Կռապաշտություն

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից

Կռապաշտություն, պաշտամունքային պատկերի կամ «կուռքի» երկրպագություն, դրա աստվածացում[1]։

Սողոմոնի երկրպագությունը

Աբրահամի կրոններում (մասնավորապես՝ Հուդայականություն, Սամարիտանիզմ, Քրիստոնեություն, Բահայի հավատք և Իսլամ) կռապաշտություն նշանակում է երկրպագել ինչ-որ բանի, կամ ինչ-որ մեկին, բացի Աբրահամական Աստծուց, Տիրոջ փոխարեն[2]։ Այս միաստվածային կրոններում կռապաշտությունը դիտվում է որպես «կեղծ աստվածների պաշտամունք» ու այստեղ արգելվում են տեքստեր, ինչպիսիք են՝ Տասը պատվիրանները։ Այլ միաստվածային կրոնները կարող են կիրառել նմանատիպ կանոններ[3] :

Ոսկե հորթի երկրպագությունը

Մարդաբանները հայտնաբերել են, որ գրեթե անհնար է գտնել որևէ կրոնական խմբի հետևորդներին, որոնք իսկապես պաշտամունքային պատկերը դիտում են որպես աստվածություն, ինչը «կռապաշտություն» տերմինի հիմնական մեղադրանքն է։ Բոլորը կարծում են, որ իրենց պատկերները իրենցից ինչ-որ հոգևոր էակ են ներկայացնում, որը գոյություն ունի ուրիշ տեղ, չնայած այն կարող է անհայտ կերպով պատկերի մեջ մտնել։ «Կռապաշտությունը» անգլերենում նսեմացուցիչ տերմին է, որն օգտագործվում է միայն նրանց կողմից, ովքեր դատապարտում են պրակտիկան, թեև «կուռքը» Հնդկաստանում լայնորեն ճանաչված է որպես ոչ նսեմացուցիչ տերմին մուրթիի պատկերների պաշտամունքի համար։ Բայց, օրինակ, ոչ մի հռոմեական կաթոլիկ չէր ընդունի «կուռքը» որպես թույլատրելի տերմին կաթոլիկ պատկերների համար, իսկ քրիստոնեական աստվածաբանության մեջ կան տարբեր տերմիններ, որոնք վերաբերում են պատկերների և երկրպագության համար հարգանքին, որը տրվում է միայն Աստծուն։

Շատ հնդկական կրոններ, ինչպիսիք են՝ Հինդուիզմի, Բուդդիզմի և Ջայնիզմի աստվածաբանական և ոչ աստվածաբանական ձևերը՝ կուռքերը (քանդակ) դիտարկվում են որպես սիմվոլիկան բացարձակ, բայց ոչ Բացարձակը, սրբապատկերներ հոգևոր գաղափարների, կամ աստվածայինի մարմնավորում[4]։ Դա կրոնական ձգտումներին ու երկրպագությանը կենտրոնանալու միջոց է (բհակտի)[5][6]։ Հին Եգիպտոսի, Հունաստանի, Հռոմի, Աֆրիկայի, Ասիայի, Ամերիկայի և այլ երկրների ավանդական կրոններում պաշտամունքային պատկերների կամ արձանների հարգումը սովորական պրակտիկա էր հնուց, իսկ պաշտամունքային պատկերները տարբեր նշանակություն ունեին կրոնի պատմության մեջ[7][8][9]։ Ավելին, Աստվածագլխի կամ մի քանի աստվածությունների նյութական պատկերը միշտ բացառիկ դեր է խաղացել աշխարհի բոլոր մշակույթների մեջ[8]։

Ցանկացած կուռքի կամ պաշտամունքի գաղափարների, կամ պաշտամունքը ներկայացնելու համար պատկերի օգտագործման համար հակազդեցությունը կոչվում է՝ անիկոնիզմ[10]։ Պատկերների որպես պաշտամունքի պատկերակի ոչնչացումը կոչվում է կուռքերի ոչնչացում[11], ու դա երկար ժամանակ ուղեկցվում էր կրոնական խմբերի միջև բռնությամբ, նրանց միջև ովքեր արգելում էին երկրպագությունը կուռքերին, և նրանց, ում պաշտամունքը՝ սրբապատկերները, կուռքերը և արձաններն էին[12][13]։ Կռապաշտության սահմանումը հակասական թեմա էր Աբրահամյան կրոնների մեջ, շատ մուսուլմաններ և բողոքական քրիստոնյաների մեծ մասը դատապարտում են Մարիամ Աստվածածնի պաշտամունքի կաթոլիկ և Արևելյան ուղղափառ պրակտիկան շատ եկեղեցիներում, որպես կռապաշտության ձև[14][15]։

Կրոնների պատմությունը նշանավորվեց կռապաշտության մեղադրանքներով և ժխտումներով։ Այդ մեղադրանքները արձաններն ու պատկերները սիմվոլիզմից զուրկ են դիտարկել։ Որպես այլընտրանք, կռապաշտության թեման եղել է տարբեր կրոնների միջև տարաձայնությունների աղբյուր, առաջարկելով, որ սեփական կրոնական պրակտիկայի սրբապատկերները իմաստալից սիմվոլիկա ունեն, իսկ այլ անձի տարբեր կրոնական գործելակերպերը՝ ոչ։

Էթիմոլոգիա և Նոմենկլատուրա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Կռապաշտություն» բառը գալիս է հունական eidololatria բառից, որն ինքնին երկու բառերի միացումն է՝ eidolon- ուրվական («պատկեր/կուռք») ու latreia- լատրեա ( «երկրպագություն»)։ Այսպիսով, eidololatria բառը նշանակում է «երկրպագություն կուռքերին», որը լատիներենում սկզբում հայտնվում է որպես idololatria (կռապաշտություն), ապա գռեհիկ լատիներենում որպես idolatria, այստեղից այն հայտնվում է 12-րդ դարի հին ֆրանսիական լեզվում որպես idolatry, որն առաջին անգամ 13-րդ դարի կեսերին անգլերեն լեզվով հայտնվում է որպես «idolatry»[16][17]:

Չնայած նրան, որ հունարեն, ըստ երևույթին, ավոդարթ էլիլիմ հրեական փոխառու թարգմանությունն է, այն վկայում է ռաբբիական գրականության մասին, հունական տերմինը չի հայտնաբերվել Սեպտուագինտում, Ֆիլոնում, Ջոզեֆում կամ այլ հելլենիստական հրեական գրություններում։ Սկզբնական տերմինը, որն օգտագործվում է վաղ ռաբբիների գրություններում, օվեդավոդա զառան է (երկրպագություն՝ տարօրինակ ծառայություններ մատուցելով, կամ «հեթանոսություն») մինչդեռ ավոդատ կոչավիմ ումազալոտը (մոլորակներին և համաստեղություններին երկրպագություն) չի հանդիպում իր վաղ ձեռագրերում[18] The later Jews used the term עֲבוֹדה זֶרֶה, avodh zereh, meaning "strange worship".[19]: Ավելի ուշ հրեաները օգտագործեցին՝ עֲבוֹדה זֶרֶה‎, avodh zereh տերմինը, ինչը նշանակում է «տարօրինակ երկրպագություն»։

Նախապատմական և հնագույն քաղաքակրթություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վեներայի ամենավաղ արձանիկները թվագրվում են վերին պալեոլիթի նախապատմական դարաշրջանով (35-40 հազար տարի առաջ)[20]։ Էգեյան կղզիների հնագիտական գտածոները օգնել են հայտնաբերել նեոլիթյան դարաշրջանի (մեր թվարկությունից առաջ 4-րդ ու 3-րդ հազարամյակների) կիկլադյան ֆիգուրներ, մեր թվարկությունից առաջ 3-րդ հազարամյանի Ինդուս Վալլեյի քաղաքակրթության՝ նամաստեի դիրքով կուռքեր, ինչպես նաև, ամբողջ աշխարհում, շատ ավելի հին ժայռապատկերներ, ցույց են տալիս, որ մարդիկ սկսել են ստեղծել բարդ պատկերներ[21]։ Սակայն պատմական տեքստերի բացակայության պատճառով, որոնք կնկարագրեին դրանք, պարզ չէ, թե ինչ կապ են ունեցել այդ պատկերները կրոնական համոզմունքների հետ, եթե իհարկե այդպես է[22], կամ արդյո՞ք դրանք ունեցել են այլ նշանակություն ու կիրառում, նույնիսկ որպես խաղալիքներ[23][24][25]։

Ամենավաղ պատմական գրառումները, որոնք հաստատում են պաշտամունքային պատկերները, վերաբերում են հին եգիպտական քաղաքակրթությանը, որը հետագայում կապվում է հունական քաղաքակրթության հետ[26]։ Մեր թվարկությունից առաջ 2-րդ հազարամյակում ի հայտ են գալիս պաշտամունքային պատկերի երկու լայն ձևեր, մի պատկերում զոոմորֆիկ (Աստված կենդանու կերպարով կամ կենդանու ու մարդու միաձուլում), իսկ մյուսը՝ մարդակերպում (Աստված մարդու կերպարով)[22]։ Առաջինը հաճախ հանդիպում է հին Եգիպտոսի հավատալիքների մեջ, իսկ մարդակերպում պատկերները հաճախ հանդիպում են հնդևրոպական մշակույթներում[26][27]։ Բնության, օգտակար կենդանիների կամ վախեցնող կենդանիների խորհրդանիշները երկուսում էլ կարող են ներառվել։ Ֆրանսիայում, Իռլանդիայում՝ Ուկրաինայով ու Կենտրոնական Ասիայում, 4000-ից մինչեւ 2500 տարվա ստելաները(իրենցից ներկայացնում են քարե կամ փայտե սալաքարեր) վկայում են, որ հնագույն մարդակերպի պատկերները իրենց մեջ ներառում էին զոոմորֆիկ դրդապատճառներ[27]։ Սկանդինավյան և հնդկական սուբկոնտինենտում, օրինակ, տարածված էին խոշոր եղջերավոր անասունների մոտիվները, կամ արձանները[28][29]։ Իռլանդիայում պաշտամունքային պատկերները խոզեր են ներառել[30]։

Հին եգիպտական կրոնը բազմաստվածային էր, մեծ պաշտամունքային պատկերներով, որոնք կամ կենդանիներ էին, կամ ներառում էին կենդանիների մասեր։ Աստվածացման համար, Հին հունական քաղաքակրթությունը գերադասում էր իդեալականացված համամասնություններով մարդկային կերպարներ[26]։ Արևմտյան Ասիայի Հանանեաները ոսկե ցուլն ընդգրկել են իրենց պանթեոնում[31]։

Հույների հին փիլիսոփայությունն ու պրակտիկան, ապա նաև հռոմեացիներինը, լցված էին բազմաստվածության կռապաշտությամբ[32][33]։ Նրանց քննարկման առարկան էր, թե ինչ է պատկերը, ու արդյո՞ք դրա օգտագործումը տեղին է։ Ըստ Պլատոնի, մարդկային փորձառության համար, այդ պատկերները կարող էին դեղամիջոց կամ թույն լինել[34]։ Արիստոտելի համար, ինչպես վկայում է Փոլ Կուլգերը, պատկերը համարվում է հոգեկան միջնորդ, որը «կամուրջ է մտքի ներքին ու արտաքին՝ նյութական իրականության աշխարհների միջև» պատկերը զգացմունքի ու պատճառի կապի միջոցն է։ Կուռքերը օգտակար հոգեբանական կատալիզատորներ են, դրանք արտացոլում են զգայական տվյալները ու նախկինում գոյություն ունեցող ներքին զգացմունքները։ Դրանք ոչ աղբյուր են, ոչ էլ մտքի ուղղություն, բայց միջնորդ են մարդու ներքին ճանապարհորդության համար[34][35]։ Կռապաշտության հույների և հռոմեացիների կատաղի ընդդիմությունը բնորոշ էր վաղ քրիստոնեությանը, իսկ հետո նաև իսլամին, ինչի մասին վկայում է հին հունական և հռոմեական քանդակների համատարած պղծումն ու փչացումը, որոնք պահպանվել են մինչև հիմա[36][37][38]։

Աբրահամյան կրոններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հուդայականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հուդայականությունը արգելում է կռապաշտության որևէ ձև[39], ու չի թույլատրվում, օտար աստվածների, ցանկացած ծևով կամ կուռքերի միջոցով երկրպագությունը[39][40]։

Այս մագաղաթը 1768 տարեկան է (612×502 մմ) Ջեկուտիել Սաֆերի Տասը պատվիրանների նմանակումը 1675 թվական

Շատ հրեա գիտնականներ, ինչպիսիք են ռաբբի Սաադի Գաոնը, ռաբբի Բահյա իբն Պակուդան ու ռաբբի Յեհուդա Խալեւին, մանրամասնորեն մշակեցին կռապաշտության հարցերը։ Հաճախ մեջբերվող քննարկումներից է ռաբբի Մոշե Բեն Մայմոնի (Մայմոնիդ) մեկնաբանությունը կռապաշտության մասին։ Համաձայն Մայմոնիդի մեկնաբանության, կռապաշտությունը ինքնին հիմնարար մեղք չէ, բայց ծանր մեղք է այն համոզմունքը, որ Աստված կարող է մարմնական լինել։ Հրեական հավատքի մեջ Աստծո միակ պատկերը մարդն է, ով ապրում և մտածում է. Աստված չունի տեսանելի ձև, ու պատկերներ ստեղծելը կամ երկրպագել նրանց աբսուրդ է, փոխարենը մարդը պետք է երկրպագի միայն անտեսանելի Աստծուն[40][41]։

