Անօդաչու թռչող սարք

Անօդաչու թռչող սարք (կրճատ՝ ԱԹՍ, անգլ.՝ unmanned aerial vehicle կամ անգլ.՝ drone^[1] կամ անօդաչու թռչող ապարատ^[2]), առանց անձնակազմի թռչող սարք^[3]։

Անօդաչու թռչող սարքերը կարող են ունենալ ինքնակառավարման տարբեր աստիճաններ։ Դրանք կարող են կառավարվել հեռավորության վրա կամ ամբողջովին ավտոմատ կերպով, ինչպես նաև տարբերվել կառուցվածքով, նշանակությամբ և այլ տարբեր չափորոշիչներով։ Անօդաչու թռչող սարքերը լինում են քաղաքացիական և ռազմական օգտագործման, իրենց հերթին ռազմական ԱԹՍ-ները բաժանվում են հետախուզական և հարվածային տեսակների։ Հարվածային անօդաչու թռչող սարքերի ենթադասին է պատկանում պարեկող զինամթերքը (անգլ.՝ loitering munition) կամ դռոն-կամիկաձեն (անգլ.՝ kamikaze drone)^[4]: ԱԹՍ-ների հիմնական առավելությունը դրանք ստեղծելու և շահագործելու մատչելիությունն է։ Փորձագիտական գնահատականներով բարդության վերին աստիճանի մարտական ԱԹՍ-ների գինը կազմում է մոտ 6 մլն ԱՄՆ դոլար, մինչդեռ կործանիչի գինը կազմում է մոտ 100 մլն դոլար^[5]։ ԱԹՍ-ների թերությունն է համարվում հեռակառավարվող համակարգի խոցելիությունը, ինչը շատ կարևոր է ռազմական նշանակության ԱԹՍ-ների համար^[6]^[7]^[8]։

Դասակարգում

Անօդաչու թռչող սարքերը լինում են քաղաքացիական և ռազմական օգտագործման, իրենց հերթին ռազմական ԱԹՍ-ները բաժանվում են հետախուզական և հարվածային տեսակների։

Անօդաչու թռչող սարքերը լինում են՝

Չկառավարվող անօդաչու թռչող սարքեր,
Ավտոմատ կառավարվող անօդաչու թռչող սարքեր,
Կառավարվող անօդաչու թռչող սարքեր։

Անօդաչու թռչող սարքերը բաժանվում են տարբեր խմբերի, ըստ քաշի, թռիչքի ժամանակի, հեռավորության և բարձրության։

Տարբերակում են սարքերի հետևյալ կարգերը՝

«միկրո» (պայմանական անվանում) քաշը մինչև 10 կիլոգրամ, թռիչքի ժամանակը 1 ժամ և բարձրությունը մինչև 1 կմ։
«մինի» - մինչև 50 կգ քաշը, թռիչքի ժամանակը մի քանի ժամ և բարձրությունը 3 - 5 կմ,
միջին («միդի») - քաշը մինչև 1 000 կգ, թռիչքի ժամանակը 10 - 12 ժամ և բարձրությունը մինչև 9 - 10 կմ,
ծանր - թռիչքի ժամանակը 24 և ավելին ժամ, բարձրությունը մինչև 20 կմ։

ԱՄՆ Պաշտպանության նախարարությունը օպերատիվ չափորոշիչներով առանձնացնում է ԱԹՍ-ների հինգ խումբ^[9]։

Խումբ	Զանգված, կգ	Աշխատանքային բարձրություն, մ	Արագություն (հանգույց)	Օրինակ
I	0-9	< 360	100	RQ-11 Raven
II	9-25	< 1050	< 250	ScanEagle
III	< 600	< 5400	< 250	RQ-7 Shadow
IV	> 600	< 5400	ցանկացած	MQ-1 Predator
V	> 600	> 5400	ցանկացած	RQ-4 Global Hawk

