հայդար Խանը սկզբում եղել է ծայրահեղական սոցիալիստ, ով հավատացել է Իրանում արմատական բարեփոխումների իրականացմանը։ Սակայն Ռուսաստանից վերադառնալուց հետո նա անցում է կատարել առավել չափավոր կոմունիզմի և ջանացել է այս գաղափարախոսությունը հաստատել Իրանում։ Դեռևս Իրանի շատ ձախակողմյան մտածողներ կրում են նրա ազդեցությունը, որովհետև Իրանում կոմունիզմի գաղափարախոսության հիմքում ընկած է այն նույն չափավորությունը, որի հետ համաձայն էր Հայդար Խանը[89]։

Բաբիստ մտավորականներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ղաջարական Պարսկաստանի երեք կարևորագույն բաբիստ մտավորականներ՝ աջից ձախ Միրզա Աղա խան Քերմանի, Շեյխ Ահմադ Ռուհի, Միրզա Հասան խան

Իրանում նոր կրոններից մեկը եղել է բաբիզմը։ Բաբիստական շարժումը սկսել է 1850 թվականին Սայիդ Ալի Մուհամմադ Շիրազիի՝ Բաբի մահապատժից հետո։ Այս շրջանում բաբիստ մտածողներից շատերը բավականին ազդեցիկ են եղել[90]։

Միրզա Աղա խան Քերմանին իրանական ազգայնականության հիմնադիրներից մեկն է։ Նա փախուստի է դիմել Սատմբուլ իր կոլեգա Շեյխ Ահմադ Ռուհի և մեկ այլ բաբիստ գրող Միրզա Հասան խան Թավրիզիի հետ և այնտեղ Ջամալ ադ-Դին ալ-Աֆղանիի հետ սկսել է աշխատել լիբերալ և ազգայնական գաղափարների տարածման ուղղությամբ։ Ջամալ ադ-Դին ալ-Աֆղանին արաբական Նահդա (Զարթոնք) շարժման գլխավոր գործիչն է եղել։ Սակայն ժամանակի ընթացքում ալ-Աֆղանիի կողմից աշխատանքի պակասի և պայքարի բացակայության պատճառով Միրզան հուսահատության է մատնվել։ Ավելի ուշ Քերմանին բաժանվել է ալ-Աֆղանիից և իր նոր պանազգայնական գաղափարներով գրել է մի քանի գրքեր, որտեղ ցանկություն է արտահայտել վերականգնել կայսրությունները, որոնք գոյություն են ունեցել նախքան դեպի Պարսկաստան արաբական արշավանքները։ Իր կյանքի վերջում Քերմանին դարձել է աթեիստ, որն էլ դարձել է իր մահապատժի պատճառներից մեկը[91]։

Նախքան Ստամբուլ փախուստի դիմելը Շեյխ Ահմադ Ռուհին Իրաքում գրել է «Հաշթ Բեհեշթ» (Ութ դրախտ) գիրքը, որտեղ նկարագրել է բաբիզմի համոզմունքները և Սահմանադրական հեղափոխությունը համարել Ղաջարների դինաստիայի տապալման նախապայման[92]։ Այս գրքում նա նաև նկարագրել է իդեալական կառավարության իր տեսլականը։ Գիրքն անհետացումից փրկել է Էդվարդ Բրաունը[93][93]։

Միրզա Հասան խան Թավրիզին եղել է գրող և նախկին քաղաքական գործիչ, ով Լևանտում եղել է Իրանի հյուպատոսը նախքան Շեյխ Ահմադի Ռուհիին և Միրզա Աղա խան Քեմանիին միանալը։ Ստամբուլում տպագրական մեքենաների առկայության շնորհիվ նա դարձել է Իրանից և Բրիտանիայից իրանցի ակտիվիստների հրատարակությունների խմբագիր, ինչպես նաև նամակագրական կապ է պահպանել բաբիստների և վտանգի մեջ գտնվող քաղաքական գործիչների հետ և նրանցից շատերին բերել Ստամբուլ[94]։

