Jump to content

Իմացաբանություն

Փոխել հղումները
Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից

Իմացաբանություն, փիլիսոփայության բաժին, որը կապված է գիտելիքի տեսության հետ[1]։

Իմացաբանությունը ուսմունք է գիտելիքի էության, հավաստիության և համոզմունքի ռացիոնալության մասին։ Իմացաբանության քննարկումները չորս հիմնական ոլորտի են բաժանվում (1) գիտելիքի էության և տարբեր հայեցակարգերի (ճշմարտություն, հավատ) հետ դրա կապի փիլիսոփայական վերլուծությունը[2][3],(2) սկեպտիցիզմի տարբեր խնդիրները, (3) գիտելիքի և համոզմունքի ակունքներն ու շրջանակները, և (4) գիտելիքի և համոզմունքի չափանիշները։ Իմացաբանությունը հասցեագրված է այնպիսի հարցերի, ինչպես. «Ի՞նչն է հիմնավորված համուզմունքը դարձնում հիմնավորված»[4], «Ի՞նչ է նշանակում ասել, որ մենք գիտենք որևէ բան»[5], և հիմնահարցը. «Ինչպե՞ս մենք գիտենք, որ գիտենք»[6]։

Սկեպտիցիզմի հիմնախնդիր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սկեպտիցիզմը հարցնում է, արդյոք գիտելիքն ընդհանրապես հնարավո՞ր է։ Սկեպտիկները պնդում են, որ որևէ բանի հավատալը չի ամրագրում, որ այն անհրաժեշտորեն ճիշտ է[7]։ Գիտելիքը որպես ուժեղ կամ թույլ բնութագրելը կախված է անձնավորության տեսանկյունից և գիտելիքի նրա բնորոշումից[7]։ Մեր գիտելիքների մեծ մասը իմացաբանության մեջ մտել է, մասնավորապես ռացիոնալ և փիլիսոփայական սկեպտեցիզմից[8]։

Դեկարտը բնութագրում է չար ոգու սկեպտիցիզմը, որը ենթադրում է, որ մեր զգայարանները գտնվում են որևէ արտաքին ուժի վերահսկողության ներքո, ինչպիսին ասենք սատանան է, խելագար գիտնականը և այլն։ Եթե այդպես է, ապա ամեն բան, ինչ մենք տեսնում ենք, կեղծ է, և մենք երբեք չենք կարող որևէ բան իմանալ «իրական» աշխարհի մասին, որը բնակեցվել է սատանայի կամ խելագար գիտնականի կողմից։ Եթե անգամ այս արտաքին ուժերը գոյություն չունեն, մենք այնուամենայնիվ շարունակում ենք կախված լինել այն տեղեկատվությունից, որը ստացվում է մեր զգայարանների միջոցով և հետևաբար հստակ դատողություններ այդ տեղեկատվությունից դուրս չենք կարող ունենալ։

Սկեպտիկները հակադրվում են այսպես կոչված դոգմատիկ ֆունդամենտալիզմով, որը պնդում է, որ պետք է լինեն որոշ հիմնարարային տեսակետներ, որոնք ինքնարդարացված են կամ արդարացումից դուրս՝ ուրիշներից անկախ (այսպիսի ֆունդամենտալիզմի օրինակներից կարելի է գտնել Սպինոզայի էթիկայում)։ Սրան տրվող սկեպտիկական պատասխանը կարող է բազմաթիվ մոտեցումներ ներառել։

Այլ փաստարկներից սկեպտիկներն օգտագործում են Ագրիպպայի տրիլեման, որը կոչվել է Ագրիպա Սկեպտիկի անունով, հիմնավորելու համար, որ որոշակի համոզմունք կարող է ձեռք բերվել։

Ֆունդամենտալիստները նույն տրիլեման օգտագործում են փաստարկը որպես հիմնարարային համոզմունքների հավաստիությունը ամրագրելու հիմնավորում։

Ֆիկցիոնալիզմը չի հաստատում գիտելիք ունենալը, այլ ընդունում է որոշակի չափանիշների հիման վրա արված եզրակացությունները, ինչպիսիք են օգտակարությունը, գեղագիտությունը կամ այլ անձնային չափանիշ, առանց պնդելու, թե որևէ եզրահանգում «ճշմարիտ է»։

Փիլիսոփայական ֆիդեիզմը (ի հակադրություն կրոնական Ֆիդեիզմի) ընդունում է որոշ հիմնավորման ճշմարտությունը, սակայն դա անում է առանց որոշակիությունը հաստատելու։

Պրագմատիզմի որոշ տեսակներ օգտակարությունը համարում են ճշմարտության պայմանական ուղեցույց, սակայն ոչ անհրաժեշտորեն համապիտանի որոշիչ։