Պատմություն

Հեռակառավարվող մեքենաների ստեղծման համար դրդապատճառ է հանդիսացել էլեկտրականության և ռադիոյի հայտնագործումը։ Ավստրիական բանակը կիրառել է էլեկտրալարերով կառավարվող օդապարիկները 1849 թվականի օգոստոսի 22-ին Վենետիկի ռմբակոծման համար։ 1892 թվականին «Էլեկտրական Սիմս-Էդիսոնի տորպեդներ» ընկերությունը ներկայացրել է էլեկտրալարերով կառավարվող հականավային տորպեդը։ 1897 թվականին բրիտանացի Էրնեստ Վիլսոնը արտոնագրել է դիրիժաբլի անլար կառավարման համակարգը, սակայն այդպիսի մեխանիզմի կառուցման վերաբերյալ տեղեկություններ չկան^[10]։

1899 թվականին Մեդիսոն Սքուեր Գարդեն ցուցահանդեսի ժամանակ ինժեներ և հայտնագործող Նիկոլա Տեսլան ցուցադրել է փոքր ռադիոկառավարվող նավ։ Չնայած որ հասարակությունը առաջին հերթին հետաքրքրվեց այդ հայտնագործությամբ ռազմական նպատակներով, Տեսլան պնդում էր, որ հեռակառավարումը կարող է ունենալ ավելի լայն կիրառություն (հայտնագործողի կողմից ստացել է «հեռաավտոմատացում» անվանումը)^[11]։

Առաջին համաշխարհային պատերազմ

Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ մասնակից երկրները ակտիվ փորձարկումներ էին անում անօդաչու ավիացիայի վրա։ 1914 թվականի նոյեմբերին Գերմանիայի ռազմական նախարարությունը Տրանսպորտային տեխնոլոգիաների կոմիտեին (գերմ.՝ Verkehrstechnische Prüfungs-Kommission) հանձնարարել է մշակել հեռակարարվարման համակարգ, որը հնարավոր կլիներ տեղադրել ինչպես նավերի, այնպես էլ ինքնաթիռների վրա։ Նախագիծը գլխավորեց Ենայի համալսարանի պրոֆեսոր Մաքս Վիենը, իսկ տեխնոլոգիաների հիմնական մատակարարն էր դարձել «Siemens & Halske» ընկերությունը։ Ավելի քիչ, քան մեկ տարվա փորձարկումների ընթացքում Վիենին հաջողվել է մշակել տեխնոլոգիա, որը պիտանի էր նավատորմում գործնական օգտագործման համար, սակայն բավականին վստահելի չէր ռադիոէլեկտրոնային հակազդեցության պայմաններում, ինչպես նաև բավականին հստակ չէր օդային հարվածներ իրականացնելու համար։ «Siemens & Halske» ընկերությունը շարունակեց ավիացիոն փորձարկումները և 1915-1918 թվականներին արտադրել է ավելի քան 100 միավոր էլեկտրալարերով հեռակառավարվող անօդաչու թռչող սարքեր, որոնք օդ էին բարձրացվում ինչպես ցամաքից, այնպես էլ դիրիժաբլերից, և կարող էին կրել մինչև 1000 կգ տորպեդային կամ ռմբային բեռնվածություն։ Ավելի ուշ «Siemens & Halske» ընկերության հայտնագործումները կիրառվել են «Mannesmann-MULAG» ընկերության կողմից «Չղջիկ» (գերմ.՝ Fledermaus)^[12] ռադիոկառավարվող ռմբակոծչի նախագծում։ Այս բազմակի օգտագործման ԱԹՍ-ն ուներ մինչև 200 կմ գործողության շառավիղ և կարող էր կրել մինչև 150 կգ բեռնվածություն։ Թռիչքի կառավարումը և ռումբերի նետումը իրականացվում էր ցամաքից և անօդաչու սարքը կարող էր վերադարձվել նույն կետը, որտեղից իրականացվել է թռիչքը, այնուհետև վայրէջք կատարել պարաշյուտի օգնությամբ^[13]։