Հրեական Աստվածաշնչի պատվիրաններն ընդդեմ կռապաշտության արգելում են հին Ակկադի, Միջագետքի և Եգիպտոսի սովորույթներն ու աստվածներին[42][43]։ Հրեական Աստվածաշունչը պնդում է, որ Աստված չունի ձև կամ տեսք, ամբողջությամբ անհամեմատելի է, ամենուր է ու չի կարող ներկայանալ կուռքի ֆիզիկական վիճակում[44]։

Աստվածաշնչյան գիտնականները պատմականորեն կենտրոնանում էին տեքստային վկայությունների վրա, հուդայականության մեջ կռապաշտության պատմությունը կառուցելում, կրթություն, որը պոստմոդեռնիստական գիտնականները սկսել են ոչնչացնել[45]։ Նաոմի Յանովիցը, կրոնագիտության պրոֆեսոր, պնդում է, որ այս աստվածաշնչյան բանավեճը խեղաթյուրել է Իսրայելի կրոնական պրակտիկայի իրականությունը և հուդայականության մեջ պատկերների Պատմական օգտագործումը։ Նյութական վկայություններն ավելի հուսալի են, օրինակ՝ հնագիտական պեղումների տվյալները, դրանք վկայում են այն մասին, որ հրեական կրոնական ծիսակատարությունները շատ ավելի բարդ են եղել, քան ենթադրում են աստվածաշնչյան հակասությունները։ Հուդայականությունը իր մեջ ներառում էր առաջին տաճարի, երկրորդ տաճարի, անտիկ ժամանակների (մեր թվարկության 2-8-րդ դարերի) և դրանից հետոի, պատկերները և պաշտամունքային արձանները[45][46]։ Այնուամենայնիվ, այս տեսակի վկայությունները կարող են պարզապես նկարագրել հին իսրայելական սովորույթները որոշ-գուցե շեղվող շրջանակների մեջ, բայց չեն կարող մեզ պատմել Աստվածաշնչի հիմնական կրոնի մասին, որն արգելում է կռապաշտությունը[47]։

Հրեական կրոնական պրակտիկայի պատմությունը ներառում էր պաշտամունքային պատկերներ ու փղոսկրի, թրծակավի, հախճապակու և կնիքների արձանիկներ[45][48]։ Քանի որ ավելի ու ավելի շատ նյութական վկայություններ են հայտնվել, ենթադրություններից մեկն այն է, որ հուդայականությունը տատանվել է կռապաշտության ու սրբագործման միջև։ Այնուամենայնիվ, առարկաների եւ տեքստերի թվագրումը թույլ է տալիս ենթադրել, որ աստվածաբանությունները եւ պատարագային պրակտիկան երկուսն էլ միաժամանակ գոյություն են ունեցել։ Հռոմեական գրականության մեջ հանդիպող և, հետևաբար, աստվածաշնչյան քրիստոնեական գրականության մեջ հանդիպող մոնոտեիզմի պատճառով կռապաշտությունից հրաժարվելը, ըստ Յանովիցի, անիրական աբստրակցիա էր և իրական պատմության սխալ կառուցում[45]։ Պատկերների, արձանների և արձանիկների Նյութական վկայությունները տեքստային նկարագրության հետ միասին վերցրած ու քերովբեից ու «արյան փոխարինող գինին» օրինակ, վկայում են, որ սիմվոլիկան, կրոնական պատկերների ստեղծումը, սրբապատկերները, ցուցիչներն են նրան, որ դրանք հուդայականության անբաժանելի մասն են[45][49][50]։ Յուրաքանչյուր կրոնի մեջ կան ինչ-որ առարկաներ, որոնք ներկայանում են որպես աստվածային և ինչ-որ բան են նշանակում հավատացյալների գիտակցության մեջ, հուդայականությունը նույնպես ունեցել է իր սրբություններն ու խորհրդանիշները, ինչպիսիք են օրինակ Մենորան[45]։

Քրիստոնեություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քրիստոնեության կռապաշտության մասին պատկերացումները հիմնված են տաս պատվիրաններից առաջինի վրա։

Սենտ Բենեթի կուռքերի ոչնչացումը
Ինձնից բացի այլ աստվածներ չպիտի լինեն քեզ համար[51]։
- Սա արտահայտվում է Աստվածաշնչում Ելից 20:3, Մատթեոս 4:10, Ղուկաս 4։ 8 եւ այլուր, օրինակ[51]՝
Մի սարքեզ ձեզ համար ո՛չ կուռքեր, ո՛չ էլ պատկերներ, ու մի երկրպագեք այդ պատկերին, ձեր հողի վրա քարե կոռքեր մի դրեք, , որպեսզի երկրպագեք նրան. քանզի ես եմ Տերը ՝ ձեր Աստվածը։ Դուք պետք է պահեք իմ պահքերը, ու պատվեք իմ սրբավայրը։
- Levit 26: 1-2, Ջեյմս Թագավորի Աստվածաշունչ[52]։

Կռապաշտության տեսանկյունից Քրիստոնեությունը ընդհանուր առմամբ կարելի է բաժանել երկու հիմնական կատեգորիաների՝ Կաթոլիկ և Արևելյան ուղղափառ, որը թույլ է տալիս կրոնական պատկերների օգտագործումը[53], ու շատ բողոքական եկեղեցիների տեսակետները, որոնք մեծապես սահմանափակել են դրանց օգտագործումը։ Սակայն շատ բողոքականներ խաչը օգտագործել են որպես խորհրդանիշ[54][55]։

Կաթոլիկություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քրիստոսի մարմինը խաչին

Հռոմեական կաթոլիկ և հատկապես Ուղղափառ Եկեղեցիները ավանդաբար պաշտպանում են օսրբապատկերների օգտագործումը։ Վեճերը, թե ինչ են նշանակում պատկերները և հավասարազոր է սրբապատկերների միջոցով եկեղեցու պաշտամունքը կռապաշտության, շարունակվում են դարեր շարունակ, հատկապես 7-րդ դարում, մինչև 16-րդ դարի Բարեփոխումը[56] : Այս քննարկումներին աջակցում էին Հիսուս Քրիստոսի, Մարիամ Աստվածածնի և առաքյալների սրբապատկերները, պատկերագրությունը արտահայտված է վիտրաժների, տարածաշրջանային սրբերի և քրիստոնեական հավատքի այլ խորհրդանիշների մեջ։ Այն նաև ուղեկցվում է Կաթոլիկ պատարագներով, նկարների առջև մոմ վառելով, Սուրբ Ծննդյան զարդերով ու տոնակատարությամբ, ինչպես նաև տոնական կամ հիշատակի երթերով՝ քրիստոնեության համար կրոնական նշանակություն ունեցող արձաններով[56][57][58]։

Սուրբ Հովհաննես Դամասկոսցինն իր «աստվածային կերպարի մասին» գրքում պաշտպանել է սրբապատկերների և պատկերների օգտագործումը բյուզանդական սրբապատկերների ուղիղ պատասխանով, որը 8-րդ դարում սկսել է կրոնական պատկերների համատարած ոչնչացումը Լև 3-րդ կայսեր աջակցությամբ և շարունակվել է նրա հետնորդ Կոնստանտին V-ի կողմից, Օմեյադների հետ, կրոնական պատերազմի ժամանակ[59]։ Ջոն Դամասկինը գրել է. «Ես համարձակվում եմ նկարել անտեսանելի Աստծո կերպարը, ոչ թե որպես անտեսանելի, այլ որպես մարմնով ու արյունով մեր համար տեսանելի դարձած», հավելելով, որ պատկերները «հիշողությունների կամ հրաշքի, պատվի ու անպատվության, բարության կամ չարիքի մասին են» արտահայտությամբ։ Եվ որ գրքերը գրված պատկերներ են[60][61]։ Նա պաշտպանել է պատկերների կրոնական օգտագործումը, որը հիմնված է Հիսուսի, որպես մարմնավորում, քրիստոնեական վարդապետության վրա[62]։

Սուրբ ավետարանչական Հովհաննեսը մեջբերեց Հովհաննես 1.14-ի Ավետարանը, որտեղ ասվում է, որ «խոսքը նյութական դարձավ», ցույց է տալիս, որ անտեսանելի Աստված տեսանելի է դարձել, որ Աստծո փառքը դրսևորվել է Աստծո միակ և անկրկնելի Որդու ՝ Հիսուս Քրիստոսի մեջ, և Այդ պատճառով Աստված որոշել է անտեսանելի դարձնել տեսանելի ձևը, հոգևորը մարմնավորվել է նյութական ձևի մեջ[63][64]։

Պատկերների վաղ պաշտպանությունը իր մեջ ներառում էր Հին ու Նոր Կտակարանի մեկնաբանությունները։ Կրոնական պատկերների օգտագործման վկայությունները կարելի է գտնել Վաղ Քրիստոնեական արվեստում ու վավերագրական գրառումներում։ Օրինակ՝ նահատակների շիրիմների և արձանների պաշտամունքը տարածված էր վաղ քրիստոնեական համայնքներում։ Սուրբ Ավգուստին Գիպոնսկին իր 397-ում, խոստովանությամբ 6.2.2-ը, թե ինչպես է իր մայրը նվիրատվություն կատարել ու աղոթել նահատակների շիրիմներին, որոնք կառուցվել են սրբերի հիշատակին[65]։ Կաթոլիկ պաշտպանությունը նշում է տեքստային վկայությունները սրբապատկերների արտաքին ակտերի պաշտամունքին, պնդելով, որ կա մի տարբերություն երկրպագության և պաշտամունքի մեջ, և որ պաշտամունքը,որը դրսևորվում է սրբապատկերներով, բոլորովին տարբերվում է Աստծուն երկրպագելուց։ Վկայակոչելով Հին Կտակարանը, այս փաստարկները ներկայացնում են «երկրպագության» ձևերի օրինակներից, ինչպիսիք են Ծննդոց 33.3-ում, «երկրպագությունը մի բան է, և այն, ինչ առաջարկվում է պաշտել ինչ-որ մեծ ու կատարյալ բանի, բոլորովին ուրիշ բան»։ Այս փաստարկները պնդում են, որ «պատիվը, որը տրվում է պատկերին, փոխանցվում է նրա նախատիպին», և որ Քրիստոսի կերպարի ակնածանքը չի ավարտվում պատկերի վրա, պատկերի նյութը պաշտամունքի առարկա չէ, այլ այն դուրս է գալիս պատկերի շրջանակից, տրվելով նախատիպին[66][67][68]։

Ըստ կաթոլիկ եկեղեցու Կատեհիզիսի։

Քրիստոնեական պատկերների պաշտամունքը չի հակասում առաջին պատվիրանին , որն արգելում է կուռքերը։ Իսկապես, «պատկերին տրվող պատիվը անցնում է նրա նախատիպին», և «նա, ով պատվում է պատկերը, պատվում է նրա վրա պատկերված մարդուն»։ Սուրբ պատկերներին տրվող պատիվը «հարգալից պատիվ» է, այլ ոչ թե երկրպագություն միայն Աստծուն։
Կրոնական երկրպագությունը ուղղված չէ հենց պատկերներին, այն դիտվում է որպես պարզ բան, բայց իր տարբերակիչ առումով, քանի որ պատկերները տանում են մեզ դեպի Աստծո մարմնացում։

Այն նաև նշվում է հետևյալը[69].