Իմացաբանական սկեպտիցիզմի երկու տեսակ կա, որոնք կարող են հանգել «չափավոր» և «ծայրահեղ» սկեպտիցիզմի։ Այս երկուսը հակադրվում են իրար, սակայն մնում են սկեպտիցիզմի իրական տարբերակները։ Չափավոր սկեպտիցիզմը չի ընդունում «ուժեղ» կամ «ստույգ» գիտելիքի պնդումները, այնուամենայնիվ ընդունելով ավելի թույլերը։ Այս ավելի թույլ պնդումները կարող են «վիրտուալ գիտելիք» կոչվել, բայց միայն հիմնավորված համոզմունքների համար։ Ծայրահեղ սկեպտիցիզմը ժխտում է և՛ վիրտուալ գիտելիքի, և՛ ուժեղ գիտելիքի մոտեցումները[7]։ Գիտելիքը որպես ուժեղ, թույլ, վիրտուալ կամ հավաստի բնութագրելը կարող է տարբեր կերպ հիմնավորվել՝ կախված անձի տեսակետից, ինչպես նաև գիտելիքի նրա բնորոշումից[7]։

Գիտելիքի սահմանում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մաթեմատիկայում հայտնի է, որ 2+2=4, սակայն այստեղ առկա է նաև երկու թիվ գումարելը իմանալը, և անձին (օրինակ այլ անձանց կամ իրեն իմանալը)[9], վայրը (օրինակ իր հայրենիքն իմանալը), առարկան (օրինակ՝ մեքենաները իմանալը) կամ գործողությունը (օրինակ գումարումը) իմանալը։ Որոշ փիլիսոփաներ գտնում են, որ կարևոր սահմանազատում կա «դա իմանալու» (կոնցեպտն իմանալու), «իմանալու ինչպես» (հասկանալ գործողությունը) և «ծանոթ գիտելիքի» (իմանալ հարաբերությունները), որտեղ իմացաբանությունը առաջին հերթին առնչվում է առաջինի հետ[10]։

Այս սահմանազատումները հստակորեն սահմանված են այլ լեզուներում։ Անգլերենի հետ կապված որոշ լեզուներում առաջարկվել է պահպանել այս բայերը, օրինակ՝ շոտլանդերենում՝ wit և ken: Ֆրանսերենում, պորտուգալերենում, իսպաներենում, գերմաներենում և հոլանդերենում «ճանաչել (իմանալ) (անձին)» թարգմանվում է՝ գործածելով connaître, conhecer, conocer and kennen (գերմաներենում և հոլանդերենում) համապատասխանաբար, մինչդեռ «իմանալ» (ինչպես անել որևէ բան) թարգմանվում է գործածելով savoir, saber (պորտուգալերեն և իսպաներեն), wissen և weten. Ժամանակակից հունարենում կան γνωρίζω (գնորիզո) և ξέρω (քսերո) բայերը։ Իտալերենում կան conoscere և sapare բայերը և «գիտելիքը» բնութագրող conoscenza և sapienza գոյականները։ Գերմաներենում կան wissen և kennen բայերը, առաջինը գործածվում է «իմանալ փաստերը», իսկ երկրորդը՝ «իմանալ ծանոթ լինելու և կիրառական գիտելիք ունենալու» տեսանկյունից, օգտագործվում է նաև kennen-ից ծագող գոյականը, մասնավորապես Erkennen-ը, որը նշանակում է կիրառել գիտելիքը ճանաչելու և ընդունելու ձևերով[11]։ Բայն ինքնին ներառում է գործընթաց. պետք է մի վիճակից անցնել մյուսին, «ոչ-erkennen»-ից իրական erkennen: Այս բայն ամենահամապատասխանն է «իմաց»-ը ժամանակակից եվրոպական լեզուներից որևէ մեկով բնութագրելու տեսանկյունից, հետևաբար և գերմաներեն "Erkenntnistheorie" անվանումը։ Այս լեզվական հարցերի տեսական մեկնաբանությունը և նշանակալիությունը հակասական են մնում։

Բերտրան Ռասելն իր «Նշանակության մասին» հոդվածում և հետագայում «Փիլիսոփայության հիմնախնդիրները» գրքում ընդգծեց տարբերությունը «նկարագրական գիտելիքի» և «ճանաչողական գիտելիքի» միջև։ Գիլբերտ Ռայլը նաև հաշվի է առնում ինչպես իմանալու և ինչ իմանալու միջև տարբերությունը իր «Մտքի հայեցակարգը» աշխատությունում։ «Անձնական գիտելիքում» Մայքլ Պոլանին հիմնավորում է ինչպես իմանալու և ինչ իմանալու գիտելիքի իմացաբանական համապատասխանությունը, օգտագործելով հեծանիվ քշելու մեջ ներառված հավասարակշռության գործողությունը, նա ենթադրում է, որ ֆիզիկայի տեսական գիտելիքները, որոնք ներառված են հավասարակշռության վիճակի պահպանման մեջ չեն կարող փոխարինել ինչպես քշելու պրակտիկ գիտելիքին, և որ կարևոր է հասկանալ այդ երկուսն ինչպես են սահմանված և հիմնավորված։ Այս տեսակետն առավելապես Ռայլինն է, որը հիմնավորում է, որ ինչ իմանալու և ինչպես իմանալու գիտելիքի միջև տարբերակում դնելու անկարողությունը տանում է անվերջ հետընթացի։