Միջպատերազմյան ժամանակաշրջան

Առաջին համաշխարհային պատերազմի ավարտը ՝ վերջ չդրեց անօդաչու ինքնաթիռների ստեղծմանը։ Ռադիոյի և ավիացիայի արագ զարգացումը դրական ազդեցություն ունեցավ առաջին ԱԹՍ-ների փորձարկումների վրա։ 1924թ սեպտեմբերին հիդրոինքնաթիռ Curtiss F-5L-ը իրականցրեց առաջին լիովին ռադիոկառավարվող թռիչքը, որը ներառում էր թռիչք, մանևրեր և վայրէջք ջրի վրա։

Միևնույն ժամանակ, 1920-ականների կեսերին պարզ դարձավ, որ մարտական ինքնաթիռները կարող են լուրջ վտանգ ներկայացնել նավատորմի համար։ Օդից հարձակումը հետ մղելու հմտությունները կիրառելու համար նավատորմին անհրաժեշտ էին հեռակառավարվող թիրախներ, ինչը լրացուցիչ խթան էր հաղորդում անօդաչու թռչող սարքերի զարգացման ծրագրերին։ 1933 թվականին Մեծ Բրիտանիայում ստեղծվեց առաջին բազմակի օգտագործման «Queen Bee» անօդաչու սարքը։ Առաջին նմուշները ստեղծվել են երեք վերականգնված «Fairy Queen» ինքնաթիռների հիման վրա, որոնք հեռակառավարվում էին նավից` ռադիոկապի միջոցով։ Դրանցից երկուսը վթարի ենթարկվեցին, իսկ երրորդը հաջողությամբ ավարտեց թռիչքը։ Այսպիսով` Մեծ Բրիտանիան դարձավ առաջին երկիրը, որը հաջողությամբ իրականացրեց ԱԹՍ-ների առաջին թռիչքը։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ

Երկրորդհամաշխարհայինպատերազմի ընթացքում գերմանացի գիտնականները ստեղծեցին մի քանի ռադիոկառավարվող զենք, այդ թվում ՝ Henschel Hs 293 ռումբեր որոնք նախօրոք կարելի էր պլանավորել և Fritz X— ը, Enzian զենիթայն ԱԹՍ, որը հիմնված էր Me․163-ի վրա, ինչպես նաև V-1 թևավոր հրթիռը և V-2 բալիստիկ հրթիռը։

ԱՄՆ բանակը մասնակցում էր «Աֆրոդիտե» գործողությանը, որի ընթացքում 17 հնացած B-17 ռմբակոծիչները պետք է վերածվեին ռադիոկառավարվող անօդաչու թռչող սարքերի, լցվեին պայթուցիկներով և օգտագործվեին հրթիռներ արտադրող գործարանները ոչնչացնելու համար։ «V-1» և «V-2» ամբողջ անհարկի սարքավորումները (գնդացիրներ, ռումբի կախոցներ, նստատեղեր) հանվել են ինքնաթիռներից, ինչը հնարավորություն է տվել յուրաքանչյուրի մեջ տեղադրել 18,000 ֆունտ պայթուցիկ նյութ ՝ երկու անգամ ավելի մեծ, քան ռումբի նորմալ բեռը։ Քանի որ ռադիոկապը թույլ չէր տալիս ինքնաթիռին անվտանգ թռիչք կատարել, կամավորների խումբը ՝ օդաչուն և թռիչքի ինժեները, օդ բարձրացան։ Թռիչքից և բարձրանալուց հետո անձնակազմն ահազանգել է, միացրել ռադիոկապի համակարգը և դուրս նետվել պարաշյուտներով։ Հետագա թռիչքի վերահսկումն իրականացվում էր ուղեկցող օդանավի կողքից ` ռադիոյի և հեռահաղորդակցության միջոցով։ Տասնյոթ ԱԹՍ-ներից միայն մեկին հաջողվեց թռչել դեպի թիրախը, պայթել և զգալի վնաս հասցնել. ծրագիրը կրճատվեց։

