Քրիստոնեական խաչ (կրոնական խորհրդանշան)

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Մասն էխաչելություն

Հիսուս Քրիստոսը Քրիստոնեության կարևորագույն դեմքերից է

 
Հիսուս Քրիստոսը
Ծնունդը · Մկրտությունը · Հարությունը · Զատիկ · Հիսուսը քրիստոնեությունում
Հիմնադրումը
Առաքյալները · Եկեղեցի · Հավատո հանգանակ · Ավետարան · Դրախտ
Աստվածաշունչ
Հին կտակարան · Նոր Կտակարան ·
Գրքերը · Կանոն · Ապոկրիֆ
Աստվածաբանություն
Ապոլոգետ · Մկրտություն · Աստված · Սուրբ Որդի · Սուրբ Հոգի ·
Աստվածաբանության պատմություն · Փրկություն · Սուրբ Երրորդություն
Պատմություն և Ավանդույթները
Ժամանակագրություն ·Քրիստոնեության պատմություն · Մարիամ Աստվածածին · Սուրբ Թադեոս · Սուրբ Բարդուղիմեոս ·
Գրիգոր Լուսավորիչ · Վաղ քրիստոնեություն · Տրդատ Գ ·
Տիեզերական ժողովներ · Վարդանանք ·
Ավարայրի ճակատամարտ · Միաբնակություն ·
Խաչակրաց արշավանքներ
Ուղղություններ և աղանդներ
Հայ Առաքելական Եկեղեցի ·
Կաթոլիկություն · Ուղղափառություն · Բողոքականություն ·
Հին արևելյան եկեղեցիներ · Թոնդրակյաններ ·
Պավլիկյաններ · Եհովայի վկաներ ·
Խաչակրաց արշավանքներ  ·
Միաբնակներ
Ընդհանուր թեմաներ
Մշակույթ · Մատաղ · Տաղեր · Պատարագ · Շարականներ · Այլ կրոնները · Աղոթք · Քարոզ · Կաթողիկոս
Պորտալ Քրիստոնեություն

Քրիստոնեական խաչ (անգլ.՝ The Christian cross), Հիսուսի խաչելության փաստը վավերացնող գործիք, քրիստոնեուական ամենահայտնի խորհրդանշան[1]։ Այն կապված է կիրառական արվեստում պատկերվող խաչելության հետ (խաչ, որն իր մեջ ներառում է մարմին, սովորաբար Հիսուսի մարմնի եռաչափ պատկեր) և խաչերի խորհրդանիշների ավելի ընդհանուր ընտանիքի հետ։ Խաչ (cross) տերմինը ժամանակակից անգլերենում, ինչպես շատ այլ արևմտյան լեզուներում, ինքնին կտրված է քրիստոնեությանը հատուկ ավանդական մտածողությունից[Ն 1]։ Խաչի աստվածաբանական ընկալումն ու գեղագիտական գնահատումը սկիզբ է առել Պողոս առաքյալի մեկնություններից։ Հետագայում խաչի պողոսյան աստվածաբանությունը հիմք է դարձել եկեղեցու հայրերի դիտարկումների համար։

Խաչի հիմնական ձևերն են` լատինական խաչը՝ անհավասար թևերով (✝) և հունական խաչը (✚) հավասար թևերով ի թիվս բազմաթիվ տարբերակների, որոնք մասամբ դավանաբանական նշանակություն ունեն, ինչպիսիք են տաու խաչը (ͳ), հովվապետական՝ կրկնաձող խաչը (☨), պապական՝ եռաթև խաչը (), խաչակիրների զորավոր խաչերը (), ինչպես նաև բազմաթիվ հերալդիկ տարբերակներ, ինչպիսիք են խաչի վրա խաչերը (), տամպլիերների թաթանման խաչը (), խարսխանման խաչը (), ծաղկած խաչը () և այլն։

Մի քանի դարերի ընթացքում Քրիստոսի խորհրդանիշը T-աձև՝ Տաու խաչն է եղել, այլ ոչ թե լատինական խաչը։ Էլվորտը կարծում էր, որ դա առաջացել է հեթանոսական դրուիդներից, ովքեր տաու խաչեր են պատրաստել կաղնու ծառերի երկու մեծ ճյուղերից, որոնք ամրացվում էին ձողի վերևում՝ նմանեցնելով մարդու ձեռքերի. դա Տաուն էր, կամ աստվածը[2]։

Հիսուսի մահապատժի գործիք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Չեստերի եպիսկոպոս Ջոն Փիրսոնը (մոտ 1660) Առաքյալական հանգանակի իր մեկնաբանության մեջ գրել է, որ հունական stauros բառն ի սկզբանե նշանակում է «ուղիղ կանգնած ցից, գունատ, կամ Պալիսադոր», բայց «երբ ժամանակակից խաչին ավելացրել են այլ լայնակի կամ դուրս ցցված մասեր, այն շարունակել է պահպանել իր սկզբնական անունը», և նա հայտարարել է․ «Խաչի ձևը, որի վրա տառապեց մեր Փրկիչը, ոչ թե պարզ , այլ բարդ պատկեր էր, հռոմեացիների սովորության համաձայն, որոնց տիրակալի ձեռքով էլ նա դատապարտվել է մահվան։ Դա իրենից ներկայացնում էր ոչ միայն գետնին ամրացված փայտի ուղիղ կտոր, այլ նաև ուղղահայաց գերան, որն ամրացված էր գագաթի ուղղությամբ դեպի վեր»[3]։

Վաղ քրիստոնեական կիրառություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ալեքսամենոսի գրաֆիտո
Ամենակարող Քրիստոսի Սինայի վանքի սրբապատկերը (6-րդ դար), որը ցույց է տալիս Քրիստոսին խաչաձև լուսապսակով և ձեռքում պահած գիրք, որի վրա թանկարժեք քարերով զարդարվա խաչ է (Crux gemmata )