Վերջին շրջանում այնպիսի իմացաբաններ, ինչպես Էռնեստ Սոսան, Ջոն Գրեկոն, Ջոնաթան Կվանվիգը, Լինդա Զագզեբսկին և Դունկան Պրիտչարդը հիմնավորում են, որ իմացաբանությունը պետք է գնահատի մարդկանց «հատկությունները» (օրինակ ինտելեկտուալ արժանիքները), այլ ոչ թե պնդումների կամ հիմնավորումների նկատմամբ մտավոր վերաբերմունքի հատկությունները[12]։

Հավատ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Առօրյա խոսքում «հավատի դրույթը» որպես կանոն անձին, ուժին կամ այլ էությանը հավատալու կամ վստահելու արտահայտությունն է, մինչ այն այդպիսի ավանդական տեսակետներ է ներառում, իմացաբանությունը նաև առնչվում է նրան, ինչին մենք հավատում ենք։ Սա ներառում է ճշմարտությունը, և ամեն այլ բան, ինչ մենք համարում ենք «ճշմարտություն» ճանաչողության տեսանկյունից։

Ճշմարտություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդված՝ Ճշմարտություն

Ինչ-որ մեկի հավատի իրական լինելը նախապայման չէ հավատի համար։ Մյուս կողմից, եթե որևէ բան փաստացի հայտնի է, ապա այն կտրականապես չի կարող սխալ լինել։ Օրինակ, եթե մարդը հավատում է, որ կամուրջը բավարար ապահով է դրան վստահելու համար և փորձում է անցնել այն, սակայն արդյունքում կամուրջը քանդվում է մարդու ծանրությունից, կարելի է ասել, որ նա հավատաց, որ կամուրջն ապահով էր, սակայն այդ հավատը սխալ էր։ Ճշմարիտ չի լինի ասել, որ նա գիտեր, որ կամուրջն ապահով էր, քանի որ պարզապես դա այդպես չէ։ Ի հակադրություն դրա, եթե կամուրջն իրականում դիմանար նրա ծանրությանը, ապա կարելի է ասել, որ նա հավատում էր, որ կամուրջն ապահով է, մինչդեռ հիմա ինքն իրեն ապացուցելուց հետո (այն անցնելուց հետո), նա գիտի, որ այն ապահով էր։

Իմացաբանները վիճում են այն հարցի շուրջ, արդյոք հավատը ճշմարտության իրական կրող է։ Որոշները նախընտրում են գիտելիքը նկարագրել որպես հիմնավորված իրական պնդումների համակարգ, մյուսները՝ որպես հիմնավորված ճշմարիտ նախադասությունների համակարգ։ Պլատոնն իր Գորգիաս կամ Հռետորության մասին աշխատությունում պնդում է, որ հավատը ճշմարտության ամենատարածված կրողն է[13]։

Արդարացում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սոկրատեսն իր Թեատետուս զրույցում դիտարկում է գիտելիքի մի շարք տեսություններ, վերջինն այն է, որ գիտելիքն իրական հավատն է «կարծիքի հետ» (իմաստ՝ մեկնաբանված կամ սահմանված որևէ եղանակով)։ Համաձայն այն տեսության, որ գիտելիքը հիմնավորված իրական հավատն է, իմանալու համար, որ արված պնդումը ճշմարիտ է, մարդը ոչ միայն պետք է հավատա համապատասխան իրական պնդմանը, այլ նաև հիմնավոր պատճառ ունենա այդ հավատի համար։ Սրա կիրառություններից մեկը կլիներ այն, որ ոչ ոք չի կարող գիտելիք ստանալ պարզապես հավատալով, որ կատարվող որևէ բան ճշմարիտ է։ Օրինակ, հիվանդ մարդը, որը չունի բժշկական պատրաստվածություն, բայց ընդհանուր լավատեսական դիրքորոշում, կարող է հավատալ, որ իր հիվանդությունն արագ կբուժվի։ Այնուամենայնիվ, անգամ եթե նրա հավատը ճիշտ դուրս գա, հիվանդը չի իմանա, որ ինքը կլավանա, քանի որ նրա հավատը հիմնավորված չէր։

Գիտելիքի հիմնավորումը որպես հիմնավորված իրական հավատ լայնորեն ընդունվում էր մինչև 1960-ականները։ Այդ ժամանակ ամերիկացի փիլիսոփա Էդմունդ Գեթիերը լայնածավալ խոշոր քննարկում խթանեց։ (Տես՝ Հիմնավորման տեսությունները, հարցի շուրջ այլ մոտեցումների համար)։

Գեթիերի հիմնախնդիր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդված՝ Գեթիերի հիմնախնդիր