Բացի այդ,ԱՄՆ-ում պատերազմի տարիներին ստեղծվել են մի շարք ղեկավարվող օդային ռումբեր, այդ թվում ՝ ASM-N-2։ Պատերազմից հետո ԱՄՆ-ում անօդաչու թռչող սարքերի զարգացման ուղղությամբ ջանքերը ժամանակավորապես տեղափոխվեցին ուղղորդվող հրթիռների և օդային ռումբերի ստեղմանը `միայն 1960-ականներին վերադառնալով չհարձակվող-հետախուզական անօդաչու ինքնաթիռների գաղափարին։

Սառը պատերազմ

1960-ին ԽՍՀՄ օդային տարածքում տապալվեց ամերիկյան U-2 հետախուզական ինքնաթիռը, որի օդաչուն գերի ընկավ։ Այս միջադեպի քաղաքական հետևանքները, ինչպես նաև ԽՍՀՄ սահմանների մոտ RB-47 հեռահար հետախուզական ինքնաթիռի որսումը և Կուբայի հրթիռային ճգնաժամի ընթացքում U-2 կորուստը ԱՄՆ ղեկավարությանը ստիպեցին լրացուցիչ ուշադրություն դարձնել հետախուզական անօդաչու ինքնաթիռների զարգացմանը և Firebee թիրախի փոխարկման ծրագիրը վերսկսվեց։ Դրա արդյունքը եղավ Ryan Model 147A Fire Fly և Ryan Model 147B Lightning Bug անօդաչու հետախուզական ինքնաթիռների ի հայտ գալը, որոնք արտադրվել էին տարբեր փոփոխություններով մինչև XXI դարի սկիզբը։

Սառը պատերազմի մեկ այլ նշանակալի սպառնալիք ԱՄՆ-ին, սովետական ռազմավարական սուզանավերն էին։ Նրանց դեմ պայքարելու համար ստեղծվել է Gyrodyne QH-50 DASH UAV առաջին ուղղաթիռը ՝ զինված Mark 44 տորպեդոներով կամ 325 ֆունտանոց Mark 17 խորության մեղադրանքներով։ 1959 թ.-ից մինչև 1969 թ.-ին QH-50- ի շահագործումից հետ կանչելու ժամանակահատվածում կառուցվել է այս ԱԹՍ-ի ավելի քան 800 միավոր։

Վիետնամական պատերազմի ընթացքում անօդաչու հետախուզական ինքնաթիռները կատարել են 3435 թռիչք, ինչի արդյունքում 554 սարք է կորել։ ԱՄՆ ռազմաօդային ուժերի հրամանատարությունը բարձր գնահատեց անօդաչու թռչող սարքեր ամենավտանգավոր առաքելություններ ուղարկելու հնարավորությունը ՝ առանց օդաչուների կյանքը վտանգելու։

1990-2010

Նավիգացիոն համակարգերի , հիմնականում GPS-ի զարգացումը 1990-ականներին նոր մակարդակի հասցրեցին ԱԹՍ-ների ճանաչումը։

«Անապատի փոթորիկ» գործողության ընթացքում կոալիցիոն ԱԹՍ- ները կատարեցին 522 թռիչք, ընդհանուր թռիչքի ժամանակ 1641 ժամ, գործողության ցանկացած պահի` առնվազն մեկ ԱԹՍ օդում էր։ Անօդաչու ինքնաթիռի կարևոր խնդիրն էր Պարսից ծոցում տեղակայված ռազմավարական B-52 ռմբակոծիչների, F-15 կործանիչների և հրետանու համար թիրախ նշանակելը և կրակը կոորդինացնելը։ Ամերիկյան նավատորմի հրետանու կողմից մի քանի կործանարար հարվածներից հետո իրաքյան ուժերը սկսեցին ընկալել անօդաչու թռչող սարքերի հայտնվելը որպես հրետանային ռմբակոծության սկիզբ։ Հայտնի է մոտ 40 դրվագ, երբ իրաքցի զինվորները անօդաչու թռչող սարք նկատեցին իրենց դիրքի վրա և, չցանկանալով հրետակոծության տակ ընկնել, սկսեցին թափահարել սպիտակ կտավներ. Պատերազմում առաջին անգամ մարդիկ հանձնվեցին ռոբոտներին։