Կռապաշտություն ոչ միայն կեղծ հեթանոսական պաշտամունքին է վերաբերում։ Այն շարունակում է մնալ մշտական հավատքի գայթակղություն։ Կռապաշտություն իրենից ենթադրում է՝ աստվածացնել այն, ինչ Աստված չէ։ Մարդը կռապաշտություն է կատարում ամեն անգամ, երբ երկրպագում ու հարգում է Աստծո փոխարեն ինչ-որ բանի, լինի դա աստվածներ կամ Կախարդներ (օրինակ, Սատանիզմ), իշխանություն, հաճույք, Ռասա, նախնիներ, պետություն, փող եւ այլն[70]։

Հիսուսի, Մարիամ Աստվածածնի ու քրիստոնեական սրբերի պատկերների, ինչպես նաեւ դրանց դեմ ուղղված աղոթքների պատրաստումը լայնորեն տարածվել է հավատացյալների շրջանում կաթոլիկների կողմից[71]։

Ուղղափառ եկեղեցի[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արևելյան ուղղափառ եկեղեցին տարբերակվեց լաթրիայի և դուլիայի միջև։ Լատրիան երկրպագությունն է Աստծուն, Աստծուց բացի որևէ մեկին կամ բանին Լատրիան դոկտրինալորեն արգելված է Ուղղափառ Եկեղեցու կողմից, իսկ Դուլիան որպես կրոնական պատկերների, արձանների կամ սրբապատկերների պաշտամունք է, որը ոչ միայն թույլատրվում է, այլև պարտադիր է[72]։ Այս տարբերությունը քննարկվել է Թոմաս Աքվինսկու կողմից 3.25-ի «թեոլոգիայի գինը» բաժնում[73]։

Աղոթք "Արշալույսի դարպասներ" մատուռում

Ուղղափառ ջատագով գրականության մեջ լայնորեն քննարկվում է պատկերների ճիշտ ու սխալ օգտագործումը։ Էքզեգետիկ ուղղափառ գրականությունը ցույց է տալիս սրբապատկերներ ըստ Մովսեսի (ըստ Աստծո պատվիրանի) բրոնզե օձի, թվով 21։ 9, որն ուներ Աստծո շնորհ ու ուժ, բուժելու նրանց, ում կծել են իրական օձերը։ Ինչպես և ուխտի տապանակը ներկայացվում էր, որպես Յահվեի ծիսական առարկայի ապացույց[74][75]։

Սրբապատկերների պաշտամունքը պրոսկինեզիայի միջոցով կոդավորվել է Մ. թ. 787 թվականին Յոթերորդ Տիեզերական Ժողովին[76][77]։ Այն պայմանավորված էր բյուզանդական սրբագործման մարտերով, հակասություններ, որոնք հաջորդեցին քրիստոնյա-մուսուլմանական պատերազմներին և Արևմտյան Ասիայում սրբագործման ժամանակաշրջանին։ Պատկերների պաշտպանությունը ու Սիրիացի գիտնական Հովհաննես Դամասկինի դերը առանցքային էին այս ժամանակահատվածում։ Այդ ժամանակից ի վեր, Արևելյան ուղղափառ եկեղեցին նշում է սրբապատկերներ ու պատկերների օգտագործումը։ Արեւելյան ծիսակարգի կաթոլիկները սրբապատկերները օգտագործում են նաև իրենց Սուրբ Պատարագի ժամանակ[78]։

Բողոքականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կռապաշտության մասին բանավեճը պապական կաթոլիկության ու հակապապական բողոքականության միջև որոշող տարբերություններից մեկն էր[79] : Հակապապական գրողները ակնհայտորեն կասկածի տակ էին դնում կաթոլիկների կողմից աջակցվող պաշտամունքի պրակտիկան և պատկերները, ու բողոքական շատ գիտնականներ դա անվանում էին «մի կրոնական սխալ, որն ավելի մեծ է, քան մյուսները»։ Սխալ պրակտիկաների նկարագիրը, ի թիվս այլ բաների, ներառում էր Մարիամ Աստվածածնի ակնածանքը, կաթոլիկ Մեսիան, սուրբերի կոչը և ակնածանքը, որը սպասվում էր և արտահայտված էր հենց Հռոմի Պապին[79]։ Հռոմեական Կաթոլիկների դեմ ենթադրյալ կռապաշտության մեղադրանքները ներկայացվել են բողոքականների բազմազան խմբի կողմից ՝ անգլիկացիներից մինչև կալվինիստներ Ժնևում[79][80]։

Զոհասեղանն ու Աստվածաշունչը Լյութերական Սուրբ Հովհաննեսի եկեղեցում

Բողոքականները չեն հրաժարվել քրիստոնեության բոլոր սրբապատկերներից ու խորհրդանիշներից։ Սովորաբար նրանք խուսափում են օգտագործել պատկերները, բացառությամբ խաչի, ցանկացած համատեքստում, որը հանգեցնում է պաշտամունքի մտքին։ Խաչը մնաց նրանց Կենտրոնական կուռքը[54][55]։ Տեխնիկապես քրիստոնեության երկու հիմնական ճյուղերը ունեին իրենց սրբապատկերները, պնդում է կրոնագիտության ու պատմության պրոֆեսոր Կառլոս Էյրեն, սակայն դրանց նշանակությունները տարբեր են, ու «մի մարդու համար նվիրվածությունը ուրիշ մարդու համար կռապաշտությունն էր համարվում»[81]։ Դա հատկապես ճիշտ էր ոչ միայն ներքրիստոնեական բանավեճերի ժամանակ, պնդում է Էյրեն, այլև այն ժամանակ, երբ կաթոլիկ թագավորների զինվորները ամերիկյան գաղութներում փոխարինեցին «ազթեքյան սարսափելի կուռքերին» Մարիամի և սրբերի գեղեցիկ խաչերով ու պատկերներով[81]։

Բողոքականները կաթոլիկներին հաճախ մեղադրում են կռապաշտության, սրբապատկերների ոչնչացման ու նույնիսկ հեթանոսության մեջ. բողոքական բարեփոխումների ժամանակ նման լեզուն Ընդհանուր էր բոլոր բողոքականների համար։ Որոշ դեպքերում, օրինակ, պուրիտանական խմբերը դատապարտեցին կրոնական առարկաների բոլոր ձևերը, լինի դա եռաչափ կամ երկչափ ձևով, ներառյալ Քրիստոնեական խաչը[82]։

Քրիստոսի մարմինը խաչի վրա հին խորհրդանիշ է, որն օգտագործվում է կաթոլիկ, Արևելյան ուղղափառ, անգլիկան և Լյութերական եկեղեցիներում, ի տարբերություն որոշ բողոքական խմբերի, որոնք օգտագործում են միայն պարզ խաչը։ Հուդայականության մեջ Քրիստոսի սրբապատկերի պաշտամունքը խաչի տեսքով դիտվում էր որպես կռապաշտություն[83]։ Սակայն որոշ հրեա գիտնականներ համաձայն չեն դրան, և կարծում են, որ քրիստոնեությունը հիմնված է հրեական հավատքի, այլ ոչ թե ճշմարիտ կռապաշտության վրա[84]։

Իսլամ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Իսլամական աղբյուրներում Շիրկ հասկացությունը կարող է վերաբերել «կռապաշտությանը», Իսլամական աղբյուրներում խուսափել հասկացությունը կարող է վերաբերել «"կռապաշտությանը», չնայած այն առավել լայնորեն օգտագործվում է «Աստծո հետ համագործակցելու» համար[85]։ Կուֆր (k-f-p) հայեցակարգը կարող է նունյնպես ներառել կռապաշտություն (ի թիվս անհավատություն այլ ձևերի)[86][87]։ Նա, ով օգտագործում է շիրկը, Իսլամական գրություններում կոչվում է մուշրիկ (հոգնակիով՝ մուշրիկուն)[88]։ Ղուրանը արգելում է կռապաշտությունը[88]։ Ղուրանը պարունակում է ավելի քան 500 կուֆր ու շիրկ[86][89], ու երկու հասկացություններն էլ կտրականապես արգելված են[85]։

Իսլամական կռապաշտության հայեցակարգը բազմաստվածությունից դուրս է և որոշ քրիստոնյաների ու հրեաների համարում է, mushirkunov (կռապաշտներ) ու kafirunov (անհավատներ)[90][91]։ Օրինակ.

Նրանք չեն հավատում նրանց, ովքեր ասում են. Ալլահը Մեսիան է, Մարիամի որդին։ Մեսիան (ինքն) ասել է. Ով Իսրայելի որդիներ, երկրպագեք Ալլահին, իմ Տիրոջը և ձեր Տիրոջը։ Oh! ով Ալլահին գործընկերներ վերագրի, նրան Ալլահը դրախտ չի թողնի։ Նրա բնակավայրը կլինի կրակը։ Չարագործների համար ոչ մի օգնություն չի լինի։
- Ղուրան 5.72, Թարգմանիչ՝ Պիկտալ։

Շիա դասական աստվածաբանությունը տարբերվում է Շիրկի հայեցակարգով։ Ըստ Տասներկու աստվածաբանների, Աստծո ատրիբուտներն ու անունները չունեն անկախ և աշխարհիկ գոյությունը, Բացի Աստծո գոյությունից և էությունից։ Ենթադրվում է, որ ցանկացած ենթադրություն, որ այդ հատկանիշները ու անունները ընկալվում են որպես առանձին, հանգեցնում է բազմաստվածության։ Նույնիսկ սխալ կլիներ ասել, որ Աստված գիտի իր փորձից, որը գտնվում է իր էության մեջ, Բայց Աստված գիտի իր կարողության չափը, որը նրա էությունն է։ Բացի այդ, Աստված չունի ֆիզիկական ձև, ու անզգա է[92]։ Տեսականորեն Թահիդի և Շիրկի միջև սահմանն այն է, որ յուրաքանչյուր իրականություն և արարած իր էությամբ, հատկանիշներով ու գործողություններով բխում է Նրանից (հենց նրանից), դա Թահիդն է։ Մարգարեների յուրաքանչյուր գերբնական գործողություն կատարվում է Աստծո թույլտվությամբ, ինչպես ցույց է տալիս Ղուրանը։ Թահուդի ու Շիրկի միջև կապը գործնականում այն է, որ ինչ-որ բանը համարվի ինքնանպատակ,Աստծուց անկախ, այլ ոչ թե ճանապարհ դեպի Աստված (դեպի Նա)[93]։ Իսմայիլիտները խորանում են Շիրկի սահմանման մեջ ՝ հայտարարելով, որ նրանք չեն ընդունում էզոթերիք ներուժի միջոցով կյանքը, որը թույլ է տալիս ունենալ մարդկային ինտուիտիվ գիտելիքներ։ Հետևաբար՝ Շիան խնդիրներ չունի կրոնական խորհրդանիշների և արվեստի ստեղծագործությունների հետ, ինչպես նաև մանրամասների, արդյունքների և առարկաների ակնածանքին։

Իսլամում շիրկը մեղք է, որը կարող է ներվել միայն այն դեպքում, եթե այն մարդը, ով կատարել է այն, ներողություն խնդրի Աստծուց, եթե նա, ով կատարել է այն, մեռնի, առանց զղջալու, Աստված կարող է ներել ցանկացած մեղք, բացի շիրկից։ Գործնականում, հատկապես իսլամի խիստ պահպանողական մեկնաբանությունների մեջ, այս տերմինը զգալիորեն ընդլայնվել է և նշանակում է աստվածացնել որևէ մեկին կամ որևէ բանի, բացի միակ Աստծուց։ Սալաֆի-Վահաբիի մեկնաբանության մեջ, դրա օգտագործումը շատ տարածված է, որպեսզի նկարագրի վարքագիծը, որը բառացիորեն չի ներկայացնում երկրպագությունը, այդ թվում, կենդանի էակների պատկերների օգտագործումը, գերեզմանին տապանաքար կառուցելու համար, ասոցիացվում է որպես գործընկերություն Աստծո հետ, տալ իրենց բնութագրերը ուրիշներին, չհավատալով Նրա հատկանիշներին։ 19-րդ դարի Վահաբիսը կռապաշտությունը համարեց պատժելի մահապատիժ, պրակտիկա, որը «մինչ այժմ անհայտ է» իսլամում[94][95]։ Սակայն դասական ուղղափառ սուննիական միտքը նախկինում հարուստ էր մասունքներով ու սրբերի պաշտամունքով, ինչպես նաև ուխտագնացությամբ դեպի իրենց սրբավայրերը։ Իբն Տայմիյան, միջնադարյան աստվածաբան, որը ազդեցություն է ունեցել ժամանակակից սալաֆիտների վրա, բանտարկվել է մասունքների ու Սրբերի պաշտամունքը հերքելու, ինչպես նաև սրբավայրերի ուխտագնացությունը մերժելու համար, որը նրա ժամանակակից աստվածաբանները համարում էին անորտոդոքսալ։

Իսլամական ավանդույթի համաձայն՝ Իսմայիլի մահից հետո հազարամյակներ շարունակ նրա սերունդն ու տեղացի ցեղերը, որոնք բնակություն են հաստատել օազիս Զամ-Զամի շուրջը, աստիճանաբար դիմել են բազմաստվածության ու կռապաշտության։ Կաաբայի ներսում տեղադրվել են մի քանի կուռքեր, որոնք ներկայացնում են բնության ու տարբեր ցեղերի աստվածությունները։ Ուխտագնացության ժամանակ (Հաջ) մի քանի հերետիկոսական ծես է ընդունվել, այդ թվում՝ ամբողջությամբ մերկ պտույտներ կատարելը[96]։

Իր «իսլամ. Համառոտ պատմություն» գրքում Կարեն Արմսթրոնգը պնդում է, որ Կաաբան պաշտոնապես նվիրված էր Հուբալին, նաբաթական աստվածությանը, և պարունակում էր 360 կուռք, որոնք, հավանաբար, ներկայացնում էին տարվա օրերը[97]։ Սակայն Մուհամեդի ժամանակ, կարծես, Կաաբան հարգվում էր որպես Ալլահի սրբություն, Գերագույն Աստված։ Ալլահը երբեք չի ներկայացվել որպես կուռք։ Ամբողջ Արաբական թերակղզու ցեղերը տարին մեկ անգամ, լինի դա քրիստոնյաներ կամ հեթանոսներ, հավաքվում էին Մեքքայում հաջ կատարելու համար, նշելով տարածված համոզմունքն այն մասին, որ Ալլահն այն նույն աստվածությունն է, որին երկրպագում են մոնոտեիստները[97]։ Գիյոմը Մուհամեդի վաղ կենսագիր Իբն Իսհակի թարգմանությամբ ասում է, որ Կաաբային, հնարավոր է, որպես իգական սեռի ներկայացուցիչ քերականորոեն դիմել են Քուրայշ[98]։ Շրջայցը հաճախ տեղի է ունեցել մերկ տղամարդկանց եւ գրեթե մերկ կանանց կողմից[96], վիճելի է, թե արդյոք Ալլահն ու Հուբալը նույն աստվածն էին,թե տարբեր։ Ըստ Ուրի Ռուբինի և Քրիստիան Ռոբինի հիպոթեզի, Հուբալըը բացվեց միայն Քուրաշի կողմից, և Կաաբն առաջին անգամ նվիրված էր Ալլահին, որը պատկանում է տարբեր ցեղերին պատկանող մարդկանց գերագույն Աստծուն, մինչդեռ քուրայշի աստվածների պանթեոնը տեղադրվել է Քաաբի փոխարեն, երբ նրանք նվաճել են Մեքքան, Մուհամմեդի ժամանակբերում՝ մեկ դար առաջ[99]։