Էդմունդ Գեթիերը առավել հայտնի է հակիրճ «Արդյո՞ք հիմնավորված իրական հավատը գիտելիք է» հոդվածով, որը հրապարակվել է 1963 թվականին և կասկածի տակ է առնում գիտելիքի տեսությունը, որը հազարամյակներ գերակայում էր փիլիսոփաների շրջանում[14]։ Սա իր հերթին կասկածի տակ առավ փիլիսոփայության ներկա արժեքը. եթե հիմնական տեսության նմանատիպ ակնհայտ և դյուրին հակաօրինակն հազարավոր տարիներ աննկատ էր մնացել։ Գեթիերը հիմնավորեց, որ կան իրավիճակներ, որոնցում մեկի հավատը կարող է հիմնավորված կամ ճշմարիտ լինել, սակայն չհամարվել գիտելիք։ Այսինքն, Գեթիերը եզրակացնում է, որ մինչդեռ հիմնավորված հավատը ճիշտ ձևակերպմամբ անհրաժեշտ է, որպեսզի այդ պնդումը իմացվի, այն բավարար չէ։ Ինչպես ցույց է տրված գծապատկերում, իրական պնդմանը կարող է հավատալ անհատը (մանուշակագույն հատված), սակայն պնդումը դեռ «գիտելիք» չլինի (դեղին հատված)։

Euler diagram representing a definition of knowledge.

Ըստ Գեթիերի, որոշակի հանգամանքներ կան, որտեղ մարդը գիտելիք չունի, անգամ եթե մնացած բոլոր պայմաններն առկա են։ Գեթիերը երկու մտավոր գիտափորձ առաջարկեց, որոնք հայտնի են դարձել որպես Գեթիերի դեպքեր, որպես գիտելիքի դասական մոտեցման հակաօրինակներ։ Դեպքերից մեկը ներառում է երկու տղամարդու՝ Սմիթը և Ջոնը, որոնք սպասում են ինչ-որ աշխատանքի տեղավորման համար իրենց դիմումների պատասխաններին։ Տղամարդկանցից յուրաքանչյուրը գրպանում 10 մետաղադրամ ունը։ Սմիթը հիմնավոր պատճառներ ունի հավատալու, որ Ջոնը կընդունվի աշխատանքի, բացի այդ, գիտի, որ նա գրպանում 10 մետաղադրամ (վերջերս հաշվել է դրանք)։ Դրանից Սմիթը եզրակացնում է. «Այն մարդը, որը աշխատանքի կընդունվի, գրպանում 10 մետաղադրամ ունի»։ Սակայն Սմիթը չգիտի, որ ինքը ևս գրպանում 10 մետաղադրամ ունի։ Ավելին, ոչ թե Ջոնը, այլ Սմիթն է աշխատանքի ընդունեվելու։ Թեպետ Սմիթը լուրջ փաստեր ունի հավատալու, որ Ջոնն է աշխատանքի ընդունվելու, նա սխալ է։ Սմիթը հիմնավոր ճշմարիտ համոզմունք ունի, որ աշխատանքի ընդունվող մարդն իր գրպանում 10 մետաղադրամ կունենա, այնուամենայնիվ, ըստ Գեթիերի, Սմիթը չգիտի, որ աշխատանքի ընդունվող մարդը գրպանում 10 մետաղադրամ ունի, քանի որ Սմիթի համոզմունքը «ճշմարիտ է Ջոնի գրպանի մետաղադրամների քանակի շնորհիվ, մինչդեռ Սմիթը չգիտի, թե քանի մետաղադրամ կա Սմիթի գրպանում, և իր համոզմունքը հիմնվում է... Ջոնի գրպանի մետաղադրամների քանակի վրա, որին նա սխալմամն համարում է այն մարդը, որն աշխատանքի է ընդունվելու»։ (Տես[14], էջ 122) Այս դեպքերը գիտելիք չեն դարձել մարդու համոզմունքի հիմնավորվելու շնորհիվ, այլ պարզապես պատահականության բերումով։ Այլ կերպ ասած, նա ճիշտ ընտրություն է արել (հավատալով, որ աշխատանքը ընդունվող մարդն իր գրպանում 10 մետաղադրամ ունի) սխալ պատճառներով։ Այս օրինակը նման է համոզմունքի և ճշմարտության քննարկման ժամանակ հաճախ բերվող օրինակներին, որոնցում մարդու համոզմունքը՝ թե ինչ է պատահելու, պատահաբար ճիշտ է ստացվում առանց դրա հիմքում ընկած իրական գիտելիքի։

Պատասխաններ Գեթիերին

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գեթիերին տրված պատասխանները բազմազան են եղել։ Հիմնականում դրանք էական փորձեր են ներառել տալ դասականից տարբեր գիտելիքի սահմանում, կա՛մ գիտելիքը վերակառուցելով որպես հիմնավորված ճշմարիտ համոզմունք որևէ լրացուցիչ չորրորդ պայմանով, կա՛մ առաջարկելով պայմանների բոլորովին նոր համակազմ՝ ամբողջապես անտեսելով դասականները։