Աֆղանստանի պատերազմը բացահայտեց թևավոր հրթիռներով ավիահարվածներ հասցնելու «դասական» մարտավարության կիրառման հետ կապված խնդիրներ։ Հետախուզական տվյալներ ձեռք բերելը, դրանք մշակելը, հրամանատարության շտաբում որոշում կայացնելը, հայրենիքից հրթիռներ թիրախ նետելը և նպատակակետը չափազանց շատ ժամանակ տևեցին։ Անօդաչու թռչող սարքերը, որոնք կարող էին անընդհատ գտնվել մարտական տարածքում, իրական ժամանակում հետախուզական տվյալներ փոխանցել և անմիջապես «օդ-երկիր» հրթիռներով գրոհել թիրախները, պարզվեց, որ դրանք առավել արդյունավետ միջոց են ճշգրիտ հարվածներ հասցնելու համար։ 2001 թվականից ի վեր ԱՄՆ-ի անօդաչու թռչող սարքերի զարգացման համար ֆինանսավորումը գրեթե ամեն տարի կրկնապատկվում է, ի վերջո ավիացիոն բյուջեի 5% -ից հասնելով 25% -ի (2000 թ.-ի 284 միլիոն դոլարից 2010 թվականին 3,2 միլիարդ դոլար)։ RQ-2 Pioneer հետախուզական ինքնաթիռին (քաշը 205 կգ) միացան MQ-1 Predator հարվածային անօդաչու թռչող սարքերը ( 1020 կգ), իսկ ավելի ուշ ՝ MQ-9 Reaper (4760 կգ), իսկ 2004 թ.-ին ՝ RQ-4 Global Hawk հետախուզական ինքնաթիռը (14 628 կգ) ։

Ներկայիս դրությունը

Մարդատար ինքնաթիռների նկատմամբ անօդաչու ինքնաթիռների մի շարք կարևոր առավելություններ հանգեցրել են այս արդյունաբերության առավել ակտիվ զարգացմանը։ Նախևառաջ, սա համեմատաբար ցածր գին է, ցածր գործառնական ծախսեր, մարդու ֆիզիկական հնարավորությունները գերազանցող ծանրաբեռնվածությամբ մանևրեր կատարելու ունակություն։

Ըստ արևմտյան փորձագետների մեծամասնության ՝ ԱՄՆ-ը և ՆԱՏՕ-ի երկրները ապավինելու են անօդաչու թռչող սարքերի օգտագործմանը 21-րդ դարի հետագա պատերազմներում և բախումներում։

Ժամանակակից աշխարհում ԱԹՍ-ները մեծ պահանջարկ ունեն ռազմական արդյունաբերության մեջ։ Հիմնականում այդ արդյունաբերությամբ զբաղվում են մի շարք երկրներ, դրանք են` ԱՄՆ-ն, Թուրքիան, Իսրայելը, Հարավային Կորեան, Ռուսաստանի Դաշնությունը և այլն։

ԱՄՆ

XXI դարի սկզբին ԱԹՍ-ի զարգացման հիմնական վեկտորը ինքնավարության բարձրացումն էր։ Ռազմաօդային ուժերը և ԱՄՆ ռազմածովային ուժերը, «Միասնական անօդաչու մարտական օդային համակարգեր» համատեղ նախագծի շրջանակներում, ստիպված էին մշակել ոչ միայն աննկատելի անօդաչու թռչող սարք, այլև ռազմի դաշտում անօդաչու թռչող սարքերի անկախ համակարգման մեթոդներ ՝ մարտավարական որոշումներ կայացնելով հանձնարարված մարտական գործողությունների հիման վրա։