Նասր ադ-Դին շահի սպանությունից հետո Օսմանյան կայսրությունը Իրանին է արտահանձնել Շեյխ Ահմադ Ռուհին, Միրզա Հասան խանին և Միրզա Աղա խանին, ովքեր բանտարկված էին Տրապիզոնում։ 1896 թվականի հուլիսի 17-ին գահաժառանգ Մոհամմադ Ալի Միրզան բաբիստ լինելու մեղադրանքով գլխատել է նրանց Թավրիզի հյուսիսային այգում և ծղոտով լցված նրանց գլուխներն ուղարկել է Թեհրան[95]։

Միրզա Ջահանգիր խանը եղել է լրագրող և գրող, ով սահմանադրական շարժման ժամանակ թաքցրել է իր կրոնը։ Նա եղել է սահմանադրական շարժման ժամանակ ամենաազդեցիկ գաղտնի կազմակերպություններից մեկի՝ Անջուման-ե Բաղ-է Մեյկադեի հիմնադիրներից մեկը[96][97]։ Մուզաֆար ադ-Դին շահ Ղաջարի կողմից 1906 թվականի Իրանի սահմանադրության ստորագրումից հետո եղել է խոսքի հարաբերական ազատություն, ուստի Ջահանգիր խանը հիմնել է «Սուր-է Էսրաֆիլ» թերթը և բացահայտորեն քննադատել Մոհամմադ Ալի շահի քաղաքականությունը[98]։

Ալի-Ակբար Դեխոդան, ով Ջահանգիր խանի հետ աշխատել է «Սուր-է Էսրաֆիլ» թերթում, նրա մասին գրել է.

Միրզա Ջահանգիր խանը աչքի էր ընկնում իր գրավոր խոսքով ու լրագրությամբ, սահուն, բայց սուր արձակով։ Առանց վաղի գրում էր պետական ինստիտուտներում առկա ամենախորը կոռուպցիայի մասին։ Նա միշտ կարեկցում էր ժողովրդի անտեղյակությանը[99]։

Այն օրը, երբ գնդապետ Լյախովը ռմբակոծել է խորհրդարանը Մոհամմադ Ալի շահի հրամանով, Ջահանգիր խանը Մալեք ալ-Մոթաքալեմինի և Ղազի Արդաղիի հետ միասին զեկույց էր գրում «Սուր-է Էսրաֆիլի» համար։ 1908 թվականի հունիսի 23-ին այս երեքին ձերբակալել են և տանջանքների ենթարկելուց հետո Բաղ-ե Շահի դիմաց մահապատժի են ենթարկել[100]։

Անկում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Իրանական լուսավորության մտավորականները ունեին թուլություն, որը նրանց թույլ չէր տալիս հասնել իրենց նպատակներին։ Նրանք պատշաճ ըմբռնում չունեին լայն հանրության վերաբերյալ։ Առաջարկությունները, ինչպիսիք են իրենց հայեցակարգերի պարզեցումը, նույնպես հասանելի չդարձան հանրությանը։ Բացի այդ, մտավորականների մեջ ևս անհամաձայնություններ են եղել։ Բացի Միրզա Մելքոմ խանից, որը շատ լավ հարաբերություններ ուներ Միրզա Ֆաթալի Ախունդովի և մի քանի այլ մտավորականների հետ և նամակներ էր գրում նրանց բոլորին, ընդհանուր առմամբ մտավորականները զոհ են գնացել մանր հարցերի շուրջ ներքին կռվին։ Մտավորականներին նաև չի հաջողվել հաղթել ու իրենց ենթարկել հասարակության հոգևոր ու սնահավատ շերտերին։ Ինտելեկտուալ շարժման ձևավորման կարևորագույն պատճառներից էր պայքարը սնոտիապաշտության և հակաինտելեկտուալ ու հակագիտական հավատացյալ կղերականների դեմ։ Սակայն ղաջարական շրջանի վերջին տարիներին կղերականները հաջողել էին վերահաստատել իրենց որպես մտավորականներ։ Հիմնականում այն պատճառով, որ ինտելեկտուալների նկատմամբ բռնաճնշումներն իրականացվել են քաղաքական գործիչների կողմից, ովքեր ևս հակագիտական և հակաինտելեկտուալ էին։