2-րդ դարի քրիստոնեական սրբերի պատկերագրության մեջ առկա են խաչի պահպանված մի քանի օրինակներ։ Պնդում կա, որ քրիստոնյաները դժկամությամբ էին օգտագործում այն, քանի որ այն պատկերում է հանրայնորեն մահապատժի ենթարկելու միտումնավոր ցավոտ և սարսափելի մեթոդ[1]։ Խաչի նման խորհրդանիշը` ստավոգրամը, օգտագործվել է հունարեն «խաչ» բառը կրճատելու համար` Նոր Կտակարանի այնպիսի վաղ ձեռագրերում, ինչպիսիք են P66, P45 և P75, գրեթե սուրբ անունի (Nomina sacra) նմանությամբ[4]։ Խաչը՝ որպես քրիստոնեական սրբապատկերային խորհրդանիշ, լայնորեն կիրառություն է ստացել 4-րդ դարից[5]։

Այնուամենայնիվ, խաչի խորհրդանիշը 2-րդ դարում արդեն կապված է եղել քրիստոնյաների հետ, ինչպես նշված է այդ դարի վերջին կամ սկզբին[Ն 2]։ Մարկ Մինուկիոս Ֆելիքսի կողմից գրված Օկտավիուս[7] աշխատության մեջ բերված հակաքրիստոնեական փաստարկների IX և XXIX գլուխներում, ինչպես նաև ըստ այն փաստի, որ 3-րդ դարի սկզբին խաչն այնքան սերտորեն կապված է եղել Քրիստոսի հետ, որ Կղեմես Ալեքսանդրացին, որը մահացել է 211-216 թվականների միջակայքում, առանց մտավախություն ունենալու, որ երկիմաստ կընկալվի, կարող էր խաչի մասին օգտագործել «Տիրոջ նշան» (τὸ κυριακὸν σημεῖον) արտահայտությունը, երբ կրկնում էր այն գաղափարը, որն առկա էր դեռ Բառնաբասի ապոկրիֆ նամակում, որտեղ 318 թիվը (ըստ հաշվարկման հունական համակարգի՝ ΤΙΗ) Ծննդոց 14։14-ում[8] մեկնաբանվում է որպես խաչի նախանշան («նախապատկեր» ըստ աստվածաբանական տիպաբանության) (T տառը կախաղանափայտե հենակն է, որը համապատասխանում է 300 թվին) և Հիսուս (ΙΗ-ը Հիսուսի՝ ΙΗΣΟΥΣ անվան առաջին երկու տառերը, համապատասխանում են18 թվին)[9]։

Նրա ժամանակակից Տերտուղիանոսը մերժել է այն մեղադրանքը, որ քրիստոնյաները «կախաղանի երկրպագուներ» են (crucis Religiosi )[Ն 3]: Իր «Դե Կորոնա» գրքում, որը գրվել է 204 թվականին, Տերտուղիանոսը պատմում է, որ քրիստոնյաներն ունեցել են իրենց ճակատին խաչի նշան դնելու սովորություն[Ն 4]: 2-րդ դարում սիրիացի քրիստոնյաները քրիստոնեական խաչ էին կախում իրենց տան արևելյան պատին և աղոթում էին խաչի ուղղությամբ, ինչը խորհրդանշում էր, որ «իրենց հոգիները Աստծո առաջ են, խոսում են նրա հետ և կիսում իրենց հոգևորը Տիրոջ հետ»[12]։ Խաչելությունը, խաչը, որի վրա Քրիստոսի պատկերն է, չի օգտագործվել մինչև մ. թ. 6-րդ դարը[13]։

Հիսուսի մահապատժի պահպանման ամենահին նկարագրությունը, կարծես, 2-րդ կամ 3-րդ դարի սկզբին հասպիս թանկարժեք քարի վրայի ռելիեֆն է, որը նախատեսված էր թալիսման օգտագործելու համար, որն այժմ գտնվում է Լոնդոնի Բրիտանական թանգարանում։ Դրանում պատկերված է մերկ մորուքավոր տղամարդ, որի ձեռքերի դաստակները կարճ ժապավեններով կապված են T-աձև շեղագերան խաչին։ Դիմերեսի հունարենով մակագրությունը պարունակում է քավության զոհ դարձած խաչված Քրիստոսի կանչը։ Դարձերեսին հունարեն ավելի հին գրություն կա, որը այլ ձեռքի գործ է և համատեղում է մոգական կանոնները քրիստոնեական տերմինների հետ[14]։ 2007 թվականի Ցուցահանդեսի կատալոգում ասվում է. «Այդքան վաղ շրջանում թանկարժեք քարի վրա խաչելության հայտնվելը թույլ է տալիս ենթադրել, որ այդ առարկայի պատկերները (այժմ կորած) կարող էին լայնորեն տարածված լինել նույնիսկ երկրորդ դարի վերջին կամ երրորդ դարի սկզբին, ամենայն հավանականությամբ՝ քրիստոնեական ավանդական համատեքստում[15][16][17]»:

Հրեական հանրագիտարանում ասվում է[18]․

Խաչը որպես քրիստոնեական խորհրդանիշ կամ «կնիք» գործածության մեջ է մտել առնվազն երկրորդ դարում (տե՛ս «Առաքելական կոնստ.», iii. 17; Բառնաբասի նամակ, xi.-xii. Justin, «Apologia», i․ 55-60; "Dial. cum Tryph." 85-97), իսկ ճակատին և կրծքին խաչ նշելը համարվել է թալիսման ընդդեմ դևերի զորության (Տերտուղիանոսի «Դե Կորոնա», iii.; Կիպրիանոսի «Վկայություններ», xi. 21-22; Լակտանտիուսի «Divinæ Institutiones», iv. 27 և այլուր):Հետևաբար, քրիստոնյա հայրերը ստիպված էին պաշտպանվել երկրորդ դարում խաչի երկրպագու լինելու մեղադրանքից, ինչպես կարելի է տեսնել Տերտուղիանոսի` «Ապոլոգիայում» (xii., Xvii., ) և Մինուքիուս Ֆելիքսի «Օկտավիուսում» (xxix), քրիստոնյաները երդվում էին խաչի զորությամբ։
Դիվինո Սալվադոր դել Մունդոյի «Աշխարհի Աստվածային Փրկչի հուշարձան» պատվանդանի խաչերը յուրաքանչյուր կողմում
Սան Սալվադոր
Խաչելություն եկեղեցու պատին
Մարդ, ով ձեռքում պահում է կրծքին կրելու՝ լանջախաչ մի քանի արևելյան ուղղափառ խաչեր