X-47B-ն ավարտում է իր առաջին վայրէջքը ավիակիրի վրա։

2011-ին առաջին թռիչքը կատարեց X-47B ԱԹՍ-ն, որն ունի ինքնավարության բարձր աստիճան և ի վիճակի է վայրէջք կատարել ամբողջովին ավտոմատ ռեժիմով, այդ թվում ՝ ավիակրի տախտակամածի վրա։

2012 թվականին ամերիկյան Sandia National laboratories— ի և Northrop Grumman— ի ընկերությունների հաշվարկված հետազոտական աշխատանքներն իրականացվել են ԱԹՍ-ով `ատոմակայանով։ Ենթադրվում էր, որ նման անօդաչու ինքնաթիռները ամիսներ շարունակ կկարողանան օդում պարեկություն իրականացնել։ 1986-ին հետազոտական աշխատանքների շրջանակներում արտոնագիր է տրվել Հելիումով հովացվող միջուկային ռեակտորով հագեցած անօդաչու ինքնաթիռի համար։

Իսրայել

Իսրայելը առաջին երկրներից էր, որը սկսեց արտադրել ԱԹՍ-ներ հետագայում նաև արտահանել։ Իսրայելը նաև մերօրյա ամենամեծ Անօդաչու սարքեր արտահանող երկրներից է, եթե ոչ ամենամեծը։ Իսրայելական արտադրության ամենահայտնի ԱԹՍ-ներն են Aerostar-ը, որը ստեղծվել և սկսել է օգտագործվել 2000 թվականին։ Aerostar-ը հետախուզական ԱԹՍ-է, որը մինչև 12ժ. կարող է գտնվել 250կմ հեռավորության վրա և հետախուզական տվյալներ հավաքել հակառակորդի մասին։

Նաև բավականին տարածված Իսրայելական ԱԹՍ-ներից են Hermes տեսակի հետախուզական անօդաչուները։

Աշխարհում հայտնի են նաև Իսրայելական «կամիկաձե» ԱԹՍ-ները։ Դրանցից են Harop տեսակի և Hero տեսակի անօդաչուները։ Hero 20 և Hero 30 տեսակի անօդաչուները ունեն շատ փոքր չափսեր, որի շնորհիվ նրանց կարող են արձակել նույնիսկ շատ փոքր չափսերի կայաններից։ Harop տեսակի «կամիկաձե» ԱԹՍ-ն սկսել է օգտագործվել իսրայելական բանակի կողմից դեռ 2000-ականների սկզբին։ Harop-ը կարող է խոցել թիրախը մինչև 1000 կմ հեռավորության վրա։

Թուրքիան

Թուրքիան հայտնի դարձավ իր ԱԹՍ-ներով 2020թ. հայ-ադրբեջանական պատերազմի ժամանակ։ Հիմնականում Թուրքական ԱԹՍ-ների արտադրությամբ զբաղվում է Սելջուկ Բայրակթարի «Բայրաքթար» ընկերությունը։ Ընկերության հիմնական ԱԹՍ-ն «Bayraktar TB-2»-ն է։ «Bayraktar TB-2»-ը Թուրքական հարվածային անօդաչու սարք է, որը կարողանում է թռչել մինչև 150կմ 24 ժամի ընթացքում։ «Բայրակթար»-ը զինված է 2 «Umtas» կառավարվող ռումբերով որոնք կարող են խոցել նշանակետը մինչև 8200մ բարձրությունից։ Նաև հայտնի են թուրքա-ուկրաինական արտադրիթյան ծանր հարվածային ԱԹՍ «Bayraktar Akinci»-ն, որը կարող է 24ժ-ի ընդացքում խոցել թիրախները 12կմ բարձրությունից։