Հնդկական կրոններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հին Հնդկաստանի կրոնների հնագույն ձևերը, ըստ երևույթին, իրենց մեջ չեն պարունակել պաշտամունքային պատկերներ։ Մինչ Հինդուիզմ տանող Վեդիական գրականությունը մեծ է՝ Սամհիթի, Բրահմանների, Արանյակների և Պակասավորների տեսքով, ու թվագրվում է այն հանգամանքով, որ այն կազմվել է հարյուրամյակների ընթացքում (Մեր թվարկությունից առաջ 1200-ից մինչև 200 թվական)։ Պատմական Վեդիական կրոնը, ըստ երևույթին, չի օգտագործել պաշտամունքային պատկերները, առնվազն մինչև մեր թվարկությունից առաջ 500 թվական։ Վաղ բուդդայական ու ջայնյան ավանդույթները (մինչև 200 մեր թվարկությունից առաջ) չեն ենթադրում որևէ կռապաշտության վկայություն։ Վեդական գրականության մեջ հիշատակվում են բազմաթիվ աստվածներ ու աստվածուհիներ, ինչպես նաև Տան օգտագործումը (կրակի օգտագործմամբ երդման ծիսակատարություն), բայց այն չի հիշատակվում պատկերով կամ երկրպագությամբ։ Հին բուդդայական, հինդուիստական և ջայնյան տեքստերը քննարկում են գոյության բնույթը, անկախ նրանից, թե գոյություն ունի, թե ոչ, ստեղծող աստվածություն, օրինակ՝ Ռիգվեդայի Նաշադի Սուկտեն, նրանք նկարագրում են մեդիտացիան, նրանք խորհուրդ են տալիս վարել պարզ վանական կյանք և ինքնաճանաչման գնալ, նրանք քննարկում են բացարձակ իրականության բնույթը որպես Բրահման կամ Շունյաթ, սակայն հին հնդկական տեքստերում հիշատակված չէ պատկերների օգտագործումը։ Հնդկագետներ, ինչպիսիք են Մաքս Մյուլերը, Յան Գոնդան, Պանդուրանգ Վաման Քեյնը, Ռամչանդրա Նարայանը Դանդեկարը, Հորացիա Հեյման Ուիլսոնը, Ստեֆանի Ջեյմսոնը եւ այլ գիտնականներ, պնդում են, որ «չկա որևէ ապացույց Հնդկաստանի հնագույն կրոնների մեջ Աստված (ներ) ներկայացնող կուռքերի կամ պատկերների առկայության մասին»։ Պաշտամունքային պատկերների օգտագործումը հնդկական կրոնների շրջանում ավելի ուշ է զարգացել, թերևս առաջին անգամ բուդդիզմ, որտեղ Բուդդայի Մեծ պատկերներն էին հայտնվում են 1-ին դարում։

Հնդկական փիլիսոփայության պրոֆեսոր Ջոն Գրայմսի խոսքով՝ հնդկական միտքը հերքել է նույնիսկ իր սուրբ գրությունների դավանական կռապաշտությունը։ Ամեն ինչ թողնվել էր որպես մարտահրավեր, եղել են վեճեր ու հետազոտություններ, երբ միջնադարյան հնդիկ գիտնական Վակասպատի Միշրան հայտարարել է, որ ոչ բոլոր սուրբ գրությունները են հեղինակային, միայն սուրբ գրությունները, որոնք «բացահայտում են անհատական ինքնության «ես»-ը ու բարձրագույն «ես»-ը որպես անկատար Բացարձակը»։

Այնուամենայնիվ, Շրի Ռաման, որը երկրպագում է Տեր Շիվլինգին, հիշատակվում է Վալմիկի Ռամայանում, Մահաբհարաթայում Էկլավում Գուրու Դրոնաի արձանն է պատրաստում, ով զբաղվում է Աղեղնաձգությամբ, որպես առաջնորդ,ուսուցչի ու Արջունան Շիվայի ղեկավարության ներքո, որը երկրպագում է Շիվլինգի միջոցով, նույնպես արձանագրվել է Մահաբհարաթայում։

Բուդդիզմ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Աղոթքներ Ջոկհանգ տաճարի մուտքի մոտ

Ըստ Էրիկ Ռենդերի, սրբապատկերները ու կռապաշտություն բուդդիզմի անբաժան մասն էին իր ողջ հետագա պատմության ընթացքում[100]։ Բուդդայականները Կորեայից մինչև Վիետնամ, Թայլանդից մինչև Տիբեթ, Կենտրոնական Ասիայից մինչև Հարավային Ասիա վաղ ժամանակներից ստեղծել են տաճարներ և կուռքեր, զոհասեղաններ և տերևներ, ամուլետների մասունքներ, պատկերներ ծիսական պարագաների համար[100][101][102]։ Բուդդայի պատկերները կամ հուշարձանները հայտնաբերվել են բոլոր բուդդայական ավանդույթներում, բայց նրանք նաև պատկերել են Տիբեթյան բուդդիզմի աստվածների և աստվածուհիների[100][103]։

Բհակին եղել է տարածված պրակտիկա է Տերևադայի բուդդիզմում, որտեղ կատարվում էին զոհաբերություններ ու խմբային աղոթքների ցանց, մասնավորապես՝ պատկերների առաջ։ Կարել Վերները նշում է, որ Բհակին կարևոր պրակտիկա էր Թերավադա բուդդիզմում, ու հայտարարում է. «Կասկած չկա, որ խորը նվիրվածությունը կամ Bhakti / Bhatti-ն իսկապես գոյություն ունի բուդդիզմում ու որ այն ծնվել է ամենավաղ ժամանակաշրջաններում»[104]։

Ըստ Փիթեր Հարվիի՝ բուդդայական հետազոտությունների պրոֆեսորներ, Բուդդայի կուռքերը և կռապաշտությունը տարածվել են հնդկական սուբկոնտինենտի հյուսիս–արևմուտքում (այժմ՝ Պակիստանը և Աֆղանստանը) և Կենտրոնական Ասիայում՝ Բուդդայական Մետաքսի առևտրի ճանապարհով[105]։ Հինդուիստական տիրակալները տարբեր հնդկական դինաստիաները հովանավորել են ինչպես բուդդիզմին, այնպես էլ հինդուիզմին 4-ից մինչեւ 9-րդ դար, կառուցելով բուդդայական սրբապատկերներ ու քարանձավային տաճարներ, ինչպիսիք են Աջանտի քարանձավները և Էլորի քարանձավները, որոնցում պատկերված էին Բուդդայի կուռքերը։ Հարվիի պնդմամբ՝ 10-րդ դարից սկսած՝ մուսուլման թուրքերի արշավանքները Հարավային Ասիայի հյուսիս-արևմտյան շրջաններում ոչնչացրել են բուդդայական կուռքերին՝ հաշվի առնելով կռապաշտության նկատմամբ նրանց կրոնական հակակրանքը։ Սրբապատկերների քանդումը այնքան սերտ կապ ուներ բուդդիզմիհետ, որ Իսլամական տեքստերը այս դարաշրջանում Հնդկաստանում բոլոր կուռքերը Բուդդայական են կոչել[105]։ Քարանձավային տաճարներում կուռքերի պղծումը շարունակվել է 17-րդ դարում, պնդում է Ջերի Մալանդրան՝ «հինդուիստական և բուդդայական սրբությունների գրաֆիկական անտրոպոմորֆ պատկերների» պատճառով[106][107]։

Երկրպագությունը բուդդայական տաճարներում՝ Արևելյան Ասիայում և Հարավարևելյան Ասիայում, օգտագործելով սրբապատկերներ եւ սրբազան օբյեկտներ, պատմական նշանակություն ունի[108]։ Ճապոնական բուդդիզմ, օրինակ, Բութսուգուն (Սուրբ առարկաներ)-ն էին, որը Բուդդայի պաշտամունքի անբաժանելլի մասն է, ու նման կռապաշտությունը համարվում է Բուդդայի բնույթի իրազեկման գործընթացի մի մաս։ Այս գործընթացը մեդիտացիայից ավելին է, այն իր մեջ ավանդաբար ներառում է կրոնական ծեսեր, որը օգնում է բուդդայական հոգևորականներին[102][108]։

Հինդուիզմ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գենեշի փառատոնը Հնդկաստանում

Հինդուիզմի պատկերակը, պատկերը կամ արձանը, որը կոչվում է Մուրտի կամ Պրատիմա[109]։ Հիմնական հինդուիստական ավանդույթները, ինչպիսիք են վայշնավիզմը, շիվաիզմը, շակտիզմը և սմարթիզմը, հաստատում են Մուրթիի կուռքի օգտագործումը։ Այս ավանդույթները ենթադրում են, որ ավելի հեշտ է նվիրել ժամանակը եւ կենտրոնանալ հոգևորության մեջ անտրոպոմորֆիկ ու ոչ անտրոպոմորֆիկ կուռքերի միջոցով։ Բհագավադ-գիտ-հինդուիստական սուրբ գրքում 12.5-ում ասվում է, որ միայն քչերը ժամանակ ու միտք ունեն խորհելու և ամրացնելու բացահայտ բացարձակը (վերացական անկերպարան Բրահման) ու շատ ավելի հեշտ է կենտրոնանալ այն հատկանիշների, առաքինությունների, Աստծո ներկայացրած ասպեկտների վրա, իրենց զգացմունքների, ու սրտի միջոցով, քանի որ դրանք են մարդկային էակները բնությունից[110][111]։

Մուրթին հինդուիզմում, պնդում է Ջանին Ֆաուլերը՝ կրոնագիտության պրոֆեսոր, որը մասնագիտանում է հնդկական կրոնների վրա, ինքն իրեն աստված չէ, դա «Աստծո պատկերն է» ու, հետեևաբար, խորհրդանիշն ու ներկայացումը։ Մուրտին ձևն ու դրսևորումն է, պնդում է Ֆաուլերը, անկերպար Բացարձակին։ Այսպիսով, Մուրթիի բառացի թարգմանությունը, որպես կուռք, սխալ է, երբ կուռքը հասկացվում է որպես սնահավատություն։ Ճիշտ այնպես, ինչպես մարդու լուսանկարը իրական մարդ չէ, Մուրթին ինդուիզմի պատկեր է, բայց ոչ իրական բան, բայց երկու դեպքում էլ պատկերը հիշեցնում է հանդիսատեսի համար ինչ - որ բան զգացմունքային ու իրական։ Երբ մարդը երկրպագում է Մուրթիին, ենթադրվում է, որ դա աստվածայնության էության կամ ոգու դրսևորում է, երկրպագուի հոգևոր գաղափարներն ու կարիքները արտացոլվում են նրա միջոցով, սակայն բարձրագույն իրականության գաղափարը, որը կոչվում է Բրահմականն Հինդուիզմ, չի սահմանափակվում դրանով։

Կրոնական գործելակերպը, որը կենտրոնացած է Աստծո հետ սիրո խորը և անձնական կապի զարգացման վրա, հաճախ արտահայտվում և նպաստում է մեկ կամ ավելի Մուրթիին, ու ներառում է անհատական կամ հասարակական օրհներգեր, ջապու կամ երգ։ Պաշտամունքի ակտերը, հատկապես խոշոր տաճարներում, կառուցում են Մուրթիին որպես հարգված հյուրի դրսևորում, և օրվա ժամանակացույցը կարող է ներառել մուրթիի արթնացումը առավոտյան և պետք է ստուգել, որ նա «լվացված է, հագնված ու զարդարված»[112][113]։

Վայշնավիզմում մուրթիի տաճարի կառուցումը համարվում է նվիրվածության ակտ, բայց նաև տարածված է Մուրթիի հետ չկապված սիմվոլիկան, որտեղ Թուլսի կամ Սալիգրամմայի անուշաբույր բույսը Վիշնու սպիրիտիզմի մասին անիկոնիկ հիշեցում է[112]։ Շիվաիզմի հինդուիզմի ավանդույթում Շիվաիզմը կարող է ներկայացվել որպես տղամարդու կուռք կամ կիսով չափ տղամարդ, կիսով չափ արդհանարիշվարայի տեսքով կին, անիկոն Լինգա-Յոնի տեսքով։ Մուրթիի հետ կապված պաշտամունքի ծեսերը համապատասխանում են հնագույն մշակութային սովորույթներին սիրելի հյուրի համար, Մուրթին ողջունում է, հոգ է տանում նրա մասին, ապա խնդրում է հեռանալ[114][115]։

Քրիստոֆեր Ջոն Ֆուլերը պնդում է, որ հինդուիզմում պատկերը չի կարելի հավասարեցնել Աստվածության հետ, իսկ երկրպագության օբյեկտը աստվածային է, որի ուժը գտնվում է պատկերի ներսում, իսկ պատկերն ինքնին պաշտամունքի առարկա չէ, հնդիկները հավատում են, որ ամեն ինչ արժանի է երկրպագության, քանի որ այն աստվածային էներգիա է պարունակում[116]։ Կուռքերը ոչ պատահական են, ոչ էլ սնահավատ օբյեկտների համար նախատեսված, այլ դրանք նախատեսված են ներկառուցված սիմվոլների և պատկերագրական կանոնների հիման վրա, որոնք սահմանում են օբյեկտների ոճը, համամասնությունները, գույները, բնույթը, որոնք կրում են պատկերները, դրանց իմաստն ու լեգենդները, որոնք կապված են աստվածայնության հետ։ Միացյալ Նահանգների վաստուսուտրան պնդում է, որ մարտական արվեստի նպատակն է ոգեշնչել նվիրյալին բարձրագույն սկզբունքի (բրահմա) զննում կատարելու համար։ Կրճատ.