Ժամանակակից քրիստոնեության մեջ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վատիկանի կոթողը Հռոմում
Այս լյութերական եկեղեցու մատուռում պատկերված է շատ մեծ վերափոխվման խաչ

Քրիստոնեության մեջ ասվում է, որ Ուղղափառ և Արևելյան հնագույն ուղղափառ եկեղեցիների ծխականները միշտ պիտի կրեն խաչով վզնոց, որոնք սովորաբար տրվում են հավատացյալներին մկրտության ժամանակ[19][20]։ Շատ քրիստոնյաներ, ներառյալ նրանք, ովքեր հետևում են Արևելքի եկեղեցու (Պարսից եկեղեցու) ավանդույթին, շարունակում են քրիստոնեական խաչ կախել իրենց տների արևելյան պատին[Ն 5][Ն 6][Ն 7]: Խաչերը կամ խաչելությունները հաճախ քրիստոնեական տան խորանի բաղկացուցիչ մասն են[24]։

Կաթոլիկները, Ուղղափառ կաթոլիկները, Արևելյան ուղղափառները, քրիստոնեության հիմնական ճյուղերի անդամներն այլ կողմնակիցների հետ, ինչպիսիք են լյութերականությունը և անգլիկանությունն ու մյուսները հաճախ են խաչակնքվում։ Սա արդեն սովորական քրիստոնեական պրակտիկա է եղել Տերտուղիանոսի ժամանակաշրջանից[Ն 8]:

Հայ Առաքելական եկեղեցում խիստ տարածված է խաչապաշտությունը՝ խաչի պաշտամունքը։ Խաչապաշտության վառ օրինակ է խաչքարերի հոգևոր նշանակությունը հայ իրականությոան մեջ։ Հայոց մեջ խաչարվեստը ձևավորվել և վերջնական կատարելության է հասել 10-13-րդ դարերում։ Հայ եկեղեցին ունի խաչին նվիրված չորս տոներ՝ Խաչվերաց, Գյուտ Խաչ (Խաչգյուտ), Երևման Խաչ (Խաչի Երևման տոն), Վարագա Ս. Խաչի տոն։ Մաշտոց Ա Եղիվարդեցի կաթողիկոսը կանոնակարգել է խաչի օրհնությունն ու օծությունը Հայ Եկեղեցում։ Հայոց մեջ տարածված է Ս. Խաչ անունով սրբատեղիներ, մատուռներ, վանքեր և եկեղեցիներ[25]։

Խաչվերացը կարևոր քրիստոնեական տոն է։ Ուղղափառ կաթոլիկ եկեղեցու տասներկու Մեծ տոներից մեկը Սեպտեմբերի 14-ին Խաչվերացն է, որը Սուրբ Հարության տաճարում բազիլիկի օծման հիշատակին է նվիրված, ուր ըստ հաղորդումների, 326 թվականին հայտնաբերել է Հիսուսի բուն խաչը՝ Կոստանդիանոս Ա Մեծի մոր՝ Հելենա Կոստանդիանոսի կողմից։ Կաթոլիկ եկեղեցին տոնը նշում է նույն օրը և նույն անունով (In Exaltatione Sanctae Crucis), չնայած անգլերենով այն կոչվում էր Խաչի հաղթության տոն։ Խաչվերացը Հայ Եկեղեցու հինգ Տաղավար տոներից է: Հայաստանյաց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցին խաչվերաց տոնը նշում է սեպտեմբերի 11 - 17 ընկած կիրակի օրը[26]։

Հռոմեական կաթոլիկ, արևելյան ուղղափառ և անգլիկանական եպիսկոպոսները փաստաթուղթ ստորագրելիս խաչ են դնում [+] իրենց անունների առջև։ Դաշույն խորհրդանշող խաչը - dagger symbol (†) տեղադրվում է մահացած անձի անունից հետո (հաճախ մահվան ամսաթվով), երբեմն ընդունվում է որպես քրիստոնեական խաչ[27]։

Շատ քրիստոնեական ավանդույթներում, ինչպիսիք են մեթոդիստական եկեղեցիներում, զոհասեղանի խաչը դրված է կամ կախված է զոհասեղանի վերևում և հանդիսանում է զոհասեղանի կենտրոնական տարրը[28]։ Շատ Բապտիստական եկեղեցիներում մկրտարանի վրա մեծ խաչ է կախված[29]։

Տարբեր կրոնական խմբերի չընդունելը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Չնայած նրան, որ քրիստոնյաները խաչը համարում էին կախաղան, որի վրա Հիսուսը մահացել է[Ն 9], այնուամենայնիվ արդեն 2-րդ դարում սկսել են այն օգտագործել որպես քրիստոնեական խորհրդանիշ[Ն 10]: Քրիստոնեական դարաշրջանի առաջին երեք դարերի ընթացքում խաչը «երկրորդական նշանակության խորհրդանիշ» է եղել ի տարբերություն այն իմաստի, որը նրան հետագայում է վերագրվել[32], բայց երկրորդ դարում այն սերտորեն կապվել է քրիստոնյաների հետ՝ այն կետից, երբ քրիստոնյաներին ծաղրվում էին որպես «կախաղանի երկրպագուներ» (crucis Religiosi ), որին հակադարձել է Տերտուղիանոսը[Ն 11]]] և քրիստոնյաների համար արդեն ավանդույթ էր, որ իրենց ճակատներին բազմիցս խաչի նշան էին անում[Ն 12]: Բարեփոխման ժամանակ Մարտին Լյութերը լյութերական եկեղեցում պահպանել է խաչն ու խաչելությունը[Ն 13], որը մինչ օրս մնում է Լյութերականության նվիրվածության և երկրպագության կարևոր հատկություն[34][35]։