Անսխալականություն, անհերքելիություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գեթիերի պատասխաններից մեկում ամերիկացի փիլիսոփա Ռիչարդ Կիրխամը պնդում է, որ գիտելիքի միակ սահմանումը, որը մեկընդմիշտ կարող է դիմակայել ցանկացած հակաօրինակի, անսխալականությունն է[15]։ Գիտելիքի միավոր համարվելու համար, համաձայն տեսության, համոզմունքը պետք է ոչ միայն ճշմարիտ և հիմնավորված լինի, այլ համոզմունքի հիմնավորումը պետք է պարտադրի այդ ճշմարտությունը։ Այլ կերպ ասած, համուզմունքի հիմնավորումը պետք է անսխալական լինի։

Գիտելիքի չորրորդ նախապայմանի մեկ այլ հնարավոր թեկնածու է անհերքելիությունը։ Անհերքելիության տեսությունը պնդում է, որ չպետք է համոզմունքը հիմնավորող պատճառները ժխտող կամ գերազանցող ճշմարտություններ լինեն։ Օրինակ, ենթադրենք որ S անձնավորությունը համոզված է, որ տեսել է Թոմ Գրաբիթին գրադարանից գիրք գողանալիս և այդ համոզմունքն օգտագործում է պնդելու, որ Թոմ Գրաբիթը գրադարանից գիրք է գողացել։ Հնարավոր ժխտող կամ գերազանցող պնդումը նմանատիպ դատողության համար կարող է լինել այսպիսի ճշմարիտ պնդումը. «Թոմ Գրաբիթի երկվորյակ Սեմը ներկայումս նույն քաղաքում է, ինչ Թոմը»։ Երբ որևէ հիմնավորման ժխտումներ գոյություն չունեն, անձը իմացաբանորեն ճիշտ կլինի։

Հնդիկ փիլիսոփա Բ.Կ.Մաթիլալը բերում է Նյայայի սխալականության ավանդույթը ի պատասխան Գեթիերի հիմնախնդրի։ Նյայայի տեսությունը տարբերակում է p իմանալը և իմանալը, որ որևէ մեկը գիտի p-ն. սրանք տարբեր իրադարձություններ են, տարբեր պատճառական հանգամանքներով։ Երկրորդ մակարդակը անուղղակի եզրահանգման տեսակ է, որն ավանդաբար հաջորդում է անմիջապես p իմանալու դրվագին (գիտելիքի պարզեցում)։ Գեթիերի դեպքը դիտարկվում է՝ հղելով Գանգեշա Ուպադհյայայի տեսակետին (12-րդ դարի վերջեր), որը ցանկացած իրական համոզմունք համարում է գիտելիք. այսպիսով, սխալ ճանապարհով ի հայտ եկած իրական համոզմունքը կարող է պարզապես համարվել գիտելիքի պարզեցում։ Հիմնավորման խնդիրն առաջ է գալիս միայն երկրորդ մակարդակում, երբ մարդը ձեռք բերած համոզմունքը գիտելիք է համարում։ Ի սկզբանե այստեղ անորոշության պակաս կա, այնպես որ այն ճշմարիտ համոզմունք է դառնում։ Բայց հենց հաջորդ պահին, երբ ունկնդիրը պատրաստվում է փորձարկել, արդյոք նա գիտի p, կարող են կասկածներ առաջանալ։ «Եթե ինչ-որ Գեթիերի բերածի նման դեպքերում, ես սխալ եմ որոշակի առաջացող համոզմունքի վերաբերյալ իմացության իմ եզրակացության հարցում (օրինակ կարող է կեղծ փաստ լինել), ապա ես սխալվում են իմ համուզմունքի ճշմարտության առումով ևս, և սա Նյայայի սխալականության համաձայն, իմացության ոչ բոլոր հավակնությունները կարող են հաստատվել»[16]։

Հավաստիություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդված՝ Հավաստիություն

Հավաստիությունը փիլիսոփաների շրջանում Գեթիերի հիմնախնդրի պատասխանների նշանակալի ուղղությունն է, որը սկիզբ է առնում էլվին Գոլդմենի 1960-ականների աշխատությունից։ Հավաստիության ուղղության համաձայն, համոզմունքը հիմնավորված է (կամ այլ կերպ ամրագրված այնպես, որ գիտելիքի վրա է հենվում), միայն եթե այն կառուցված է այնպիսի գործընթացների միջոցով, որոնք ճշմարիտ և կեղծ համոզմունքները էականորեն բարձր հարաբերակցություն են տալիս։ Այլ կերպ ասած, այս տեսությունը պնդում է, որ ճշմարիտ համոզմունքը գիտելիք է համարվում միայն եթե այն ձևավորված է հավաստի համոզմունք ստեղծող գործընթացներով։ Հավաստի գործընթացների օրինակները ներառում են՝ տիպիկ ընկալական գործընթացները, հիշողությունը, լավ փաստարկումը և ներհայեցումը[17]։