Պատկերների դիտումից աճում է հիացմունքը, հավատքի հիացմունքից, հավատքից անսասան նվիրվածությունից, նման նվիրվածության միջոցով առաջանում է բարձրագույն հասկացողություն (պառավիդիա), որը մոկշայի արքայական ճանապարհն է։ Առանց հավատարիմ մարդու միտքը կարող է մոխրի վերածվել և սխալ երևակայություն ձևավորել։ Պատկերները ցրում են կեղծ պատկերացումները։ Այն Րիշի միտքն է, ովքեր ունեն կարողություն ու տեսնում են բոլոր արարածների դրսևորման ձևերի էությունը։ Նրանք տեսնում են իրենց տարբեր կերպարները, աստվածային և դիվային, ստեղծագործական ու կործանարար ուժերը, իրենց հավերժական փոխազդեցությամբ։ Հենց Ռիշայի այս տեսիլքն է, տիեզերական ուժերի հսկայական դրաման հավերժական հակամարտության մեջ, որը Ստհապակին ընտրել է իր աշխատանքի առարկան[117]։
- Պիպալադա, Վաստուսուտրա Ուպանիշադ, Էլիս Բոների և այլոց ներդրմամբ։

Որոշ հինդուիստական շարժումներ, որոնք հիմնված են գաղութային դարաշրջանում, ինչպիսիք են Արյա Սամաջը և Սատյա Մահիմ Դհարման, մերժում են կռապաշտությունը[118][119][120]։

Ջայնիզմ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Այս արձանը գտնվում է Վինդհյագիրի կամ Ինդրագիրի բլրի վրա, որը XII դարում կառուցված Ջայն կրոնի սուրբ վայրերից մեկն է, բայց այս պաշտամունքի վայրը սկսվում է հնագույն ժամանակներից:

Կրոնական կռապաշտությունը տարածված հին պրակտիկա էր տարբեր ջայնյան աղանդների մեջ, որտեղ գիտնական Տիրթհանքարը (Ջինա) և մարդկային գուրան հարգվում էին արաթիի նվիրատվությունների, երգերի և աղոթքների միջոցով[121]։ Ինչպես և մյուս հիմնական Հնդկական կրոնները, ջայնիզմը հիմնեց իր հոգևոր գործելակերպը այն համոզմունքի վրա, որ «բոլոր գիտելիքը անխուսափելիորեն միջնորդվում է կերպարներով», և մարդիկ բացահայտում, ուսումնասիրում և գիտեն այն, ինչ պետք է ճանաչվի «անուններով, կերպարներով և պատկերացումներով»։ Այսպիսով, կռապաշտությունը ջայնիզմի հիմնական աղանդների մի մասն էր, ինչպիսիք են Դիգամբարը և Շվետամբարը[122]։ Ջայնիզմի ամենավաղ հնագիտական վկայությունները վերաբերում են Մաթհուրին և թվագրվում են Մեր թվարկությունից առաջ 1-ին հազարամյակի առաջին կեսին[123]։

Կուռքերի ստեղծումը, դրանց օծումը, Ջայն աշխարհականների ընդգրկումը ջայնիզմի կուռքերի և տաճարների մեջ, ջայնիզմի վանականների կողմից պատմական պրակտիկա էր[122]։ Սակայն, սրբապատկերների քանդելու դարաշրջանում իսլամական կառավարության միջև 15-րդ և 17-րդ դարերում, ծագել է աղանդ է Ջայնիզմի Լունկան, որը շարունակում է հետևել իր ավանդական հոգևորին, բայց առանց ջայնյան արվեստի, պատկերների և կուռքերի[124]։

Սիկխիզմ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սիկխիզմը միաստվածային հնդկական կրոն է, և սիկհական տաճարները զուրկ են կուռքերից ու Աստվածային սրբապատկերներից[125][126]։ Այնուամենայնիվ, սիկհիզմը խրախուսում է նվիրվածությունը Աստծուն.[127][128]։ Որոշ գիտնականներ կոչ են անում Սիկհիզմը որպես Բհակի աղանդ հնդկական ավանդույթներով[129][130]։

Սիկհիզմում ընդգծվում է «նիրգունի Բհակտին»՝ աստվածային նվիրվածություն առանց Գունների (որակների կամ ձևերի)[130][131][132], սակայն նրա սուրբ գրությունը նույնպես ընդունում է Աստծո պատկերացումները անկերպարան (նիրգունի) և ձևի (սագունի) հետ, Ինչպես նշված է Ադի Գրանթ 287–ում[133][134]։ Սիկխիզմը դատապարտում է երկրպագությունը պատկերներին կամ կուռքերին, ասես դա լիներ Աստված[135], բայց պատմականորեն մարտահրավերներ են նետել սրբապատկերներ ոչնչացնողներին, ու Հնդկաստանում Իսլամական կառավարիչների հինդուիստական տաճարների ոչնչացման գործունեությանը։ Սիկհիները պահպանում են իրենց սուրբ գրությունները և մեծարում են Հրանտ Սահիբի Գուրան որպես սիկհիզմի վերջին Գուրու։ Այն տեղադրված է Սիկխայի Գուրդվարում (տաճար), շատ սիկհիներ ծնկում են կամ ընկնում են նրա առաջ, երբ մտնում են տաճար։ Գուրու Գրանտ Սահիբը ծիսականորեն դրվում է ամեն առավոտ, ու քուն է մտնում ամեն գիշեր շատ Գուրդվառներում[136][137][138]։

Ավանդական կրոններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Աֆրիկա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Օրիշի պատկերով արձանիկ

Աֆրիկայում բազմաթիվ էթնիկ խմբեր են ապրում, և նրանց տարբեր կրոնական գաղափարները խմբավորվել են որպես Աֆրիկյան Ավանդական Կրոններ, երբեմն կրճատվում են ԱԱԿ։ Այս կրոնները սովորաբար հավատում են բարձրագույն արարածին, որը կրում է տարբեր տարածաշրջանային անուններ, ինչպես նաև հոգիների աշխարհԻՆ, որը հաճախ կապված է նախնիների հետ, և առեղծվածային կախարդական ուժերԻ գուշակությամբ[139]։ Կուռքերը և նրանց երկրպագությունը կապված էին աֆրիկյան ավանդական կրոնների բոլոր երեք բաղադրիչների հետ[140]։

Ըստ Ջ.Օ.Ավոլալի, իրենց հավատում քրիստոնյանեն ու մուսուլմանները, սխալ կերպով կուռքը կեղծ աստված են համարել, այն ժամանակ, երբ Աֆրիկայի ավանդույթների մեծ մասը համաձայն օբյեկտը կարող է լինել ծառի, երկաթի կամ քարի կտոր, բայց այն «խորհրդանշական է, խորհրդանիշ է համարվում ու ենթադրում է հոգևոր գաղափար, որին երկրպագում են»[141]։ Նյութական օբյեկտները կարող են քանդվել կամ փլուզվել, խորհրդանշանը կարող է քանդվել կամ փոխարինվել, բայց Աֆրիկյան ավանդապաշտի սիրտը և միտքը ներկայացնող հոգևոր գաղափարը մնում է անփոփոխ[141]։ Սիլվեստր Ջոնսոնը, աֆրոամերիկացի և կրոնական հետազոտությունների պրոֆեսոր, համաձայն է Ավոլալի հետ և պնդում է, որ Աֆրիկա ժամանած գաղութային դարաշրջանի միսիոներները չեն հասկացել ոչ տարածաշրջանային լեզուները, ոչ Աֆրիկյան աստվածաբանությունը և մեկնաբանել են պատկերները ու ծիսակատարությունը որպես «կռապաշտության մարմնացում», հրահրելով սրբապատկերների ոչնչացման հակասությունները, որոնք սկիզբ են առել Եվրոպայում, Աֆրիկային[142]։

Սկզբում՝ Իսլամի Աֆրիկայում հայտնվելով, ապա քրիստոնեական գաղութային ջանքերի, կրոնական արդարացված պատերազմների, կռապաշտությունը որպես վայրենության ապացույց գաղութային պատկերի, կուռքերի ոչնչացման ու կռապաշտների ստրկացումը կրոնական անհանդուրժողականության երկարատև շրջան է համարվել, որն աջակցել է կրոնական բռնությանը ու Աֆրիկյան ավանդական կրոնների նվաստացուցիչ ծաղրանկարին[143][144][145]։ Կռապաշտների դեմ բռնությունը և Աֆրիկայի ավանդական կրոնական պրակտիկայի կռապաշտությունը սկսվել են միջնադարյան դարաշրջանում և շարունակվել ժամանակակից դարաշրջանում[146][147][148]։ Հոգեորսների, պետական Մայքլ Ուեյն Քոուլի եւ Ռեբեկա Զորաչի կողմից կռապաշտության մեղադրանքը ծառայել է տեղի աֆրիկյան բնակչության դեմոնացման և դեգումանացման ու տեղական կամ հեռավոր պլանտացիաներում, բնակավայրերում կամ հարկադիր տնային աշխատանքի համար նրանց ստրկության ու դաժան վերաբերմունքի արդարացման համար[149][150]։

Ամերիկա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ինտի Ռայմի (արեւի փառատոն) Պլասա դե Արմաս հրապարակում

Արձանները, պատկերները և տաճարները, Հյուսիսային և Հարավային Ամերիկայում, ավանդական կրոնների բնիկ ժողովուրդների մասն էին կազմում[151][152][153]։ Ինկական, Մայա և Ատցտեկական Քաղաքակրթությունները մշակել են բարդ կրոնական պրակտիկան, որը ներառում է կուռքերի և կրոնական արվեստը[153]։ Ինկերի մշակույթը, օրինակ, հավատում էր Վիրակոչային (նաև կոչվում է Պաչակուտեկ) որպես բնության ստեղծողի և աստվածների աստվածություն, ինչպիսիք են Ինթին (արևի աստվածություն) և մայր կոչին, ծովի, լճերի, գետերի և ջրերի աստվածուհին[154][155][156]։

Մայայի մշակույթում Կուկուլկանը գերագույն աստված էր, Արարիչը, որը նույնպես հարգված էր որպես Ռեինկառնացիայի, ջրի, բերրիություն և քամու Աստված։ Մայաների ժողովուրդը կառուցել է տաճարներ՝ աստիճանական բուրգերով, ի պատիվ Կուկուլկանի, դրանք հավասարեցնելով գարնան գիշերահավասարության օրը արևի դիրքին[157]։ Մայաների հնագիտական պեղումների ժամանակ հայտնաբերված մյուս աստվածությունները ներառում են Խիբ Չակ – բարյացակամ տղամարդկանց անձրևի աստվածությունը և Իխչեկ – բարյացակամ կին աստվածուհուն՝ երկրի, ձեռագործության և հղիության[157]։ Աստվածագլուխը, ացտեկների մշակույթի պես կոչվում էր Կետզալկոտլ[157]։

Միսիոներները եկել են Ամերիկա իսպանական գաղութային դարաշրջանի սկզբին, իսկ կաթոլիկ եկեղեցին չի հանդուրժում որևէ Տեղական կռապաշտության որևէ ձև, նախընտրելով Հիսուսի ու Մարիամի սրբապատկերներ և պատկերները փոխարինել տեղական կուռքերին[81][151][158]։ Ացտեկները, օրինակ, ունեցել են գրավոր պատմություն, որը ներառում էր իրենց Ավանդական Կրոնը, բայց իսպանական կոլոնյալները ոչնչացրել են այդ գրավոր պատմությունը, իրենց կռապաշտությունը ոչնչացնելու ջանքերով, ու Ացտեկներին Կաթոլիկներ սարքելու ցանկությամբ։ Հնդիկ Ացտեկները, այնուամենայնիվ, պահպանել են իրենց կրոնը և կրոնական սովորույթները, իրենց կուռքերին թաղելով խաչերի տակ, այնուհետև շարունակելով իրենց ծեսերը ու կուռքերին երկրպագելու պրակտիկան, ինչին, առաջվա պես նպաստել են նախասրտային խաչերի և դրանց կուռքերի սինկրետիկ կոմպոզիցիան[159]։

Իսպանական գաղությերի, կաթոլիկությունը իկերի մեջ տարածելու ընթացում ու դրանից հետո, ինկերը պահպանել են իրենց նախնական սինկրետիկ համոզմունքները, երբ նրանք քրիստոնեական Աստծուց վեր են դասում իրենց նախնական համոզմունքներն ու պրակտիկան[160][161][162]։ Արական սեռի աստված Ատին սկսեց ճանաչվել քրիստոնեական Աստված, սակայն Անդրյան ծեսերը, որոնք կենտրոնացած են ինկերի աստվածությունների կռապաշտության շուրջ, պահպանվել ու շարունակվում են կատարվել ինկերի ժողովրդի կողմից ժամանակակից դարաշրջանում[162][163]։

Պոլինեզիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պոլինեզիական ժողովուրդը մի շարք քաղաքական աստվածաբանություններ է ունեցել, որոնք գտնվել են Խաղաղ օվկիանոսում։ Պոլոնեզի ժողովուրդը պատրաստել է կուռքեր փայտից և հավաքվում էր այդ կուռքերի շուրջ՝ երկրպագության համար[164][165]։