Իրանում մտավորական շարժումների առաջին սերունդը շարունակել է բարգավաճել մինչև Մոհամմադ Ալի շահի կողմից խորհրդարանի ռմբակոծումը 1908 թվականին։ Մոհամմադ Ալի շահը մահացու հարված է հասցրել սահմանադրական շարժմանը և մտավորական շարժմանը` մահապատժի ենթարկելով ժամանակի մեծ մտավորականներից շատերին, ինչպիսին էր Միրզա Ջահանգիր խանը։ Այս անհատներին փոխարինող չլինելու պատճառով շուտով իշխանության են եկել շիա հոգևորականները և հակասահմանադրական քաղաքական գործիչները։ Նրանք ևս շարունակել ե գրաքննությունն ու ճնշումը սահմանադրականների նկատմամբ։ Իրենց կյանքը փրկելու համար Ստամբուլ են փախել այնպիսի մտավորականներ, ինչպիսիք են Միրզադե Էշղին և Արեֆ Ղազվինին։ Ահմադ շահի օրոք նրա հրամանով խորհրդարանը փակվել է տասնչորս տարի՝ առաջացնելով քաղաքական անկարգություններ։ Քաղաքական անկարգությունները մայրաքաղաքում հասել են այն աստիճանի, որ 1910 թվականի հուլիսի 17-ի գիշերը չորս հոգի ներխուժել են Սեյյեդ Աբդոլլահ Բեհբահանիի տուն և սպանել նրան։ Կարճ ժամանակ անց Թեհրանում հերթական քաղաքական սպանությունն է տեղի ունեցել։ Սպանվել է Դեմոկրատական կուսակցությունից գրող և լրագրող Ալի Մոհամմադ խան Թարբիաթը։ Քաղաքական անկարգությունները և մտավորականների փախուստը, սպանությունները և մահապատիժները քայքայել են սահմանադրական շարժմանը և մտավորական շարժմանը[101]։

Անցում երկրորդ սերնդին[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1921 թվականի փետրվարի 21-ին Ռեզա խան Միրփանջը և Զիա-ուդ-Դին Թաբաթաբայը հեղաշրջում են կազմակերպել Ֆաթոլլահ խան Աքբարի կառավարության դեմ։ Հաջողակ հեղաշրջումը հանգեցրել է կառավարության ստեղծմանը, որը գլխավորում էին վարչապետ Զիա ադ-Դին Թաբաթաբայը և Պատերազմի նախարար Ռեզա խան Սարդար Սեպահը։ Թաբաթաբայը Մեջլիսում համակրանք չէր վայելում իր հակառակորդներից շատերի ձերբակալությունների պատճառով, արդյունքում պաշտոնանկ է արվել վարչապետ դառնալուց հարյուր օր հետո, ինչը հանգեցրել է Սարդար Սեպահի նշանակմանը՝ որպես նոր վարչապետ[102]։ Ռեզա խան Սարդար Սեպահի բարեփոխումները սկսվել են նրա վարչապետության օրոք, ինչը շատ մտավորականներ, այդ թվում՝ Սուլեյման Էսկանդարին, համարում էին «հույսի պատուհան»[103]։ 1925 թվականի հոկտեմբերի 31-ին Ազգային ժողովի հինգերորդ խորհրդարանում քվեարկությամբ թագավոր է ընտրվել Ռեզա խան Սարդար Սեպահը, որը համարվում է մտավորական շարժումների երկրորդ սերնդի սկիզբը[104]։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ Akbari, Mohammad Ali (2006). Pioneers of New Thought in Iran: The Age of Iranian Enlightenment. Humanities Research and Development Publications. էջ 10. ISBN 9789648168440.