Հայկական արտադրության ԱԹՍ-ներ

Հայաստանն արտադրում ու շահագործում է միջին կատեգորիայի հետախուզական ԱԹՍ-ներ՝ Կռունկ (ԱԹՍ) և X-55 (ԱԹՍ) որոնք արտադրության մեջ են 2012 թվականից։

Երևանում 2012 թ. զինվորական շքերթի ժամանակ ցուցադրված «Կռունկ» ԱԹՍ
X-55 հետախուզական ԱԹՍ։ Շահագործվում է 2014 թվականից։

Ռազմական ԱԹՍ-ների հակազդեցության միջոցներ

Տարվում են ռազմական նշանակության ԱԹՍ-ների հայտնագործման և ոչնչացման միջոցներ։ Հայտնագործման համար օգտագործում են ավելի կատարյալ ռադիոտեղորոշման կայաններ, հայտնագործման օպտիկական միջոցներ, տեղեկատվության փոխանցման ռադիոազդանշանի որսման միջոց։ Ոչնչացման համար կարող են օգտագործվել սովորական հրետանային կայանքներ և կառավարման ազդանշանների խլացման միջոցներ^[14]։

Տես նաև

Ծանոթագրություններ

↑ «Что такое дрон?». dronomania.ru.
↑ Դ․ Ս․ Չիլինգարյան, Ե․ Լ․ Երզնկյան, «Պաշտպանական-անվտանգային տերմինների բացատրական հայերեն-ռուսերեն-անգլերեն, ռուսերեն-հայերեն, անգլերեն-հայերեն մեծ բառարան, 2013-2015», ՀՀ ՊՆ ազգային ռազմավարական հետազոտությունների ինստիտուտ, Երևան, 2015 թվական, ISBN 978-9939-1-0276-4։
↑ Авиация: Энциклопедия / Гл. ред. Г. П. Свищёв. — М.: Большая Российская энциклопедия, 1994. — С. 108. — 736 с. — ISBN 5-85270-086-X
↑ «Պարեկող զինամթերք».{{cite web}}: CS1 սպաս․ url-status (link)
↑ Сэмюэл Грингард Интернет вещей: Будущее уже здесь = The Internet of Things. — М.: Альпина Паблишер, 2016. — 188 с. — ISBN 978-5-9614-5853-4
↑ Rajesh Kumar. Tactical Reconnaissance: Uavs Versus Manned Aircraft // The Pennsylvania State University. — 1997. — № AU/ACSC/0349/97-03. — копия на сайте PennState
↑ Авиация: Энциклопедия / Гл. ред. Г. П. Свищёв. — М.: Большая Российская энциклопедия, 1994. — С. 220. — 736 с. — ISBN 5-85270-086-X
↑ «Краш тест дрона». drone2.ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ ապրիլի 20-ին. Վերցված է 2018 թ․ հունվարի 8-ին.
↑ Department of Defense. «Unmanned Aircraft System Airspace Integration Plan» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2016 թ․ հունվարի 21-ին. Վերցված է 2015 թ․ օգոստոսի 6-ին. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
↑ «Remote Piloted Aerial Vehicles : An Anthology» (անգլերեն). Centre for Telecommunications and Information Engineering (Monash University). Արխիվացված է օրիգինալից 2006 թ․ դեկտեմբերի 8-ին. Վերցված է 2016 թ․ նոյեմբերի 12-ին.
↑ Turi, Jon (19.01.2014). «Tesla's toy boat: A drone before its time». Engadget.com. Վերցված է 2016 թ․ նոյեմբերի 12-ին.
↑ Gunther Sollinger. The Development of Unmanned Aerial Vehicles in Germany (1914 – 1918) // Scientific Journal of Riga Technical University. — 2010. — № 16. — копия на сайте RTU
↑ H. R. Everett; Michael Toscano (2015 թ․ նոյեմբերի 6). Unmanned Systems of World Wars I and II. MIT Press. էջեր 282–283. ISBN 978-0-262-02922-3.
↑ Александр Степанов (16.10.2017). «Удар с неба (Военные всего мира ищут способ борьбы с беспилотниками)». www.versia.ru (ռուսերեն). Москва: Издательский дом «Версия». Վերցված է 2017 թ․ հոկտեմբերի 22-ին. {{cite web}}: More than one of |work= and |website= specified (օգնություն)

Արտաքին հղումներ

Վիքիպահեստ նախագծում կարող եք այս նյութի վերաբերյալ հավելյալ պատկերազարդում գտնել Անօդաչու թռչող սարք կատեգորիայում։

[1] «Что такое дрон?». dronomania.ru.