Հավաստիությունը վիճարկվել է Գեթիերի դեպքերով։ Մեկ այլ փաստարկ, որը վիճարկում է հավաստիությունը Գեթիերի դեպքերի նման (չնայած այն չի ներկայացվել նույն կարճ հոդվածում, ինչպես Գեթիերի դեպքերը), Հենրիի և գոմերի դիմապատերի դեպքը։ Այդ մտավոր գիտափորձում, տղամարդը՝ Հենրին, վարում է և տեսնում է բազմաթիվ շինություններ, որոնք նման են գոմերի։ Հենվելով դրանցից մեկի իր ընկալման վրա, նա եզրակացնում է, որ նա գոմեր է տեսել։ Եթե նա տեսել է մեկը և իր համոզմունքի հիմքում ընկած ընկալումը, որ իր տեսածը իսկապես գոմ է, բոլոր մնացած գոմի նման շինությունները, որոնք նա տեսնում է, դիմապատեր են։ Տեսականորեն, Հենրին չգիտի, որ նա գոմ է տեսել, չնայած և՛ նրա համոզմունքը, որ իր տեսած մեկ հատը ճշմարիտ է, և՛ նրա համոզմունքը, որը ձևավորվել է հուսալի գործընթացների հիմքի վրա, քանի որ նա իր իրական համոզմունքը ձեռք է բերել պատահաբար[18]։

Այլ պատասխաններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ռոբերտ Նոզիքն առաջարկել է գիտելիքի հետևյալ սահմանումը. S-ը գիտի, որ P-ն եթե և միայն եթե.

  • P,
  • S-ը հավատում է, որ P,
  • եթե P-ն սխալ է, ապա S-ը չի հավատա, որ P,
  • եթե P-ն ճիշտ է, ապա S-ը կհավատա, որ P[19]:

Նոզիքը հիմնավորում է, որ այս պայմաններից երեքը համապատասխանում են Գեթիերի դեպքերի նման դեպքերին։ Այնուհետև Նոզիքը նշում է, որ այդ պայմաններն ուղղված են նաև այնպիսի դեպքերին, որոնք նկարագրել է Դ.Մ.Արմսթրոնգը[20]։ Հայրը հավատում է, որ իր դուստրն անմեղ է կոնկրետ հանցագործություն կատարելու մեջ, և՛ իր դստեր նկատմամբ հավատի, և՛ (հիմա) դատարանում իր դստեր անմեղության համոզիչ ներկայացումը տեսնելու շնորհիվ։ Դատարանի մեթոդով ձևավորված համոզմունքը բավարարում է չորս ենթադրյալ պայմանների, բայց նրա վստահության վրա հիմնված համոզմունքը՝ ոչ։ Եթե նրա դուստրը մեղավոր լիներ, նա կշարունակեր հավատալ նրա անմեղությանը իր դստեր հանդեպ վստահության վրա հենվելով, սա կխախտեր երրորդ պայմանը։

Բրիտանացի փիլիսոփա Սիմոն Բլեքբրնը քննադատել է այս ձևակերպումը՝ ենթադրելով, որ մենք չենք ցանկանում համոզմունքները որպես գիտելիք ընդունել, որոնք «ճշմարտությանը հետևելիս» (ինչպես պահանջում է Նոզիքի մոտեցումը), չեն ամրագրվում համապատասխան պատճառներով։ Նա ասում է, որ «մենք չենք ցանկանում որևէ բան իմանալու տիտղոսը տալ որևէ մեկին, որը թերի, բացթողումով կամ ձախողված է կատարում պայմանները՝ համեմատելով նրա հետ, ով ընդհանրապես պայմանները չի պահպանում»[21]։ Ի հավելումն, գիտելիքի մասին կողմնակի պատկերացումները, ինչպես Նոզիկինն է, հաճախ ստիպված են մերժել եզրահանգումն այն դեպքերում, որոնցում այն ինտուիտիվ հավաստի է։

Թիմոթի Վիլյամսոնը, ըստ էության, զարգացրեց գիտելիքի տեսությունը, որի համաձայն գիտելիքը միայն հիմնավորված ճշմարտություն և ինչ-որ արտաքին պայման(ներ) չէ, այլ առաջնային։ Իր «Գիտելիքը և դրա սահմանները» գրքում Վիլյամսոնը պնդում է, որ իմացության տեսությունը չի կարող վերլուծության միջոցով ենթաբաժանվել մի շարք այլ հասկացությունների, փոխարենը այն եզակի է (sui generis). Այսպիսով, ըստ Վիլյամսոնի, հիմնավորումը, ճշմարտությունը և հավատը անհրաժեշտ, բայց ոչ բավարար են իմացության համար։

Էլվին Գոլդմենը իր «Իմանալու պատճառական տեսության» մեջ գրում է, որ իմացությունը պահանջում է պատճառական կապ դատողության ճշմարտության և դատողությանը հավատալու միջև։

Էքստերնալիզմ և ինտերնալիզմ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդված՝ Ինտերնալիզմ և Էքստերնալիզմ

Հիմնավորման էության մասին քննարկումներից կենտրոնականը մի կողմից իմացաբանական էքստերնալիստների և մյուս կողմից իմացաբանական ինտերնալիստների միջև բանավեճն է։