  2. ↑ Muhamad Muhit Tabbatabbai, "Collection of works of Mirza Malkam Khan", page, 125 1948
  3. ↑ Velayati, Ali Akbar (1995). Intellectual contexts of the Iranian Constitutional Revolution. Tehran. էջ 37.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
  4. ↑ Mariji, Shams ol-allah. «Recognition of intellectual currents in Iran». Journal of Political Science. 37: 80–89.
  5. ↑ Fereydun Adamiyat, The idea of progress and the rule of law, 1973, p. 10-11
  6. ↑ Fereydun Adamiyat, "Mirza Fatali Akhundov's Thoughts", page, 16 1970
  7. ↑ Pahnadayan, Shahin (2017 թ․ մայիսի 22). «An overview of the social and economic structure of Qajar Iran». Journal of Political Science Quarterly. 38 (38): 173–194.
  8. ↑ Taheri, Abu al-Qasim (1976). History of British-Iranian trade and political relations from the time of the Ilkhanate to the end of the Qajar dynasty. Tehran: University of Tehran Press. էջ 523.
  9. ↑ Dalini, Javad Mousavi. «The role of the British East India Company in changing the political and economic position of Iran in the Persian Gulf». Journal of the History of Islam and Iran. 18: 16–35.
  10. ↑ Seyed Hadi Mousavi, Society and market in the era of Naser al-Din Shah with a look at the social and economic situation in the Qajar era, 2019, p. 34-40 9786008687191
  11. ↑ Seyed Hadi Mousavi, Society and market in the era of Naser al-Din Shah with a look at the social and economic situation in the Qajar era, 2019, p. 41
  12. ↑ 12,0 12,1 Madani, Sayed Jalaluddin. «French melody, a passage in the relations between Iran and France in the contemporary history of Iran». Zamaneh Journal. 18: 124–140.
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 Karim Mujtahedi, "Voltaire's historical reputation in Iran", 2004
  14. ↑ Pioneers of New Thought in Iran: The Age of Iranian Enlightenment, p. 17
  15. ↑ ẒAHIR-AL-DAWLA, EBRĀHIM KHAN Ebrāhim Khan as governor of Kermān.
  16. ↑ Ali Asghar Shamim, Iran during the Qajar dynasty, 1992, p. 386
  17. ↑ Mutufi, Assadollah (1996). Astarabad and Gorgan in the context of Iranian history, a look at 5000 years of history of this region. Derakhshesh Publications. էջեր 165–170.
  18. ↑ Torabi, Mohammad (2000). Sardar Rafie Yanehsari, a man who remains unknown. Thoughtful Monthly. էջեր 154–156.
  19. ↑ Mir Hosseini, Mohammad Hassan. «The course of political and social developments in Yazd during the constitutional era». Journal of Document Treasure. 66: 76–90.
  20. ↑ Yazdani, Sohrab (2011). Constitutional patriots. Tehran: Nashr-e Ney. էջ 14. ISBN 978-964-185-083-0.
  21. ↑ Afary, Janet. «Social Democracy and the Constitutional Revolution». Iran Nameh. 43: 407–420.
  22. ↑ Amir Kabir and Iran, p. 334
  23. ↑ Fereydun Adamiyat, Amir Kabir and Iran, 2005
  24. ↑ Ekhtiar, Maryam (2001). «Nasir al-Din Shah and the Dar al-Funun: The Evolution of an Institution». Iranian Studies. 34 (1/4): 153–163. doi:10.1080/00210860108702002. JSTOR 4311427. S2CID 159698289.
  25. ↑ Haqqani, Musa Faqih. «Freemasonry and Persian constitutional movement». Resalat. 3: 32–40.