Միայն խաչն է մեր աստվածաբանությունը»[36]։
- Crux sola est nostra theologia. Մարտին Լյութեր

Մյուս կողմից, սրբապատկերային ապստամբությունը 16-րդ դարի կալվինիստների շրջանում սրբազան պատկերների մերժման ալիք էր[Ն 14]:

Որոշ տեղերում (օրինակ՝ Անգլիայում) բանակռիվներ են եղել երկրպագության մեջ խաչ օգտագործելու դեմ։ Օրինակ, 16-րդ դարում Անգլիկան եկեղեցին և Կալվինականությունը աստվածաբանների փոքր մասը՝ Նիկոլաս Ռիդլին[38], Ջեյմս Քալֆիլը[39] և Թեոդոր Բեզան[40] մերժել են սովորույթները, որոնք նրանք անվանում էին խաչապաշտություն։ Սա համարելով կռապաշտության մի ձև, 16-րդ դարի Անգլիայում ընդդիմացել են մկրտության մեջ խաչի նշանի օգտագործման և նույնիսկ խաչը հասարակայնորեն օգտագործելու վերաբերյալ[41]։ Ավելի ակտիվ արձագանքներ են եղել Հռոմի պապի «պապական մասունք» համարվող կրոնական իրերի նկատմամբ։ Ինչպես օրինակ, 1641 թվականի սեպտեմբերին, երբ Ռոբերտ Հարլեյը Ուիգմորում իջեցրեց և ոչնչացրեց խաչը[42]։

19-րդ դարում խաչի հեթանոսական ծագումը նշող գրողներից են եղել Հենրի Դանա Ուորդը[43], Մուրանթ Բրոքը[44] և Ջոն Դենհամ Փարսոնսը[45]։ Դեյվիդ Ուիլյամսը, որը գրել էր հրեշների միջնադարյան պատկերների մասին, ասում է․ «մարմնից անջատված ֆալոսը ևս խաչի տեսք ունի, որը քրիստոնեության համար փրկության խորհրդանիշ դառնալուց առաջ հեթանոսական պտղաբերության խորհրդանիշն է եղել»[46]։ «Աստվածներ, հերոսներ և թագավորներ․ Ճակատամարտը առասպելական Բրիտանիայի համար» (անգլ.՝ Gods, Heroes & Kings: The Battle for Mythic Britain) ուսումնասիրության մեջ ասվում է. «Մինչև մեր թվարկության չորրորդ դարը խաչը լայն ճանաչում չուներ՝ ի նշան քրիստոնեության, այն խորհրդանշում էր հանցագործի կախաղանը[47]։ Անգլիկան և բարեփոխված այլ եկեղեցիներում նման արձագանքը կարճ է տևել, և այդ քրիստոնեական ավանդույթներում խաչը ամենուր դարձել է խորհրդանիշ[48]։

Եհովայի վկաները խաչի խորհրդանիշը չեն օգտագործում իրենց երկրպագության մեջ, այն նրանց կարծիքով կռապաշտություն է[49]։ Նրանք հավատում են, որ Հիսուսը մահացել է ոչ թե երկու ճառագայթով խաչի, այլ ուղղաձիգ խոշտանգման ցցի վրա, պնդելով, որ հունական stauros տերմինը նշանակում է մեկ ուղղաձիգ ձող[50]։ Չնայած «Դիտարան» հասարակության՝ «Աստվածաշնչի ուսանողների շարժման» հետ կապված առաջին հրատարակություններում ասվում էր, որ Քրիստոսը մահապատժի է ենթարկվել խաչի վրա, «Դիտարան» հասարակության հրատարակություններում այն այլևս չի հայտնվել այն բանից հետո, երբ Եհովայի վկաներ անունն ընդունվել է 1931 թվականին[51], իսկ խաչի օգտագործումից պաշտոնապես հրաժարվել են 1936 թվականին[52]։

Հիսուս Քրիստոսի Վերջին Օրերի Սրբերի եկեղեցին սովորեցնում է, որ Հիսուսը մահացել է խաչի վրա։ Սակայն նրանց մարգարեն՝ Հինքլի Գորդոնը հայտարարել է, որ «մեզ համար խաչը մահացող Քրիստոսի խորհրդանիշն է, մինչդեռ մեր ուղերձը կենդանի Քրիստոսի հռչակումն է»։ Հարցին, թե որն է իր կրոնի խորհրդանիշը, Հինքլին պատասխանել է. «Մեր ժողովրդի կյանքը պետք է դառնա մեր հավատքի միակ իմաստալից արտահայտությունը և ըստ էության, մեր երկրպագության խորհրդանիշը»[53][54]։ Մարգարե Հովարդ Ուիլյամ Հանթերը կոչ է արել Հիսուս Քրիստոսի Վերջին Օրերի Սրբերին «նայեք Տիրոջ տաճարին՝ որպես ձեր անդամության մեծ խորհրդանիշ»[55]։ LDS տաճարների պատկերները և Մորոնի հրեշտակը, որը գտնվում է շատ տաճարների արձաններում, սովորաբար օգտագործվում է Հիսուս Քրիստոսի Վերջին Օրերի Սրբերի Եկեղեցու անդամների հավատը նշելու համար[56]։ 2020 թվականի ապրիլին Նախագահ Նելսոն Ռասել Մարիոնի օրոք, եկեղեցին պաշտոնապես ընդունել է մի պատկեր, որը ոգեշնչված էր Թորվալդսենի Քրիստոս արձանից, նրա վրա փակցված է եկեղեցու անունը՝ որպես հավատքի պաշտոնական խորհրդանիշ[57]։