Քրիստոնյա միաստվածները, հատկապես Լոնդոնի միաստվածային հասարակությունները, ինչպիսիք են Ջոն Ուիլյամսը, և մյուսները, ինչպիսիք են մեթոդական միաստվածային հասարակությունը, բնութագրեցին դա որպես կռապաշտություն այն իմաստով, որ կղզու բնակիչները երկրպագում են կեղծ աստվածներին։ Նրանք ետհաշվարկներ են ուղարկել,որոնց մեջ հիմնական ուշադրությունը դարձվում էր «հեթանոսական կռապաշտության տապալմանը», որպես իրենց քրիստոնեական աղանդների հաղթանակի ապացույց, իրական դարձի ու մկրտության մասին քիչ հիշատակումներով[166][167]։

Կեղծ աստված կամ անհանդուրժողականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Եզեկիել Քաուֆմանը (1960) պնդում է, որ կռապաշտության աստվածաշնչյան արգելքը վերաբերում է հավատքին, ըստ որի կուռքերը համարվում են աստվածներ։ Նա ավելացնում է, որ սխալմամբ ենթադրել, որ կռապաշտությունը նման էր, նրան, երբ որոշ դեպքերում կուռքերը կարող էին լինել միայն աստվածների պատկերները։ Նա մեջբերում է Հատված 1-ին թագավորության 18.27-ը, որտեղ հրեա Մարգարե Եղիան մարտահրավեր է նետում Բահալին Քրմիլ լեռան գագաթին, որպեսզի համոզի նրանց Աստծուն հրաշքներ գործել։ Հեթանոսական քրմերը աղոթում էին իրենց Աստծուն, առանց կուռքի օգտագործման, ինչը վկայում է, որ Վաալը ոչ թե կուռք էր, այլ պոլիտեիստական աստվածներից մեկը, որը պարզապես կարող էր երկրպագել կուռքի օգտագործմամբ կամ առանց դրա։