  26. ↑ 26,0 26,1 AMĪR KABĪR, MĪRZĀ TAQĪ KHAN, Amīr Kabīr made a second indirect contribution to the elaboration of Persian as a modern medium with his foundation of the newspaper Rūz-nāma-ye waqāyeʿ-e ettefāqīya, which survived under different titles until the reign of Moẓaffar-al-dīn Shah.
  27. ↑ Amir Kabir and Iran, p. 336
  28. ↑ Behbahani, Seyyed Ali. «Secretary who became Prime Minister». Zamaneh Journal. 28: 23–29.
  29. ↑ Kermani, Nazim al-Islam (1909). History of the Iranian Enlightenment. էջ 123.
  30. ↑ Azhand, Ya'qub (2009). Economic history of Iran. Tehran: Gostareh. էջ 141. ISBN 9789646595729.
  31. ↑ Pooran, Farrokhzad (2002). The role of powerful women in Iran. Tehran: Ghatreh. էջ 801. ISBN 964-341-116-8.
  32. ↑ Adamiyat, Fereydun (1961). The Thought of Freedom and the Introduction to the Constitutional Movement. Tehran: Sokhan Publications. էջ 35. ISBN 9789646595590.
  33. ↑ Pourzaki, Giti. «Modernity and Mirza Fath Ali Khan Akhundzadeh». Persian Journal of History Research. 9: 67–79.
  34. ↑ Zia-Ebrahimi, Reza (2016). The emergence of Iranian nationalism: Race and the politics of dislocation. New York: Columbia University Press. էջեր 36–38.
  35. ↑ Fereydun Adamiyat, Mirza Fath-Ali Akhundzadeh Thoughts, p. 234, 1970
  36. ↑ Vahdat, Farzin. «The initial confrontation of Iranian intellectuals with modernity: (a dual approach)». Goftogo Journal. 30: 125–165.
  37. ↑ Dadkhah, Hassan; Alam, Mohammad Reza; Tangestani, Masoumeh. «An Introduction to the History of Transformation and Modernity in Iran and Egypt with Emphasis on the Views of Talibov Tabrizi and Rifa'a al-Tahtawi». Journal of Comparative Literature Studies. 39: 65–82.
  38. ↑ Kia, Mehrdad (1994). «Nationalism, Modernism and Islam in the Writings of Talibov-i Tabrizi». Middle Eastern Studies. 30 (2): 201–223. doi:10.1080/00263209408700993. ISSN 0026-3206. JSTOR 4283631.
  39. ↑ Raeen, Esmaeel (1978). Faramosh Khaneh and Freemasonry in Iran. Vol. 1. Amirkabir. էջ 479. ISBN 9649102612.
  40. ↑ Pashazadeh, Qulam ali. «A treatise by Mirza Yusef Khan Mustasharadullah». Zamaneh Journal of History. 4: 23–30.
  41. ↑ Azerbaijani writers in constitutional movement, p. 468
  42. ↑ Nasiri, Mehdi (2009 թ․ հունվարի 20). «A study of the evolution of the educational system of schools in the Qajar and Reza Shah periods». Research Institute of Islamic Sciences and Culture. 25 (150): 195–278.
  43. ↑ Sazmand, Dariush (2019). Mirza Hassan Rushdieh, the founder of modern schools in Iran. Tehran: Danjeh Publications. ISBN 978-600-250-211-7.
  44. ↑ Samadi, Hamid. «Mirza Hassan Roshdieh, the father of Iranian education». Journal of Education. 2: 188–189.
  45. ↑ Seyyd Javad Tabatabai, Fundamentals of Constitutional Theory: A Reflection on Iran, vol. 2, p. 213
  46. ↑ Muhammad Amini, The importance of the Iranian Constitutional Revolution in the Middle East, p.45, 2013
  47. ↑ Salmasizadeh, Mohammad; Aminnejad Najafian, Mohammad. «The first National Assembly and the attempt to explain constitutional rights». Journal of the History of Islam and Iran New Era. 14: 76–80.