Հատկանշող անհատական խաչեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Ռութվել խաչ, անգլո-սաքսոնական քարե խաչ, որը տեղակայված է Ռութվել քաղաքում, Դամֆրիշիրում (8-րդ դար)
    Ռութվել խաչ, անգլո-սաքսոնական քարե խաչ, որը տեղակայված է Ռութվել քաղաքում, Դամֆրիշիրում (8-րդ դար)
  • Իսբի խաչ (9-րդ դար)
    Իսբի խաչ (9-րդ դար)
  • Մուրեդախի բարձր խաչ (10-րդ դար)
    Մուրեդախի բարձր խաչ (10-րդ դար)
  • Հաղթանակի խաչ, Սան Սալվադորի տաճար Օվիեդոյում (10-րդ դար)
    Հաղթանակի խաչ, Սան Սալվադորի տաճար Օվիեդոյում (10-րդ դար)
  • Սուրբ Խաչը,որի հետ Իսպանիայում հիմնադրվեց Սանտա Կրուս դե Տեներիֆե քաղաքը (1496)
    Սուրբ Խաչը,որի հետ Իսպանիայում հիմնադրվեց Սանտա Կրուս դե Տեներիֆե քաղաքը (1496)
  • Զոհաբերության խաչ կամ պատերազմական խաչ, Համագործակցության պատերազմի գերեզմանների հանձնաժողովի գերեզմանատնից (1920)
    Զոհաբերության խաչ կամ պատերազմական խաչ, Համագործակցության պատերազմի գերեզմանների հանձնաժողովի գերեզմանատնից (1920)
  • Քովենթրիի տաճարում փայտե խաչ, որը կառուցվել է Քովենտրիում պատերազմից հետո հայտնաբերված ճառագայթների մնացորդներից
    Քովենթրիի տաճարում փայտե խաչ, որը կառուցվել է Քովենտրիում պատերազմից հետո հայտնաբերված ճառագայթների մնացորդներից
  • Խաչ Մադրիդի մերձակա Վալե դե լոս Կիդոս քաղաքում, աշխարհի ամենաբարձր խաչը (Խուան դե Իվալոս 1959)
    Խաչ Մադրիդի մերձակա Վալե դե լոս Կիդոս քաղաքում, աշխարհի ամենաբարձր խաչը (Խուան դե Իվալոս 1959)
  • Հազարամյակի խաչը Սկոպիեում, Հյուսիսային Մակեդոնիա, աշխարհի ամենամեծ խաչերից մեկը (2000)
    Հազարամյակի խաչը Սկոպիեում, Հյուսիսային Մակեդոնիա, աշխարհի ամենամեծ խաչերից մեկը (2000)
  • Առևտրի համաշխարհային կենտրոնի խաչը վեր է խոյանում Առևտրի համաշխարհային կենտրոնի փլատակներից:
    Առևտրի համաշխարհային կենտրոնի խաչը վեր է խոյանում Առևտրի համաշխարհային կենտրոնի փլատակներից:
  • Գերեզմանախաչ մեխերով Եվրոսում / Հունաստան
    Գերեզմանախաչ մեխերով Եվրոսում / Հունաստան
  • Տիպիկ հունական խաչ
    Տիպիկ հունական խաչ

Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նշումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ Հին անգլերեն (10-րդ դար) «խաչ» (cros) բառը վերաբերում է Քրիստոսի խաչելության գործիքին, որից հետո փոխարինվել է բնիկ հին անգլերեն «rood» բառը, որը նույնպես խաչ է թարգմանվում, որից հետո լատներեն crux «crux» բառով կամ հայցական հոլովով «քրուսեմ» և սեռական հոլովով «քրուսիս» խաչ, ցից, կախաղան։ Անգլերենում «to cross» (կնքել, խաչել կամ հատել) բայը գալիս է cross գոյականից 1200 թվականից՝ որպես «խաչի նշանը անել», այսինքն խարակնքել, ընդհանուր՝ «հատել» իմաստ ստացել է է 15-րդ դարում
  2. ↑ Մինուկիոս Ֆելիքսը խոսում է Հիսուսի խաչի իրեն ծանոթ ձևի մասին, այն համեմատելով խաչաձև առարկաների կամ աղոթքով ձեռքերը մեկնած տղամարդու հետ[6]։
  3. ↑ Տերտուղիանոսը մերժում է այն մեղադրանքը, որ քրիստոնյաները «կախաղանի երկրպագուներ» են (crucis Religiosi ) և պատասխանում է մեղադրանքին՝ համեմատելով հեթանոսական կուռքերի պաշտամունքը ձողերի կամ ցցերին պաշտամունքի հետ[10]։ Այդ դեպքում, եթե ձեզանից որևէ մեկը կարծում է, որ մենք սնահավատ երկրպագություն ենք մատուցում խաչին, ապա այդ երկրպագության մեջ նա մեզ հետ է։ «Եթե ընդհանրապես հարգանքի տուրք եք մատուցում մի կտոր փայտի, ապա նշանակություն չունի, թե ինչ տեսք ունի այն, երբ բովանդակությունը նույնն է։ Ձևը նշանակություն չունի, եթե դուք ձեր ձեռքերում հենց Աստծու մարմինն է։ Եվ այնուամենայնիվ, ինչո՞վ են խաչից տարբերվում Աթենաս-Պալլասը կամ Փարիանի Կերեսը (Pharian Ceres), քանի որ այն ի ցույց է դրվում առանց փորագրության, պարզապես կոպիտ ցցի և անկերպարանք փայտի կտորի տեսքո՞վ։ Յուրաքանչյուր սյուն ուղղաձիգ դիրքում խաչի մաս է։ Մենք խոնարհվում ենք Աստծո առաջ և եթե դուք կուզեք լիովին և ամբողջովին։ Մենք արդեն ցույց տվեցինք, որ ձեր աստվածները ծագել են խաչից մոդելավորված ձևերից։ Բնօրինակ՝ Sed et qui crucis nos religiosos putat, consecraneus noster erit. Cum lignum aliquod propitiatur, viderit habitus, dum materiae qualitas eadem sit; viderit forma, dum id ipsum dei corpus sit. Et tamen quanto distinguitur a crucis stipite Pallas Attica, et Ceres Pharia, quae sine effigie rudi palo et informi ligno prostat? Pars crucis est omne robur, quod erecta statione defigitur; nos, si forte, integrum et totum deum colimus. Diximus originem deorum vestrorum a plastis de cruce induci.
  4. ↑ Ամեն քայլափոխին և ամեն առաջընթացի ժամանակ, ամեն ներս ու դուրս անելիս, հագուստ և կոշիկ հագնելիս, երբ մենք լվացվում ենք, նստում ենք սեղանի շուրջ, վառում ենք լույսերը, բազմոցին, նստատեղի վրա, կյանքի առօրյա բոլոր սովորական գործողությունների ժամանակ մենք ճակատին նշան ենք անում[11]։
  5. ↑ Պետերսոնը մեջբերում է «Հիպարքոսի և Փիլոթեոսի Գործեր» (Acts of Hipparchus and Philotheus) գրքից մի հատված. «Հիպարքոսի տանը կար հատուկ զարդարված սենյակ, որի արևելյան պատին խաչ էր նկարված։ Այնտեղ խաչի պատկերից առաջ նրանք օրական յոթ անգամ աղոթում էին... դեմքերը դեպի արևելք»։ Հեշտ է տեսնել այս հատվածի կարևորությունը, երբ այն համեմատում ես Օրիգենեսի ասածի հետ։ Աղոթելիս դեպի ծագող արևը շրջելու սովորույթը փոխարինվել էր դեպի արևելյան պատը շրջելու սովորությամբ։ Սա մենք գտնում ենք Օրիգենեսի մոտ։ Մյուս հատվածից մենք տեսնում ենք, որ պատին խաչ էր նկարել `ցույց տալու, թե որն է արևելքը։ Այստեղից էլ ծագում է քրիստոնեական տների առանձնասենյակների պատերին խաչելություն կախելու պրակտիկան։ Մենք գիտենք նաև, որ հրեական ժողովարաններում նշաններ էին փակցված Երուսաղեմի ուղղությունը ցույց տալու համար, որովհետև հրեաները թեքվում էին այդ կողմը աղոթք անելիս։ Աղոթքի ժամանակ դեմքով պատշաճ ուղղություն ընդունելու հարցը միշտ էլ մեծ կարևորություն է ունեցել Արևելքում։ Հարկ է հիշել, որ մուսուլմաններն աղոթում են դեմքով դեպի Մեքքա շրջված, և որ մուհամմադական նահատակ Ալ Հալլաջի դատապարտելու հիմքերից մեկն էլ այն է եղել, որ նա հրաժարվել է հնազանդվել այս պրակտիկային[21]
  6. ↑ Նրանց տների ներսում առաջին սենյակի արևելյան պատին խաչ է տեղադրված։ Եթե խաչ չեք տեսնում տանը և չեք գտնում խաչելություն կամ նկարներ, ապա որպես կանոն, տվյալ ընտանիքը պատկանում է Արևելքի եկեղեցուն[22]։