[Դ․_Ս․_Չիլինգարյան,_Ե․_Լ․_Երզնկյան_ռազմ_բառարան-2] Դ․ Ս․ Չիլինգարյան, Ե․ Լ․ Երզնկյան, «Պաշտպանական-անվտանգային տերմինների բացատրական հայերեն-ռուսերեն-անգլերեն, ռուսերեն-հայերեն, անգլերեն-հայերեն մեծ բառարան, 2013-2015», ՀՀ ՊՆ ազգային ռազմավարական հետազոտությունների ինստիտուտ, Երևան, 2015 թվական, ISBN 978-9939-1-0276-4։

[Авиаэнциклопедия108-3] Авиация: Энциклопедия / Гл. ред. Г. П. Свищёв. — М.: Большая Российская энциклопедия, 1994. — С. 108. — 736 с. — ISBN 5-85270-086-X

[4] «Պարեկող զինամթերք».{{cite web}}: CS1 սպաս․ url-status (link)

[5] Сэмюэл Грингард Интернет вещей: Будущее уже здесь = The Internet of Things. — М.: Альпина Паблишер, 2016. — 188 с. — ISBN 978-5-9614-5853-4

[6] Rajesh Kumar. Tactical Reconnaissance: Uavs Versus Manned Aircraft // The Pennsylvania State University. — 1997. — № AU/ACSC/0349/97-03. — копия на сайте PennState

[Авиаэнциклопедия220-7] Авиация: Энциклопедия / Гл. ред. Г. П. Свищёв. — М.: Большая Российская энциклопедия, 1994. — С. 220. — 736 с. — ISBN 5-85270-086-X

[8] «Краш тест дрона». drone2.ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ ապրիլի 20-ին. Վերցված է 2018 թ․ հունվարի 8-ին.

[OSD_UAS_Airspace_Integration_Plan_20102-9] Department of Defense. «Unmanned Aircraft System Airspace Integration Plan» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2016 թ․ հունվարի 21-ին. Վերցված է 2015 թ․ օգոստոսի 6-ին. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)

[10] «Remote Piloted Aerial Vehicles : An Anthology» (անգլերեն). Centre for Telecommunications and Information Engineering (Monash University). Արխիվացված է օրիգինալից 2006 թ․ դեկտեմբերի 8-ին. Վերցված է 2016 թ․ նոյեմբերի 12-ին.

[11] Turi, Jon (19.01.2014). «Tesla's toy boat: A drone before its time». Engadget.com. Վերցված է 2016 թ․ նոյեմբերի 12-ին.

[12] Gunther Sollinger. The Development of Unmanned Aerial Vehicles in Germany (1914 – 1918) // Scientific Journal of Riga Technical University. — 2010. — № 16. — копия на сайте RTU

[EverettToscano2015-13] H. R. Everett; Michael Toscano (2015 թ․ նոյեմբերի 6). Unmanned Systems of World Wars I and II. MIT Press. էջեր 282–283. ISBN 978-0-262-02922-3.

[Степанов-2017-14] Александр Степанов (16.10.2017). «Удар с неба (Военные всего мира ищут способ борьбы с беспилотниками)». www.versia.ru (ռուսերեն). Москва: Издательский дом «Версия». Վերցված է 2017 թ․ հոկտեմբերի 22-ին. {{cite web}}: More than one of |work= and |website= specified (օգնություն)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]