  48. ↑ Aliyev, Saleh; Azmoudeh, Abolfazl. «The plans of Social Democratic Party». Ayandeh Journal of History. 5: 176–180.
  49. ↑ Yazdani, Sohrab. «About Social Democratic Party of Iran». History Journal of Mahallat Azad University. 3: 153–161.
  50. ↑ Tolli, Zahra; Shipri, Maryam. «Stage analysis such as methods of resolving disputes between the two parties, Social Democratic Party and Moderate Socialists Party in the Second National Assembly of Iran». Journal of Historical Sociology. 2: 132–161.
  51. ↑ 51,0 51,1 Navabi, Abdul'Hossayn. «A sheet of constitutional history: Haydar Khan Amo-oghli and Rasoulzadeh». Yadegar Journal of History. 4: 41–50.
  52. ↑ Afshar, Iraj (1975). «Seyyed Hassan Taqizadeh». Yaghma Journal of Political History of Iran. 12: 56–69.
  53. ↑ Mohammadzadeh, Ali. «Sociological Analysis of Seyyed Hassan Taghizadeh's Political Thought and Action (Relying on the Constitutional Revolution)». Journal of Historical Sociology. 1: 122–157.
  54. ↑ Khunia, Bardia. «A page from the history of constitutionalism: (Letter from Seyed Hassan Taghizadeh)». Yaghma Journal of Political History of Iran. 2: 132–145.
  55. ↑ Parvin, Maryam. «The Constitutional Revolution and the Women's Movement». Yad Ayam Journal of History. 59: 13–29.
  56. ↑ Haqiqat Abdul'Rafie, The first female journalist in Iran, p. 137, 1973
  57. ↑ Camron Michael Amin: The Making of the Modern Iranian Woman:Gender, State Policy, and Popular Culture, 1865–1946, Gainesville 2002, p. 41.
  58. ↑ Ettehadieh, M. (2004) The Origins and Development of the Women's Movement in Iran, 1906–41. In: L. Beck and G. Nashat, eds. Women in Iran from 1800 to the Islamic Republic. University of Illinois Press, pp. 85–106. Available through https://books.google.co.uk/books?id=tLRgXf_e_CEC&pg=PA85&lpg=PA85&dq=%22origins+and+development+of+the+women%27s+movement+in+iran+go+back+to+the%22&source=bl&ots=iiA8KSlJBa&sig=ACfU3U3P8h42KQn_nMREtDJZ3p3UQSYohQ&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwigv9q-5fToAhWEYsAKHfSNBxAQ6AEwAHoECAIQKA#v=onepage&q=%22origins%20and%20development%20of%20the%20women's%20movement%20in%20iran%20go%20back%20to%20the%22&f=false [Accessed April 19, 2020].
  59. ↑ Keddie, N.R. (2012) Women in the Middle East: Past and Present. Princeton University Press. Available through: https://books.google.com/books?id=L-T-ng2v47QC&dq=Maryam+Amid&pg=PA85 [Accessed April 19, 2020].
  60. ↑ The biography of the first female Iranian journalist.
  61. ↑ Mohammad Jafar Mahjoub, Research on the life, thoughts, works and poems of Iraj Mirza and his family and ancestors, p. 213
  62. ↑ FARROḴĪ YAZDĪ
  63. ↑ Arshad Tahmasbi, Aref's Tasnifs, 1996
  64. ↑ ʿEŠQĪ, MOḤAMMAD-REŻĀ MĪRZĀDA
  65. ↑ Muhammad Qaeed, Mirzadeh Eshghi, the noble face of an anarchist, p. 19
  66. ↑ Hassanzadeh Mir Ali, Abdullah. «The effect of social class on the poetry of the poets of the constitutional period focusing on the poems of "Iraj Mirza" and "Farrokhi Yazdi"». Journal of Persian Language and Literature Research. 39: 123–130.