  7. ↑ Մեքսիկակայում՝ Չամուլա մարզում Մայաների հին հավատալիքները խառնվում են Հռոմեական կաթոլիկության՝ «սինկրետիզմի» հետ, որը մենք տարբեր ձևերով նկատեցինք Մեքսիկա ժամանելու պահից սկսած, մայաների այս հետնորդների ազգային տարազները հասկանալու համար։ Մայաների յուրաքանչյուր տան արևելյան պատին խաչ է դրված` ի հիշատակ հարություն առած Քրիստոսի և ծագող արևի։ Ներսի գավիթում մեկ այլ խաչ դեպի արևմուտք է՝ ողջունելու արևի հատվածը երկրի ներքևից[23]
  8. ↑ Ամեն քայլափոխին և ամեն առաջընթացի ժամանակ, ամեն ներս ու դուրս անելիս, հագուստ և կոշիկ հագնելիս, երբ մենք լվացվում ենք, նստում ենք սեղանի շուրջ, վառում ենք լույսերը, բազմոցին, նստատեղի վրա, կյանքի առօրյա բոլոր սովորական գործողությունների ժամանակ մենք ճակատին նշան ենք անում[11]։
  9. ↑ Գուցե 1-ին դարի Բառնաբասի նամակում T տառը նշանակում էր Քրիստոսի խաչ[30]։
  10. ↑ Հրեական հանրագիտարանում ասվում է՝ խաչը որպես քրիստոնեական խորհրդանիշ կամ «կնիք» գործածության մեջ է մտել առնվազն երկրորդ դարում (տե՛ս «Առաքելական կոնստ.», iii. 17; Բառնաբասի նամակ, xi.-xii. Justin, «Apologia», i․ 55-60; "Dial. cum Tryph." 85-97), իսկ ճակատին և կրծքին խաչ նշելը համարվել է թալիսման ընդդեմ դևերի զորության (Տերտուղիանոսի «Դե Կորոնա», iii.; Կիպրիանոսի «Վկայություններ», xi. 21-22; Լակտանտիուսի «Divinæ Institutiones», iv. 27 և այլուր):Հետևաբար, քրիստոնյա հայրերը ստիպված էին պաշտպանվել երկրորդ դարում խաչի երկրպագու լինելու մեղադրանքից, ինչպես կարելի է տեսնել Տերտուղիանոսի` «Ապոլոգիայում» (xii., Xvii., ) և Մինուքիուս Ֆելիքսի «Օկտավիուսում» (xxix), քրիստոնյաները երդվում էին խաչի զորությամբ[31]
  11. ↑ Տերտուղիանոսը մերժում է այն մեղադրանքը, որ քրիստոնյաները «կախաղանի երկրպագուներ» են (crucis Religiosi ) և պատասխանում է մեղադրանքին՝ համեմատելով հեթանոսական կուռքերի պաշտամունքը ձողերի կամ ցցերին պաշտամունքի հետ[10]։ Այդ դեպքում, եթե ձեզանից որևէ մեկը կարծում է, որ մենք սնահավատ երկրպագություն ենք մատուցում խաչին, ապա այդ երկրպագության մեջ նա մեզ հետ է։ «Եթե ընդհանրապես հարգանքի տուրք եք մատուցում մի կտոր փայտի, ապա նշանակություն չունի, թե ինչ տեսք ունի այն, երբ բովանդակությունը նույնն է։ Ձևը նշանակություն չունի, եթե դուք ձեր ձեռքերում հենց Աստծու մարմինն է։ Եվ այնուամենայնիվ, ինչո՞վ են խաչից տարբերվում Աթենաս-Պալլասը կամ Փարիանի Կերեսը (Pharian Ceres), քանի որ այն ի ցույց է դրվում առանց փորագրության, պարզապես կոպիտ ցցի և անկերպարանք փայտի կտորի տեսքո՞վ։ Յուրաքանչյուր սյուն ուղղաձիգ դիրքում խաչի մաս է։ Մենք խոնարհվում ենք Աստծո առաջ և եթե դուք կուզեք լիովին և ամբողջովին։ Մենք արդեն ցույց տվեցինք, որ ձեր աստվածները ծագել են խաչից մոդելավորված ձևերից։ Բնօրինակ՝ Sed et qui crucis nos religiosos putat, consecraneus noster erit. Cum lignum aliquod propitiatur, viderit habitus, dum materiae qualitas eadem sit; viderit forma, dum id ipsum dei corpus sit. Et tamen quanto distinguitur a crucis stipite Pallas Attica, et Ceres Pharia, quae sine effigie rudi palo et informi ligno prostat? Pars crucis est omne robur, quod erecta statione defigitur; nos, si forte, integrum et totum deum colimus. Diximus originem deorum vestrorum a plastis de cruce induci.
  12. ↑ Ամեն քայլափոխին և ամեն առաջընթացի ժամանակ, ամեն ներս ու դուրս անելիս, հագուստ և կոշիկ հագնելիս, երբ մենք լվացվում ենք, նստում ենք սեղանի շուրջ, վառում ենք լույսերը, բազմոցին, նստատեղի վրա, կյանքի առօրյա բոլոր սովորական գործողությունների ժամանակ մենք ճակատին նշան ենք անում[11]։
  13. ↑ Կալվինիստները փորձում էին խաչելությունը որպես կռապաշտություն վերացնել։ Սակայն, զգալի անընդհատություն է եղել լյութերականների և կաթոլիկների մոտ[33]
  14. ↑ Կալվինիստական «Երկրորդ բարեփոխումը» լյութերական ամբոխի կողմից կռապաշտական միջադեպերով, ռեակտիվ անկարգություններով է ընդունվել Գերմանիայում, մինչդեռ Բալթյան տարածաշրջանում բողոքական իմիջի խաթարումը խորը թշնամանք է առաջացրել հարևան ուղղափառ քրիստոնյաների նկատմամբ։ Դա մի խումբ էր, որի հետ բարեփոխիչները հույս ունեին միավորվել ուժերով[37]