էքստերնալիստները գտնում են, որ «արտաքին» համարվող գործոնները, որոնք նշանակում են դուրս իմացություն ստացողի հոգեբանական վիճակներից, կարող են հիմնավորման պայմաններ լինել։ Օրինակ, էքստերնալիստի պատասխանի Գեթիերի հիմնախնդրին այն է, որ հիմնավորված ճշմարիտ համոզմունքը իմացություն համարելու համար պետք է կապ կամ կախվածություն լինի համոզմունքի և արտաքին աշխարհի վիճակի միջև։ Սովորաբար սա հասկացվում է որպես պատճառական կապ։ Այդպիսի պատճառականությունը այնքանով, որքանով մտքից «դուրս» է գտնվում, պետք է համարվի արտաքին, գիտելիքաստեղծ պայման։ Մյուս կողմից ինտերնալիստները հայտարարում են, որ ցանկացած գիտելիքաստեղծ պայման իմացություն ստացողի հոգեբանական վիճակների ներսում է։

Թեպետ անծանոթ լինելով ինտերնալիստ/էքստերնալիստ բանավեճին, շատերը մատնանշում են Ռենե Դեկարտին որպես հիմնավորման ինտերնալիստական ուղու վաղ օրինակ։ Նա գրել է, որ քանզի միակ եղանակը, որի միջոցով մենք ընկալում ենք արտաքին աշխարհը, մեր զգայարաններն են, և քանի որ զգայարաններն անսխալական չեն, մենք չպետք է իմացության մեր հասկացումը անսխալ համարել։ Միակ ճանապարհը գտնելու որևէ բան, որը կարող է բնորոշվել որպես «անկասկած ճշմարտացի», նրա պնդմամբ, կլինի իրերը «պարզ և հստակ» տեսնելը[22]։ Նա պնդում է, որ եթե գոյություն ունի ամենակարող, բարի ուժ, որը ստեղծել է աշխարհը, ապա տրամաբանական է հավատալ, որ մարդիկ ստեղծվել են իմանալու կարողությամբ։ Այնուամենայնիվ, սա չի նշանակում որ ճանաչելու մարդու կարողությունը կատարյալ է։ Աստված մարդուն կարողություն է տվել ճանաչելու, սակայն ոչ ամենակարողություն։ Դեկարտն ասում է, որ մարդը պետք է իմացության իր կարողությունները ճիշտ և զգուշորեն օգտագործի մեթոդաբանական կասկածի միջոցով[23]։

«Մտածում եմ, հետևաբար գոյություն ունեմ» հիմնադրույթը ևս ուղղակիորեն կապված է Դեկարտի տեսության հետ։ Նրա սեփական մեթոդաբանական կասկածը՝ կասկածել ամեն բանի, ինչ նա նախկինում իմացել է, այնպես որ կարողանա սկսել սպիտակ էջից, առաջին բանը, որին նա չի կարող տրամաբանորեն կասկածել, իր սեփական գոյությունն է. «Ես գոյություն չունեմ»-ը հասկացական հակասություն կլիներ։ Ասել, թե ինչ-որ մեկը գոյություն չունի, ենթադրում է, որ ինչ-որ մեկը դատողությունը անելիս պետք է առաջինը լինի։ Դեկարտը կարող է կասկածել իր զգայարաններին, իր մարմնին և իրեն շրջապատող աշխարհին, սակայն նա չի կարող ժխտել իր սեփական գոյությունը, քանի որ նա ընդունակ է կասկածելու և պետք է գոյություն ունենա այդ կասկածը դրսևորելու համար։ Անգամ եթե ինչ-որ «չար հանճար» մոլորեցնում է նրան, նա պետք է գոյություն ունենա մոլորեցված լինելու համար։ Այս մեկ վստահ տեսակետը տալիս է նրան այն, ինչ Դեկարտն անվանում է իր արքիմեդյան հենման կետ՝ հետագայում զարգացնելու իր իմացության հիմքերը։ Պարզ ասած, Դեկարտի իմացաբանական հիմնավորումը կախված է սեփական գոյության նրա անհերքելի համոզմունքից և Աստծու պարզ և հստակ իմացությունից[24]։