  67. ↑ Seyyd Hadi Haeeri, Thoughts and works of Iraj Mirza, p. 34 1987
  68. ↑ Naser al-Din, Parvin. «Journalism and poetry of Iraj Mirza». Kelk Journal. 67: 239–241.
  69. ↑ Taheri Moghaddam, Seyyed Mohammad; Buchani, Ebrahim. «Mirza Malkam Khan Nazim al-Dawlah and a reflection on his educational ideas». Journal of Historical Research. 1: 165–180.
  70. ↑ Ali Asghar Haqdar, Letters of Mirza Malkam Khan Nazim al-Dawlah, p. 201, 2017
  71. ↑ «Malkum Khan was influenced by development ideas in Istanbul». تاریخ ایرانی (պարսկերեն). Վերցված է 2020 թ․ դեկտեմբերի 13-ին.
  72. ↑ Deilami Moezzi, Amin. «West and modernity from the perspective of Mirza Malkam Khan». Azad University Journal of Scientific-research. 47: 127–140.
  73. ↑ Hujjatullah Asil, Treatises of Mirza Malkam Khan Nazim Al-Dawlah, p. 512
  74. ↑ Safa'i, Ibrahim (1963). Mirza Malkum Khan. Tihran, Chap-i sharq. էջեր 56–60. ISBN 1-84511-072-2.
  75. ↑ Esmaeel Raeen, Faramosh Khane and Freemasonry in Iran, vol. 1, p. 354
  76. ↑ Hassan Qazi Muradi, Malkam Khan: Theorist of political modernization in the constitutional era, p. 58-64
  77. ↑ Mohammad Ali Akbari, Challenges of the modern era in the Qajar Iran, p. 96
  78. ↑ Ibrahim Sadeghi Nia, Freemasonry and secret societies in Iran, p. 24
  79. ↑ 79,0 79,1 EJTEMĀʿĪŪN, FERQA-YE
  80. ↑ History of the Iranian Constitutional Revolution, vol. 1 p. 334, 2003
  81. ↑ Aghazadeh, Jafar. «The role of Haydar Khan Amo-oghli in Jungle movement». Journal of Historical Research. 1: 56–70.
  82. ↑ «Analysis of reports of the Mollasera incident and the murder of Haydar Khan Amo-oghli in the Jungle Movement». Journal of Ferdowsi University of Mashhad. 3: 54–65. 1399 թ․ ապրիլի 15.
  83. ↑ Esmaeel Raeen, Haydar Khan Amo-oghli, p. 86 1976
  84. ↑ ḤAYDAR KHAN ʿAMU-OḠLI
  85. ↑ Khalatbari, Mustafa. «A review of the story of Haydar Khan Amo-oghli». Farafu Journal of History. 2: 45–57. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ փետրվարի 2-ին.
  86. ↑ Gregor Yaghikian, Soviet Union and Jungle Movement, p. 49 1984
  87. ↑ Lenczowski, George (1949). Russia and the West in Iran, 1918-1948. Greenwood Press. էջ 348. ISBN 0-8371-0144-1.
  88. ↑ Cosroe Chaqueri, The Soviet Socialist Republic of Iran, 1920-1921: The Birth of Trauma. Pittsburgh, PA: University of Pittsburgh Press, 1995; pg. 476.
  89. ↑ Welle (www.dw.com), Deutsche. «تاثیر انقلاب اکتبر روسیه بر جنبش‌های انقلابی در ایران | DW | November 6, 2017». DW.COM (պարսկերեն). Վերցված է 2020 թ․ դեկտեմբերի 13-ին.
  90. ↑ Momen, Moojan (2012). «The Constitutional Movement and the Baha'is of Iran: The Creation of an 'Enemy Within'». British Journal of Middle Eastern Studies. 39 (3): 328–345. doi:10.1080/13530194.2012.726920. JSTOR 23525389. S2CID 144344939.