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ 1,0 1,1 Christianity: an introduction by Alister E. McGrath 2006 1-4051-0901-7 pages 321-323
  2. ↑ Elworthy, Frederick (1958). The Evil Eye. New York: Julian Press, Inc. էջեր 103–4.
  3. ↑ John Pearson, An Exposition of the Creed (London 1715, 5th edition), p. 203
  4. ↑ Hutado, Larry (2006). «The staurogram in early Christian manuscripts: the earliest visual reference to the crucified Jesus?». In Kraus, Thomas (ed.). New Testament Manuscripts. Leiden: Brill. էջեր 207–26. hdl:1842/1204. ISBN 978-90-04-14945-8.
  5. ↑ Stranger, James (2007). «Archeological evidence of Jewish believers?». In Skarsaune, Oskar (ed.). Jewish Believers in Jesus The Early Centuries. City: Baker Academic. էջ 715. ISBN 9780801047688.
  6. ↑ Octavius of Minucius Felix, chapter XXIX]
  7. ↑ «Octavius». Ccel.org. 2005 թ․ հունիսի 1. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 10-ին.
  8. ↑ «Bible Browser․ Genesis 14:14».
  9. ↑ «Stromata, book VI, chapter XI». Earlychristianwritings.com. 2006 թ․ փետրվարի 2. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 10-ին.
  10. ↑ 10,0 10,1 Apology., chapter xvi.
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 Tertullian. «3». De Corona.
  12. ↑ Kalleeny, Tony. «Why We Face the EAST» (English). Orlando: St Mary and Archangel Michael Church. Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 6-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  13. ↑ Stott, John (2006). The Cross of Christ (20th Anniversary ed.). Downers Grove: InterVarsity Press. էջ 27. ISBN 0-8308-3320-X.
  14. ↑ The Magic Crucifixion Gem in the British Museum
  15. ↑ Extract from The Earliest Christian Art (Yale University Press, 2007), pp. 227-232
  16. ↑ First depiction of Jesus on cross - the Bloodstone amulet
  17. ↑ «British Museum Collection online: magical gem / intaglio». Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ դեկտեմբերի 13-ին. Վերցված է 2020 թ․ դեկտեմբերի 6-ին.
  18. ↑ «Jewish Encyclopedia». Jewish Encyclopedia. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 10-ին., (see Apocalypse of Mary, viii., in James, "Texts and Studies," iii. 118).
  19. ↑ Samaan, Moses (2010 թ․ օգոստոսի 25). «Who wears the Cross and when?» (English). Coptic Orthodox Diocese of Los Angeles, Southern California, and Hawaii. Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 18-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  20. ↑ Konstantopoulos, George D. (2017 թ․ սեպտեմբերի 18). «All Orthodox Christians are Given a Cross Following Their Baptism to Wear for Life» (English). St. Andrew Greek Orthodox Church. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ հոկտեմբերի 3-ին. Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 18-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  21. ↑ Danielou, Jean (2016). Origen (English). Wipf and Stock Publishers. էջ 29. ISBN 978-1-4982-9023-4.{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  22. ↑ «Sign of the Cross». Holy Apostolic Catholic Assyrian Church of the East - Archdiocese of Australia, New Zealand and Lebanon (English). Holy Apostolic Catholic Assyrian Church of the East - Archdiocese of Australia, New Zealand and Lebanon. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ ապրիլի 14-ին. Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 11-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  23. ↑ Charles, Steve (2002 թ․ մարտի 24). «Among the Living Maya». Wabash Magazine (English). Wabash College. Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 11-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  24. ↑ Nelson, Paul A. «Home Altars» (English). Immanuel Lutheran Church. Վերցված է 2018 թ․ ապրիլի 14-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  25. ↑ Քրիստոնյա Հայաստան հանրագիտարան. Հայկական Հանրագիտարան հրատարակչություն ՊՈԱԿ. 2002. էջեր 1 հատոր, 422–423.
  26. ↑ «КСМ: Календарный цикл Армянской Апостольской Церкви». web.archive.org. 2012 թ․ մարտի 24. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մարտի 24-ին. Վերցված է 2020 թ․ դեկտեմբերի 4-ին.
  27. ↑ Keith Houston, Shady Characters (W. W. Norton & Company 2013 978-0-39306442-1), pp. 97 and 106
  28. ↑ The History of the First United Methodist Church of Cuyahoga Falls, Ohio, 1830-1969. F. W. Orth Company. 1968. էջ 134. «The cross suspended over the altar is the focal point of the entire Church interior, and reminds us to center our lives in Christ.»
  29. ↑ Betteridge, Alan (2010 թ․ օգոստոսի 1). Deep Roots, Living Branches: A History of Baptists in the English Western Midlands (English). Troubador Publishing Ltd. էջ 446. ISBN 9781848762770.{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  30. ↑ Chapter 9, 7
  31. ↑ Jewish Encyclopedia, article "Cross"
  32. ↑ Jan Willem Drijvers, Helena Augusta: The mother of Constantine the Great and the legend of her finding of the True Cross, Brill 1992, p. 81.
  33. ↑ Obelkevich, James; Roper, Lyndal (2013 թ․ նոյեմբերի 5). Disciplines of Faith: Studies in Religion, Politics and Patriarchy. Routledge. էջ 548. ISBN 9781136820793.
  34. ↑ Heal, Bridget (2017). A Magnificent Faith: Art and Identity in Lutheran Germany (English). Oxford University Press. էջ 270. ISBN 9780198737575. «It was, however, the crucifix that became the most important and widely disseminated Lutheran devotional image.»{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  35. ↑ The Lutheran Witness, Volume 81 (English). Concordia Publishing House. 1962. էջ 280. «Lutherans have always used crucifixes and crosses, candles, and objects of sacred art.»{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  36. ↑ Kolb, Robert; Dingel, Irene; Batka, Lubomír (2014 թ․ ապրիլի 24). The Oxford Handbook of Martin Luther's Theology (English). Oxford University Press. էջեր 208–. ISBN 9780191667473.{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  37. ↑ Marshall, Peter (2009 թ․ հոկտեմբերի 22). The Reformation. Oxford University Press. էջ 114. ISBN 9780191578885.
  38. ↑ Nicholas Ridley, A Treatise on the Worship of Images, written before 1555.
  39. ↑ James Calfhill, An aunsvvere to the Treatise of the crosse (An answer to John Martiall's Treatise of the cross) at 1565.
  40. ↑ Theodore Beza, in his Answer to the Colloquium of Montheliard at 1588, according to Jaroslav Pelikan, The Christian Tradition: A History of the Development of Doctrine, Vol. 4, University of Chicago Press 1985, p. 217.
  41. ↑ Peter Blickle, Macht und Ohnmacht der Bilder.: Reformatorischer Bildersturm im Kontext der europäischen Geschichte, Oldenbourg Verlag, 2002, pp. 253-272.
  42. ↑ Religious Politics in Post-Reformation England: Essays in Honour of Nicholas Tyacke, Boydell & Brewer, 2006, p. 26.
  43. ↑ Henry Dana Ward, History of the cross, the pagan origin, and idolatrous adoption and worship of the image, at 1871.
  44. ↑ Mourant Brock, The cross, heathen and Christian: A fragmentary notice of its early pagan existence and subsequent Christian adoption, London 1879.
  45. ↑ John Denham Parsons, The non-Christian cross; an enquiry into the origin and history of the symbol eventually adopted as that of our religion, at 1896.
  46. ↑ David Williams, Deformed Discourse: The function of the Monster in Mediaeval thought and literature, McGill-Queen's Press 1999, p. 161.
  47. ↑ Christopher R. Fee & David Adams Leeming, Gods, Heroes & Kings: The battle for mythic Britain, Oxford University Press, 2001, p. 113.
  48. ↑ New International Encyclopedia (English). Dodd, Mead And Company. 1914. էջ 298.{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  49. ↑ What Does the Bible Really Teach?. Watch Tower Society. էջեր 204–205.
  50. ↑ New World Translation of the Holy Scriptures, appendix 5C, page 1577
  51. ↑ Franz 2007, էջ. 150
  52. ↑ «Riches, by J.F. Rutherford, Watch Tower Bible & Tract Society, 1936, page 27». Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ մարտի 8-ին. Վերցված է 2020 թ․ դեկտեմբերի 6-ին.
  53. ↑ Hinckley, Gordon B (1975 թ․ մայիս). «The Symbol of Christ». Ensign.
  54. ↑ Hinckley, Gordon B (2005 թ․ ապրիլ). «The Symbol of Our Faith». Ensign.
  55. ↑ Hunter, Howard W. (1994 թ․ նոյեմբեր). «Exceeding Great and Precious Promises». Ensign.
  56. ↑ McKeever, Bill. «Why No Crosses?». Mormonism Research Ministry. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 1-ին.
  57. ↑ «The Church's New Symbol Emphasizes the Centrality of the Savior». Church of Jesus Christ Newsroom. 2020 թ․ ապրիլի 4. Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 12-ին.

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Քրիստոնեական խաչ (կրոնական խորհրդանշան)» հոդվածին։
 ⛭ 
  Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Չափորոշչային վերահսկողություն
  1. ↑ «HISTORY OF THE CHRISTIAN CHURCH* Christian․ ch. 6․ Art: § 77. The Cross and the Crucifix». www.ccel.org. Վերցված է 2020 թ․ դեկտեմբերի 9-ին. (1910 ed. [1858–1890])
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Քրիստոնեական_խաչ_(կրոնական_խորհրդանշան)&oldid=9771987» էջից