Մեղադրանքներն ու ենթադրություններն այն մասին, որ բոլոր կուռքերն ու պատկերները զուրկ են սիմվոլիկայից, կամ որ սեփական կրոնի սրբապատկերները «ճշմարիտ, առողջ, վեհացնող, գեղեցիկ սիմվոլիկա են, նվիրվածության նշան, աստվածային են», մինչդեռ մյուսների կրոնը «կեղծ է, հիվանդություն առաջացնող, սնահավատություն է, խելագարություն, չարիքի կախվածություն, սատանայական ու բոլոր տգիտությունների պատճառն է», ավելի շուտ անձնական սուբյեկտիվ մեկնաբանության հարց է, այլ ոչ թե օբյեկտիվ անդեմ ճշմարտություն[45]։ Այն պնդումները, թե կուռքերը ներկայացնում են միայն կեղծ աստվածներին, որոնց հաջորդում են բռնությունն ու կուռքերի ոչնչացումը, պնդում են Ռեգինա Շվարցը և այլ գիտնականներ, ոչ ավելին են, քան կրոնական անհանդուրժողականություն[168][169]։ Փիլիսոփա Դեյվիդ Հյումը իր «կրոնի մասին երկխոսության» մեջ գրել է, որ հեթանոսական կռապաշտությունը հիմնված է բազմակարծության, հանդուրժողականության և աստվածային հասկացությունների ընդունման վրա, մինչդեռ միաստվածությունը անհանդուրժող էր, փորձում էր ոչնչացնել խոսքի ազատությունը և բռնի կերպով ստիպում էր ուրիշներին ընդունել ու երկրպագել աստվածային իրենց յուրահատուկ հայացքին[170]։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ Poorthuis, Marcel (2007). «6. Idolatry and the Mirror: Iconoclasm as a Prerequisite for Inter-Human Relations». Iconoclasm and Iconoclash, Chapter 6. Idolatry and the Mirror: Iconoclasm As A Prerequisite For Inter-Human Relations. BRILL Academic. էջեր 125–140. doi:10.1163/ej.9789004161955.i-538.53. ISBN 9789004161955.
  2. ↑ Leone, Massimo (Spring 2016). Asif, Agha (ed.). «Smashing Idols: A Paradoxical Semiotics» (PDF). Signs and Society. [Chicago]: [University of Chicago Press] on behalf of the Semiosis Research Center at [Hankuk University of Foreign Studies]. 4 (1): 30–56. doi:10.1086/684586. eISSN 2326-4497. hdl:2318/1561609. ISSN 2326-4489. S2CID 53408911. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2017 թ․ սեպտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2021 թ․ հուլիսի 28-ին.
  3. ↑ Wendy Doniger (1999). Merriam-Webster's Encyclopedia of World Religions. Merriam-Webster. էջ 497. ISBN 978-0-87779-044-0.
  4. ↑ [Klaus Klostermaier] (2010), A Survey of Hinduism, State University of New York Press, 978-0-7914-7082-4, pages 264–267
  5. ↑ Lindsay Jones, ed. (2005). Gale Encyclopedia of Religion. Vol. 11. Thompson Gale. էջեր 7493–7495. ISBN 978-0-02-865980-0.
  6. ↑ Karel Werner (1995), Love Divine: Studies in Bhakti and Devotional Mysticism, Routledge, 978-0700702350, pages 45-46;
    John Cort (2011), Jains in the World, Oxford University Press, 978-0-19-979664-9, pages 80–85
  7. ↑ Moshe Halbertal; Avishai Margalit; Naomi Goldblum (1992). Idolatry. Harvard University Press. էջեր 1–8, 85–86, 146–148. ISBN 978-0-674-44313-6.
  8. ↑ 8,0 8,1 Frohn, Elke Sophie; Lützenkirchen, H.-Georg (2007). «Idol». In von Stuckrad, Kocku (ed.). The Brill Dictionary of Religion. [Leiden] and [Boston]: [Brill Publishers]. doi:10.1163/1872-5287_bdr_SIM_00041. ISBN 9789004124332. {{cite encyclopedia}}: More than one of |editor= and |editor-last= specified (օգնություն)
  9. ↑ Smart, Ninian (2020 թ․ նոյեմբերի 10) [26 July 1999]. «Polytheism». [Encyclopædia Britannica]. [Edinburgh]: [Encyclopædia Britannica, Inc.] Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ նոյեմբերի 11-ին. Վերցված է 2021 թ․ հուլիսի 28-ին.
  10. ↑ Aniconism, Encyclopædia Britannica
  11. ↑ Marina Prusac; Kristine Kolrud (2014). Iconoclasm from Antiquity to Modernity. Ashgate. էջեր 1–3. ISBN 978-1-4094-7033-5.
  12. ↑ Willem J. van Asselt; Paul Van Geest; Daniela Muller (2007). Iconoclasm and Iconoclash: Struggle for Religious Identity. BRILL Academic. էջեր 8–9, 52–60. ISBN 978-90-04-16195-5.
  13. ↑ André Wink (1997). Al-Hind the Making of the Indo-Islamic World. BRILL Academic. էջեր 317–324. ISBN 978-90-04-10236-1.
  14. ↑ Barbara Roggema (2009). The Legend of Sergius Bahira: Eastern Christian Apologetics and Apocalyptic in Response to Islam. BRILL Academic. էջեր 204–205. ISBN 978-90-04-16730-8.
  15. ↑ Erich Kolig (2012). Conservative Islam: A Cultural Anthropology. Rowman & Littlefield. էջեր 71 with footnote 2. ISBN 978-0-7391-7424-1.
  16. ↑ Douglas Harper (2015), Etymology Dictionary, Idolatry
  17. ↑ Noah Webster (1841). An American Dictionary of the English Language. BL Hamlen. էջ 857.
  18. ↑ Stern, Sacha (1994). Jewish Identity in Early Rabbinic Writings. BRILL. էջ 9 with footnotes 47–48. ISBN 978-9004100121. Վերցված է 2013 թ․ հոկտեմբերի 18-ին.
  19. ↑ Chisholm, Hugh, ed. (1911). «Idolatry» . Encyclopædia Britannica (անգլերեն). Vol. 14 (11th ed.). Cambridge University Press. էջ 288.
  20. ↑ «The Cave Art Debate». Smithsonian Magazine. 2012 թ․ մարտ.
  21. ↑ Richard G. Lesure (2011). Interpreting Ancient Figurines: Context, Comparison, and Prehistoric Art. Cambridge University Press. էջեր 11–12. ISBN 978-1-139-49615-5.
  22. ↑ 22,0 22,1 Peter Roger Stuart Moorey (2003). Idols of the People: Miniature Images of Clay in the Ancient Near East. Oxford University Press. էջեր 1–15. ISBN 978-0-19-726280-1.
  23. ↑ S. Diamant (1974), A Prehistoric Figurine from Mycenae, The Annual of the British School at Athens, Vol. 69 (1974), pages 103–107
  24. ↑ JÜRGEN THIMME (1965), DIE RELIGIÖSE BEDEUTUNG DER KYKLADENIDOLE, Antike Kunst, 8. Jahrg., H. 2. (1965), pages 72–86 (in German)
  25. ↑ Colin Beckley; Elspeth Waters (2008). Who Holds the Moral High Ground?. Societas Imprint Academic. էջեր 10–11. ISBN 978-1-84540-103-0.
  26. ↑ 26,0 26,1 26,2 Barbara Johnson (2010). Moses and Multiculturalism. University of California Press. էջեր 50–52. ISBN 978-0-520-26254-6.
  27. ↑ 27,0 27,1 Douglas Q. Adams (1997). Encyclopedia of Indo-European Culture. Routledge. էջեր 44, 125–133, 544–545. ISBN 978-1-884964-98-5.
  28. ↑ Boria Sax (2001). The Mythical Zoo: An Encyclopedia of Animals in World Myth, Legend, and Literature. ABC-CLIO. էջեր 48–49. ISBN 978-1-57607-612-5.
  29. ↑ Douglas Q. Adams (1997). Encyclopedia of Indo-European Culture. Routledge. էջեր 124, 129–130, 134, 137–138. ISBN 978-1-884964-98-5.
  30. ↑ James Bonwick (1894). Irish Druids and Old Irish Religions. Griffith, Farran. էջեր 230–231.
  31. ↑ Barbara Johnson (2010). Moses and Multiculturalism. University of California Press. էջեր 21–22, 50–51. ISBN 978-0-520-26254-6.
  32. ↑ Sylvia Estienne (2015). Rubina Raja and Jörg Rüpke (ed.). A Companion to the Archaeology of Religion in the Ancient World. John Wiley & Sons. էջեր 379–384. ISBN 978-1-4443-5000-5.
  33. ↑ Arthur P. Urbano (2013). The Philosophical Life. Catholic University of America Press. էջեր 212–213 with footnotes 25–26. ISBN 978-0-8132-2162-5.
  34. ↑ 34,0 34,1 Paul Kugler (2008). Polly Young-Eisendrath; Terence Dawson (eds.). The Cambridge Companion to Jung. Cambridge University Press. էջեր 78–79. ISBN 978-1-139-82798-0.
  35. ↑ Christopher Norris (1997). New Idols of the Cave: On the Limits of Anti-realism. Manchester University Press. էջեր 106–110. ISBN 978-0-7190-5093-0.
  36. ↑ David Sansone (2016). Ancient Greek Civilization. Wiley. էջեր 275–276. ISBN 978-1-119-09814-0.
  37. ↑ Sidney H. Griffith (2012). The Church in the Shadow of the Mosque: Christians and Muslims in the World of Islam. Princeton University Press. էջեր 143–145. ISBN 978-1-4008-3402-0.
  38. ↑ King, G. R. D. (1985). «Islam, iconoclasm, and the declaration of doctrine». Bulletin of the School of Oriental and African Studies. 48 (2): 267. doi:10.1017/s0041977x00033346.
  39. ↑ 39,0 39,1 Barry Kogan (1992). Proceedings of the Academy for Jewish Philosophy. University Press of America. էջեր 169–170. ISBN 978-0-8191-7925-8.
  40. ↑ 40,0 40,1 David Novak (1996). Leo Strauss and Judaism: Jerusalem and Athens Critically Revisited. Rowman & Littlefield. էջեր 72–73. ISBN 978-0-8476-8147-1.
  41. ↑ Hava Tirosh-Samuelson; Aaron W. Hughes (2015). Arthur Green: Hasidism for Tomorrow. BRILL Academic. էջ 231. ISBN 978-90-04-30842-8.
  42. ↑ Shalom Goldman (2012). Wiles of Women/The Wiles of Men, The: Joseph and Potiphar's Wife in Ancient Near Eastern, Jewish, and Islamic Folklore. State University of New York Press. էջեր 64–68. ISBN 978-1-4384-0431-8.
  43. ↑ Abraham Joshua Heschel (2005). Heavenly Torah: As Refracted Through the Generations. Bloomsbury Academic. էջեր 73–75. ISBN 978-0-8264-0802-0.
  44. ↑ Frank L. Kidner; Maria Bucur; Ralph Mathisen; և այլք: (2007). Making Europe: People, Politics, and Culture, Volume I: To 1790. Cengage. էջ 40. ISBN 978-0-618-00480-5.
  45. ↑ 45,0 45,1 45,2 45,3 45,4 45,5 45,6 Janowitz, Naomi (2007). «Good Jews Don't: Historical and Philosophical Constructions of Idolatry». History of Religions. 47 (2/3): 239–252. doi:10.1086/524212. S2CID 170216039.
  46. ↑ Timothy Insoll (2002). Archaeology and World Religion. Routledge. էջեր 112–113. ISBN 978-1-134-59798-7.
  47. ↑ Reuven Chaim Klein (2018). God versus Gods: Judaism in the Age of Idolatry. Mosaica Press. ISBN 978-1946351463.
  48. ↑ Allen Shapiro (2011), Judean pillar figurines: a study, MA Thesis, Advisor: Barry Gittlen, Towson University, United States
  49. ↑ Rachel Neis (2013 թ․ օգոստոսի 29). The Sense of Sight in Rabbinic Culture. Cambridge University Press. էջեր 99–100 with footnotes. ISBN 978-1-107-03251-4.
  50. ↑ Kalman Bland (2001). Lawrence Fine (ed.). Judaism in Practice: From the Middle Ages Through the Early Modern Period. Princeton University Press. էջեր 290–291. ISBN 978-0-691-05787-3.
  51. ↑ 51,0 51,1 T. J. Wray (2011). What the Bible Really Tells Us: The Essential Guide to Biblical Literacy. Rowman & Littlefield Publishers. էջեր 164–165. ISBN 978-1-4422-1293-0.
  52. ↑ Terrance Shaw (2010). The Shaw's Revised King James Holy Bible. Trafford Publishing. էջ 74. ISBN 978-1-4251-1667-5.
  53. ↑ Frank K. Flinn (2007). Encyclopedia of Catholicism. Infobase. էջեր 358–359. ISBN 978-0-8160-7565-2.
  54. ↑ 54,0 54,1 Leora Batnitzky (2009). Idolatry and Representation: The Philosophy of Franz Rosenzweig Reconsidered. Princeton University Press. էջեր 147–156. ISBN 978-1-4008-2358-1.
  55. ↑ 55,0 55,1 Ryan K. Smith (2011). Gothic Arches, Latin Crosses: Anti-Catholicism and American Church Designs in the Nineteenth Century. University of North Carolina Press. էջեր 79–81. ISBN 978-0-8078-7728-9.
  56. ↑ 56,0 56,1 Moshe Halbertal; Avishai Margalit; Naomi Goldblum (1992). Idolatry. Harvard University Press. էջեր 39–40, 102–103, 116–119. ISBN 978-0-674-44313-6.
  57. ↑ L. A. Craighen (1914). The Practice of Idolatry. Taylor & Taylor. էջեր 21–26, 30–31.
  58. ↑ William L. Vance (1989). America's Rome: Catholic and contemporary Rome. Yale University Press. էջեր 5–8, 12, 17–18. ISBN 978-0-300-04453-9.
  59. ↑ Stephen Gero (1973). Byzantine Iconoclasm During the Reign of Leo III: With Particular Attention to the Oriental Sources. Corpus scriptorum Christianorum Orientalium: Subsidia. էջեր 1–7, 44–45. ISBN 9789042903876.
  60. ↑ Saint John (of Damascus) (1898). St. John Damascene on Holy Images: (pros Tous Diaballontas Tas Agias Eikonas). T. Baker. էջեր 5–6, 12–17.
  61. ↑ Hans J. Hillerbrand (2012). A New History of Christianity. Abingdon. էջեր 131–133, 367. ISBN 978-1-4267-1914-1.
  62. ↑ Benedict Groschel (2010). I Am with You Always: A Study of the History and Meaning of Personal Devotion to Jesus Christ for Catholic, Orthodox, and Protestant Christians. Ignatius. էջեր 58–60. ISBN 978-1-58617-257-2.
  63. ↑ Jeffrey F. Hamburger (2002). St. John the Divine: The Deified Evangelist in Medieval Art and Theology. University of California Press. էջեր 3, 18–24, 30–31. ISBN 978-0-520-22877-1.
  64. ↑ Ronald P. Byars (2002). The Future of Protestant Worship: Beyond the Worship Wars. Westminster John Knox Press. էջեր 43–44. ISBN 978-0-664-22572-8.
  65. ↑ Kenelm Henry Digby (1841). Mores Catholici : Or Ages of Faith. Catholic Society. էջեր 408–410.
  66. ↑ Horst Woldemar Janson; Anthony F. Janson (2003). History of Art: The Western Tradition. Prentice Hall. էջ 386. ISBN 978-0-13-182895-7.
  67. ↑ Natasha T. Seaman; Hendrik Terbrugghen (2012). The Religious Paintings of Hendrick Ter Brugghen: Reinventing Christian Painting After the Reformation in Utrecht. Ashgate. էջեր 23–29. ISBN 978-1-4094-3495-5.
  68. ↑ Henry Ede Eze (2011). Images in Catholicism ...idolatry?: Discourse on the First Commandment With Biblical Citations. St. Paul Press. էջեր 11–14. ISBN 978-0-9827966-9-6.
  69. ↑ Catechism of the Catholic Church - Paragraph # 2132. Վերցված է 2021 թ․ մայիսի 26-ին.
  70. ↑ Catechism of The Catholic Church, passage 2113, p. 460, Geoffrey Chapman, 1999
  71. ↑ Thomas W. L. Jones (1898). The Queen of Heaven: Màmma Schiavona (the Black Mother), the Madonna of the Pignasecea: a Delineation of the Great Idolatry. էջեր 1–2.
  72. ↑ Kathleen M. Ashley; Robert L. A. Clark (2001). Medieval Conduct. University of Minnesota Press. էջեր 211–212. ISBN 978-0-8166-3576-4.
  73. ↑ Bernard Lonergan (2016). The Incarnate Word: The Collected Works of Bernard Lonergan, Volume 8. University of Toronto Press. էջեր 310–314. ISBN 978-1-4426-3111-3.
  74. ↑ Sebastian Dabovich (1898). The Holy Orthodox Church: Or, The Ritual, Services and Sacraments of the Eastern Apostolic (Greek-Russian) Church. American Review of Eastern Orthodoxy. էջեր 21–22. ISBN 9780899810300.
  75. ↑ Ulrich Broich; Theo Stemmler; Gerd Stratmann (1984). Functions of Literature. Niemeyer. էջեր 120–121. ISBN 978-3-484-40106-8.
  76. ↑ Ambrosios Giakalis (2005). Images of the Divine: The Theology of Icons at the Seventh Ecumenical Council. Brill Academic. էջեր viii–ix, 1–3. ISBN 978-90-04-14328-9.
  77. ↑ Gabriel Balima (2008). Satanic Christianity and the Creation of the Seventh Day. Dorrance. էջեր 72–73. ISBN 978-1-4349-9280-2.
  78. ↑ James Leslie Houlden (2003). Jesus in History, Thought, and Culture: An Encyclopedia. ABC-CLIO. էջեր 369–370. ISBN 978-1-57607-856-3.
  79. ↑ 79,0 79,1 79,2 Anthony Milton (2002). Catholic and Reformed: The Roman and Protestant Churches in English Protestant Thought. Cambridge University Press. էջեր 186–195. ISBN 978-0-521-89329-9.
  80. ↑ James Noyes (2013). The Politics of Iconoclasm: Religion, Violence and the Culture of Image-Breaking in Christianity and Islam. Tauris. էջեր 31–37. ISBN 978-0-85772-288-1.
  81. ↑ 81,0 81,1 81,2 Carlos M. N. Eire (1989). War Against the Idols: The Reformation of Worship from Erasmus to Calvin. Cambridge University Press. էջեր 5–7. ISBN 978-0-521-37984-7.
  82. ↑ Richardson, R. C. (1972). Puritanism in north-west England: a regional study of the diocese of Chester to 1642. Manchester, England: Manchester University Press. էջ 26. ISBN 978-0-7190-0477-3.
  83. ↑ Leora Faye Batnitzky (2000). Idolatry and Representation: The Philosophy of Franz Rosenzweig Reconsidered. Princeton University Press. էջ 145. ISBN 978-0-691-04850-5.
  84. ↑ Steinsaltz, Rabbi Adin. «Introduction - Masechet Avodah Zarah». The Coming Week's Daf Yomi. Վերցված է 2013 թ․ մայիսի 31-ին., Quote: "Over time, however, new religions developed whose basis is in Jewish belief – such as Christianity and Islam – which are based on belief in the Creator and whose adherents follow commandments that are similar to some Torah laws (see the uncensored Rambam in his Mishneh Torah, Hilkhot Melakhim 11:4). All of the rishonim agree that adherents of these religions are not idol worshippers and should not be treated as the pagans described in the Torah."