  91. ↑ «ĀQĀ KHAN KERMĀNĪ». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ նոյեմբերի 11-ին. Վերցված է 2021 թ․ մայիսի 25-ին.
  92. ↑ Sayyd Muqdad Nabavi Rezai, "Once upon a time, Bábism's endeavors", 2014
  93. ↑ 93,0 93,1 "Brown showed me his copy of the rare book, Hasht Behesht. I was amazed at how he managed to save this book from the clutches of short-sighted fanatics!" Biography of Mirza Malkam Khan, his life and political efforts, p. 234 (1934)
  94. ↑ Vahman, Fereydun (2019). 175 years of persecution : a history of the Babis & Baha'is of Iran. London: Oneworld Publications. էջեր 134. ISBN 9781786075864. OCLC 1090469734.
  95. ↑ ĀQĀ KHAN KERMĀNĪ
  96. ↑ Mehdi Malekzadeh, Life of Malek al-Motakallemin, p. 300
  97. ↑ Ahmad Kasravi, History of the Iranian Constitutional Revolution, 1940, p. 243
  98. ↑ Sabzipur, Amir. «Review of Sur-e Esrafil Weekly». Tarikh Dar Ayeneh Journal. 21: 123–130.
  99. ↑ Kamyar Abedi, Sur-e Esrafil and Ali Akbar Dehkhoda, a historical and literary study, p. 96
  100. ↑ Khosravi, Rokneddin. «Roads of Freedom Riders, in memory of: Jahangir Khan Sur Israfil». Chista Journal. 50: 801–814.
  101. ↑ Pouzesh, Mohammad. «A study of the intellectual currents of the constitutional era». Kharazmi History Journal. 1: 93–117.
  102. ↑ Ghani, Cyrus (1998). Iran and the Rise of Reza Shah. I.B.Tauris. էջ 319. ISBN 9781860642586.
  103. ↑ «Session: 211 Detailed minutes of the Assembly dated October 31, 1925». Library, Museum and Documentation Center of the Islamic Consultative Assembly (պարսկերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ նոյեմբերի 30-ին. Վերցված է 2021 թ․ փետրվարի 20-ին. «On behalf of the Socialist faction of the Majles, since I see Reza Khan Sardar Sepah as a window of hope for Iran, I vote for the extinction of the Qajar monarchy and the transfer of power to Reza Khan Sardar Sepah.»
  104. ↑ Mafi), Mansoureh Ettehadieh (Nezam; Bayat, Kaveh (1993). «The Reza Shah Period: Document Collections Recently Published in Iran». Iranian Studies. 26 (3/4): 419–428. doi:10.1080/00210869308701813. ISSN 0021-0862. JSTOR 4310868.

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Ahmad Kasravi, History of the Iranian Constitutional Revolution, Mazda Publications, 2006, 1-56859-197-7.
  • Fereydun Adamiyat, Amir Kabir and Iran, Kharazmi Publications, 1975, 964-487-030-1.
  • Mohammad Ali Soltani, Secret Political Parties and Associations in Kermanshah from Faramosh Khaneh to the Black House: Periods of 5-1 National Assembly Elections and Shouters in the Name of Dictatorship from Kermanshah, Saha Publishing 1999, 9789646254299.
  • Esmaeel Raeen, Faramosh Khaneh and Freemasonry in Iran, 1961
  • Mohammad Ali Akbari, Pioneers of New Thought in Iran: The Age of Iranian Enlightenment, Humanities Research and Development Publications, 2006, 9789648168440.
  • Nazim al-Islam Kermani, History of the Iranian Enlightenment, 1909 in Google Books
  • Reza Zia-Ebrahimi, The emergence of Iranian nationalism: Race and the politics of dislocation, New York: Columbia University Press, 2016
  • Seyyd Javad Tabatabai, Fundamentals of Constitutional Theory: A Reflection on Iran, Minoy-e Kherad, 2015, 9786006220215.
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Իրանական_լուսավորություն&oldid=9246175» էջից