  85. ↑ 85,0 85,1 Shirk, Encyclopædia Britannica, Quote: "Shirk, (Arabic: "making a partner [of someone]"), in Islam, idolatry, polytheism, and the association of God with other deities. The definition of Shirk differs in Islamic Schools, from Shiism and some classical Sunni Sufism accepting, sometimes, images, pilgrimage to shrines and veneration of relics and saints, to the more puritan Salafi-Wahhabi current, that condemns all the previous mentioned practices. The Quran stresses in many verses that God does not share his powers with any partner (sharik). It warns those who believe their idols will intercede for them that they, together with the idols, will become fuel for hellfire on the Day of Judgment (21:98)."
  86. ↑ 86,0 86,1 Waldman, Marilyn Robinson (1968). «The Development of the Concept of Kufr in the Qur'ān». Journal of the American Oriental Society. 88 (3): 442–455. doi:10.2307/596869. JSTOR 596869.
  87. ↑ Juan Eduardo Campo (2009). Encyclopedia of Islam. Infobase. էջեր 420–421. ISBN 978-1-4381-2696-8., Quote: "[Kafir] They included those who practiced idolatry, did not accept the absolute oneness of God, denied that Muhammad was a prophet, ignored God's commandments and signs (singular aya) and rejected belief in a resurrection and final judgment."
  88. ↑ 88,0 88,1 G. R. Hawting (1999). The Idea of Idolatry and the Emergence of Islam: From Polemic to History. Cambridge University Press. էջեր 47–51, 67–70. ISBN 978-1-139-42635-0.
  89. ↑ Reuven Firestone (1999). Jihad: The Origin of Holy War in Islam. Oxford University Press. էջեր 88–89. ISBN 978-0-19-535219-1.
  90. ↑ Hugh Goddard (2000). A History of Christian-Muslim Relations. Rowman & Littlefield. էջ 28. ISBN 978-1-56663-340-6., Quote: "in some verses it does appear to be suggested that Christians are guilty of both kufr and shirk. This is particularly the case in 5:72 ... In addition to 9:29, therefore, which has been discussed above and which refers to both Jews and Christians, other verses are extremely hostile to both Jews and Christians, other verses are extremely hostile to Christians in particular, suggesting that they both disbelieve (kafara) and are guilty of shirk."
  91. ↑ Oliver Leaman (2006). The Qur'an: An Encyclopedia. Routledge. էջեր 144–146. ISBN 978-0-415-32639-1.
  92. ↑ Momen (1985), p. 176
  93. ↑ Motahari 1985
  94. ↑ Simon Ross Valentine (2014). Force and Fanaticism: Wahhabism in Saudi Arabia and Beyond. Oxford University Press. էջեր 47–48. ISBN 978-1-84904-464-6., Quote: "In reference to Wahhabi strictness in applying their moral code, Corancez writes that the distinguishing feature of the Wahhabis was their intolerance, which they pursued to hitherto unknown extremes, holding idolatry as a crime punishable by death".
  95. ↑ G. R. Hawting (1999). The Idea of Idolatry and the Emergence of Islam: From Polemic to History. Cambridge University Press. էջեր 1–6, 80–86. ISBN 978-1-139-42635-0.
  96. ↑ 96,0 96,1 Ibn Ishaq, Muhammad (1955). Ibn Ishaq's Sirat Rasul Allah – The Life of Muhammad Translated by A. Guillaume. Oxford: Oxford University Press. էջեր 88–9. ISBN 9780196360331.
  97. ↑ 97,0 97,1 Karen Armstrong (2002). Islam: A Short History. էջ 11. ISBN 978-0-8129-6618-3.
  98. ↑ Ibn Ishaq, Muhammad (1955). Ibn Ishaq's Sirat Rasul Allah – The Life of Muhammad Translated by A. Guillaume. The text reads "O God, do not be afraid", the second footnote reads "The feminine form indicates the Ka'ba itself is addressed". Oxford: Oxford University Press. էջ 85 footnote 2. ISBN 9780196360331.
  99. ↑ Christian Julien Robin (2012). Arabia and Ethiopia. In The Oxford Handbook of Late Antiquity. OUP USA. էջեր 304–305. ISBN 9780195336931.
  100. ↑ 100,0 100,1 100,2 Eric Reinders (2005). Francesco Pellizzi (ed.). Anthropology and Aesthetics, Volume 48: Autumn 2005. Harvard University Press. էջեր 61–63. ISBN 978-0-87365-766-2.
  101. ↑ Minoru Kiyota (1985), Tathāgatagarbha Thought: A Basis of Buddhist Devotionalism in East Asia, Japanese Journal of Religious Studies, Vol. 12, No. 2/3, pages 207–231
  102. ↑ 102,0 102,1 Pori Park (2012), Devotionalism Reclaimed: Re-mapping Sacred Geography in Contemporary Korean Buddhism, Journal of Korean Religions, Vol. 3, No. 2, pages 153–171
  103. ↑ Allan Andrews (1993), Lay and Monastic Forms of Pure Land Devotionalism: Typology and History, Numen, Vol. 40, No. 1, pages 16–37
  104. ↑ Karel Werner (1995), Love Divine: Studies in Bhakti and Devotional Mysticism, Routledge, 978-0700702350, pages 45–46
  105. ↑ 105,0 105,1 Peter Harvey (2013). An Introduction to Buddhism: Teachings, History and Practices. Cambridge University Press. էջեր 194–195. ISBN 978-0-521-85942-4.
  106. ↑ Geri Hockfield Malandra (1993). Unfolding A Mandala: The Buddhist Cave Temples at Ellora. State University of New York Press. էջեր 1–4. ISBN 978-0-7914-1355-5.
  107. ↑ Trudy Ring; Noelle Watson; Paul Schellinger (2012). Asia and Oceania: International Dictionary of Historic Places. Routledge. էջ 256. ISBN 978-1-136-63979-1., Quote: "Some had been desecrated by zealous Muslims during their occupation of Maharashtra in the fifteenth, sixteenth and seventeenth centuries."
  108. ↑ 108,0 108,1 Fabio Rambelli; Eric Reinders (2012). Buddhism and Iconoclasm in East Asia: A History. Bloomsbury Academic. էջեր 17–19, 23–24, 89–93. ISBN 978-1-4411-8168-8.
  109. ↑ «pratima (Hinduism)». Encyclopædia Britannica. Վերցված է 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին.
  110. ↑ Brant Cortright (2010). Integral Psychology: Yoga, Growth, and Opening the Heart. State University of New York Press. էջեր 106–107. ISBN 978-0-7914-8013-7.
  111. ↑ «Bhagavad-Gita: Chapter 12, Verse 5».
  112. ↑ 112,0 112,1 Klaus Klostermaier (2007) Hinduism: A Beginner's Guide, 2nd Edition, Oxford: OneWorld Publications, 978-1-85168-163-1, pages 63–65
  113. ↑ Fuller, C. J. (2004), The Camphor Flame: Popular Hinduism and Society in India, Princeton, NJ: Princeton University Press, էջեր 67–68, ISBN 978-0-691-12048-5
  114. ↑ Michael Willis (2009), The Archaeology of Hindu Ritual, Cambridge University Press, 978-0-521-51874-1, pages 96–112, 123–143, 168–172
  115. ↑ Paul Thieme (1984), "Indische Wörter und Sitten," in Kleine Schriften (Wiesbaden), Vol. 2, pages 343–370
  116. ↑ Christopher John Fuller (2004). The Camphor Flame: Popular Hinduism and Society in India. Princeton University Press. էջեր 58–61. ISBN 978-0-691-12048-5.
  117. ↑ Alice Boner, Sadāśiva Rath Śarmā and Bettina Bäumer (2000), Vāstusūtra Upaniṣad, Motilal Banarsidass, 978-81-208-0090-8, page 9
  118. ↑ Naidoo, Thillayvel (1982). The Arya Samaj Movement in South Africa. [Motilal Banarsidass]. էջ 158. ISBN 978-81-208-0769-3.
  119. ↑ Lata, Prem (1990). Swami Dayānanda Sarasvatī. Sumit Publications. էջ x. ISBN 978-81-7000-114-0.
  120. ↑ Bhagirathi Nepak. Mahima Dharma, Bhima Bhoi and Biswanathbaba Արխիվացված 10 Ապրիլ 2009 Wayback Machine
  121. ↑ John Cort, Jains in the World : Religious Values and Ideology in India, Oxford University Press, ISBN, pages 64–68, 86–90, 100–112
  122. ↑ 122,0 122,1 John Cort (2010). Framing the Jina: Narratives of Icons and Idols in Jain History. Oxford University Press. էջեր 3, 8–12, 45–46, 219–228, 234–236. ISBN 978-0-19-045257-5.
  123. ↑ Paul Dundas (2002). The Jains, 2nd Edition. Routledge. էջեր 39–40, 48–53. ISBN 978-0-415-26606-2.
  124. ↑ Suresh K. Sharma; Usha Sharma (2004). Cultural and Religious Heritage of India: Jainism. Mittal. էջեր 53–54. ISBN 978-81-7099-957-7.
  125. ↑ W. Owen Cole; Piara Singh Sambhi (1993). Sikhism and Christianity: A Comparative Study (Themes in Comparative Religion). Wallingford, United Kingdom: Palgrave Macmillan. էջեր 117–118. ISBN 978-0333541074.
  126. ↑ Mark Juergensmeyer, Gurinder Singh Mann (2006). The Oxford Handbook of Global Religions. US: Oxford University Press. էջ 41. ISBN 978-0-19-513798-9.
  127. ↑ S Deol (1998), Japji: The Path of Devotional Meditation, 978-0-9661027-0-3, page 11
  128. ↑ HS Singha (2009), The Encyclopedia of Sikhism, Hemkunt Press, 978-81-7010-301-1, page 110
  129. ↑ W. Owen Cole and Piara Singh Sambhi (1997), A Popular Dictionary of Sikhism: Sikh Religion and Philosophy, Routledge, 978-0700710485, page 22
  130. ↑ 130,0 130,1 David Lorenzen (1995), Bhakti Religion in North India: Community Identity and Political Action, State University of New York Press, 978-0791420256, pages 1–3
  131. ↑ Hardip Syan (2014), in The Oxford Handbook of Sikh Studies (Editors: Pashaura Singh, Louis E. Fenech), Oxford University Press, 978-0199699308, page 178
  132. ↑ A Mandair (2011), Time and religion-making in modern Sikhism, in Time, History and the Religious Imaginary in South Asia (Editor: Anne Murphy), Routledge, 978-0415595971, page 188-190
  133. ↑ Mahinder Gulati (2008), Comparative Religious And Philosophies : Anthropomorphism And Divinity, Atlantic, 978-8126909025, page 305
  134. ↑ W.O. Cole; Piara Singh Sambhi (2016). Sikhism and Christianity: A Comparative Study. Springer. էջեր 34–35. ISBN 978-1-349-23049-5.
  135. ↑ W.O. Cole; Piara Singh Sambhi (2016). Sikhism and Christianity: A Comparative Study. Springer. էջեր 36–37. ISBN 978-1-349-23049-5.
  136. ↑ William Owen Cole and Piara Singh Sambhi (1995), The Sikhs: Their Religious Beliefs and Practices, Sussex Academic Press, 978-1898723134, page 44
  137. ↑ Torkel Brekke (2014), Religion, War, and Ethics: A Sourcebook of Textual Traditions (Editors: Gregory M. Reichberg and Henrik Syse), Cambridge University Press, 978-0521450386, page 675
  138. ↑ Gerald Parsons (1993). The Growth of Religious Diversity: Traditions. Routledge. էջ 211. ISBN 978-0-415-08326-3.
  139. ↑ Richard Gehman (2005). African Traditional Religion in Biblical Perspective. East African Publishers. էջեր xi–xii. ISBN 978-9966-25-354-5.
  140. ↑ Richard Gehman (2005). African Traditional Religion in Biblical Perspective. East African Publishers. էջեր 189–190. ISBN 978-9966-25-354-5.
  141. ↑ 141,0 141,1 J. O. Awolalu (1976), What is African Traditional Religion?, Studies in Comparative Religion, Vol. 10, No. 2, pages 8, 1–10
  142. ↑ Sylvester A. Johnson (2015). African American Religions, 1500–2000: Colonialism, Democracy, and Freedom. Cambridge University Press. էջեր 49–51. ISBN 978-1-316-36814-5.
  143. ↑ Rubiés, Joan Pau (2006). «Theology, Ethnography, and the Historicization of Idolatry». Journal of the History of Ideas. 67 (4): 571–596. doi:10.1353/jhi.2006.0038. S2CID 170863835.
  144. ↑ Ranger, Terence O. (1986). «Religious Movements and Politics in Sub-Saharan Africa». African Studies Review. 29 (2): 1–70. doi:10.2307/523964. JSTOR 523964.
  145. ↑ René A. Bravmann (1980). Islam and Tribal Art in West Africa. Cambridge University Press. էջեր 15–21, 36–37. ISBN 978-0-521-29791-2.
  146. ↑ Willis, John Ralph (1967). «Jihād fī Sabīl Allāh—its Doctrinal Basis in Islam and some Aspects of its Evolution in Nineteenth-Century West Africa». The Journal of African History. 8 (3): 395. doi:10.1017/s0021853700007933.
  147. ↑ Reuven Firestone (1999). Jihad: The Origin of Holy War in Islam. Oxford University Press. էջեր 20–21, 85–89. ISBN 978-0-19-535219-1.
  148. ↑ Marc Gopin (2002). Holy War, Holy Peace. Oxford University Press. էջեր 243 footnote 5. ISBN 978-0-19-803348-6.
  149. ↑ Michael Wayne Cole; Rebecca Zorach (2009). The Idol in the Age of Art: Objects, Devotions and the Early Modern World. Ashgate. էջ 17. ISBN 978-0-7546-5290-8., Quote: "By negating African religious practices, the pejorative characterizations of these works as objects of idolatry served in vital ways to both demonize and dehumanize local populations, thereby providing a moral buttress for European religious and human trade practices on the continent".
  150. ↑ Patrick Taylor; Frederick I. Case (2013). The Encyclopedia of Caribbean Religions. University of Illinois Press. էջեր 1002–1003. ISBN 978-0-252-09433-0.
  151. ↑ 151,0 151,1 B. Morrill; J. Ziegler; S. Rodgers (2006). Practicing Catholic: Ritual, Body, and Contestation in Catholic Faith. Springer. էջեր 79–80. ISBN 978-1-4039-8296-4.
  152. ↑ Rebecca M. Seaman (2013). Conflict in the Early Americas: An Encyclopedia of the Spanish Empire's Aztec, Incan, and Mayan Conquests. ABC-CLIO. էջեր 140–141, 251. ISBN 978-1-59884-777-2.
  153. ↑ 153,0 153,1 Michael Wayne Cole; Rebecca Zorach (2009). The Idol in the Age of Art: Objects, Devotions and the Early Modern World. Ashgate. էջեր 77–81. ISBN 978-0-7546-5290-8.
  154. ↑ Alan L. Kolata (2013). Ancient Inca. Cambridge University Press. էջ 164. ISBN 978-0-521-86900-3.
  155. ↑ C Scott Littleton (2005). Gods, Goddesses, and Mythology. Marshall Cavendish. էջեր 726–729. ISBN 978-0-7614-7565-1.
  156. ↑ Greg Roza (2008). Incan Mythology and Other Myths of the Andes. The Rosen Publishing Group. էջեր 27–30. ISBN 978-1-4042-0739-4.
  157. ↑ 157,0 157,1 157,2 C Scott Littleton (2005). Gods, Goddesses, and Mythology. Marshall Cavendish. էջեր 843–844. ISBN 978-0-7614-7565-1.
  158. ↑ Patrick Taylor; Frederick I. Case (2013 թ․ ապրիլի 30). The Encyclopedia of Caribbean Religions. University of Illinois Press. էջեր 560–562. ISBN 978-0-252-09433-0.
  159. ↑ Manuel Aguilar-Moreno (2007). Handbook to Life in the Aztec World. Oxford University Press. էջեր 24, 203–204. ISBN 978-0-19-533083-0.
  160. ↑ J. Gordon Melton; Martin Baumann (2010). Religions of the World. ABC-CLIO. էջեր 2243–2244. ISBN 978-1-59884-204-3.
  161. ↑ Klaus Koschorke; Frieder Ludwig; Mariano Delgado (2007). A History of Christianity in Asia, Africa, and Latin America, 1450-1990. Wm. B. Eerdmans Publishing. էջեր 323–325. ISBN 978-0-8028-2889-7.
  162. ↑ 162,0 162,1 Lawrence A. Kuznar (2001). Ethnoarchaeology of Andean South America: Contributions to Archaeological Method and Theory. Indiana University Press. էջեր 45–47. ISBN 978-1-879621-29-9.
  163. ↑ Brian M. Fagan (1996). The Oxford Companion to Archaeology. Oxford University Press. էջ 345. ISBN 978-0-19-507618-9.
  164. ↑ Robert W. Williamson (2013). Religion and Social Organization in Central Polynesia. Cambridge University Press. էջեր 5–6. ISBN 978-1-107-62569-3.
  165. ↑ Robert W. Williamson (2013). Religion and Social Organization in Central Polynesia. Cambridge University Press. էջեր 6–14, 37–38, 113, 323. ISBN 978-1-107-62569-3.
  166. ↑ Steven Hooper (2006). Pacific Encounters: Art & Divinity in Polynesia, 1760–1860. University of Hawaii Press. էջեր 27, 65–71. ISBN 978-0-8248-3084-7.
  167. ↑ J Mezies (1841). Abolition of Idolatry in Polynesia. Vol. XXIV (The Journal of civilization ed.). Society for the Advancement of Civilization. էջեր 370–373.
  168. ↑ Regina Schwartz (2016). Loving Justice, Living Shakespeare. Oxford University Press. էջեր 32–34. ISBN 978-0-19-251460-8.
  169. ↑ Josh Ellenbogen; Aaron Tugendhaft (2011). Idol Anxiety. Stanford University Press. էջեր 29–35, 60–74. ISBN 978-0-8047-8181-7.
  170. ↑ Moshe Halbertal; Donniel Hartman (2007). Monotheism and Violence. Vol. Judaism and the Challenges of Modern Life. Bloomsbury Academic. էջեր 105–112. ISBN 978-0-8264-9668-3.
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Կռապաշտություն&oldid=9806893» էջից