Արժեքի հիմնախնդիրը

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մենք ընդհանուր առմամբ ընդունում ենք, որ իմացությունն առավել արժեքավոր է, քան բացարձակ ճշմարիտ հավատը։ Եթե այդպես է, ապա ո՞րն է բացատրությունը։ Իմացաբանության մեջ արժեքի հիմնախնդրի ձևակերպումն առաջին անգամ ի հայտ է գալիս Պլատոնի «Մենոն» կամ «Առաքինությունների մասին» աշխատությունում։ Սոկրատեսը մատնանշում է Մենոնը՝ գտնելով, որ եթե մարդը գիտի Լարիսայի ճանապարհը, կարող է ճշտությամբ ուրիշներին ուղեկցել այնտեղ։ Բայց դա ակրող է անել նաև այն մարդը, որը ճշմարիտ հավատ ունի՝ ինչպես հասնել այնտեղ, անգամ եթե այնտեղ չի գնացել կամ որոշ գիտելիք ունի Լարիսայի մասին։ Սոկրատեսն ասում է, որ կարծես թե և՛ իմացությունը և՛ իրական կարծիքը կարող են ուղղորդել գործողությունը։ Մենոնն այնուհետև հետաքրքրվում է, թե ինչու գիտելիքն ավելի արժեքավոր է, քան իրական հավատը, և ինչու են գիտելիքն ու իրական հավատն իրարից տարբեր։ Սոկրատեսը պատասխանում է, որ գիտելիքն ավելի արժեքավոր է, քան բացարձակ ճշմարիտ հավատը, քանի որ այն ավելի կապված և հիմնավորված է։ Իրական հավատի հիմնավորումը կամ դրա պատճառի բացահայտումը փակում է իրական հավատը[25]։

Խնդիրը հասկանալն է (եթե հնարավոր է), թե ինչն է գիտելիքն ավելի արժեքավոր դարձնում բացարձակ իրական հավատից, կամ ինչն է գիտելիքն ավելի արժեքավոր դարձնում, քան դրա բաղադրիչների ավելի փոքր համադրությունը, ինչպիսին են հիմնավորումը, հուսալիությունը, զգայունակությունը, վիճակագրական հավանականությունը, և հակագեթիերական պայմանները գիտելիքի վերլուծության մասին, որը գիտելիքը հասկանում է որպես բաղադրիչների բաժանված (ըստ որի գիելիքի առաջին իմացաբանական տեսությունները, որոնք գիտելիքի դիտարկում են որպես հիմնարարային, ակնհայտ բացառություններ են)[26]։ Արժեքի հիմնախնդիրը վերաբացվել է իմացաբանության փիլիսոփայական գրականության մեջ 21-րդ դարում՝ հաջորդելով 1980-ական թվականներին արժեքային իմաստաբանության վերելքին, մասամբ բարոյագիտության մեջ արժեքի հայեցակարգի հետ ակնհայտ կապի պատճառով[27]։

Արժեքի հիմնախնդիրը ներկայացվել է որպես փաստարկ ընդդեմ իմացաբանական հավաստիության մի շարք փիլիսոփաների կողմից՝ ներառյալ Լինդա Զագզեբսկին, Վեյն Ռիգսին և Ռիչարդ Սվինբուրնին։ Զագզեբսկին գիտելիքի արժեքը նմանեցնում է էսպրեսոյի սարքի համար արտադրված էսպրեսոյի արժեքին. «Այս բաժակի մեջ եղած հեղուկի որակը չի լավանում այն փաստից, որ այն ստացվել է էսպրեսոյի հուսալի սարքից։ Եթե էսպրեսոն համեղ է, նշանակություն չունի, րո այն անհուսալի սարքից է ստացվել»[28]։ Զագզեբսկու համար գիտելիքի արժեքն իջնում է բացարձակ ճշմարիտ հավատի արժեքը։ Նա եզրահանգում է, որ հավաստիությունն ինքին արժեքավոր կամ անարժեք չէ, սակայն Գոլդմենը և Օլսոնը չեմ համաձայնում։ Նրանք ընդգծում են, որ Զագզեբսկու եզրահանգումը կառուցվում է ճշմարտացիության մասին ենթադրության վրա. նշանակություն ունի միայն ճշմարիտ հավատի ձեռքբերումը[29]։ Ի հակադրություն դրա նրանք պնդում են, որ ճշմարիտ համոզմունքի ձեռքբերման գործընթացը ավելացնում է բացարձակ ճշմարիտ հավատի արժեքը՝ ավելի հավանական դարձնելով ապագայում նմանատիպ համոզմունքների ճշմարիտ լինելը։ Նույն կերպ, հուսալի էսպրեսոյի սարք ունենալը, որը համեղ էսպրեսո է պատրաստում, ավելի արժեքավոր կլինի, քան անհուսալի սարք ունենալը, որը բարեբախտաբար մի բաժակ համեղ էսպրեսո է պատրաստել, քանի որ հուսալի սարքը ավելի մեծ հավանականությամբ հետագայում էլ համեղ սուրճ կպատրաստաի անհուսալիի համեմատ։

Արժեքի հիմնախնդիրը կարևոր է գնահատելու համար իմացության տեսությունների համարժեքությունը, որոնք ընդունում են, որ գիտելիքը բաղկացած է իրական հավատից և այլ բաղադրիչներից։ Ըստ Կվանվիգի, համարժեք գիտելիքը պետք է դիմանա հակաօրինակներին և թույլ տա բացատրել գիտելիքի արժեքը, ոչ թե բացարձակ ճշմարիտ հավատի։ Եթե իմացության տեսությունը չբավարարի այդ պահանջներին, այն կհամարվի անհամարժեք[30]։

Հիմնախնդրի առավել ազդեցիկ պատասխաններից մեկն այն է, որ գիտելիքը մասամբ արժեքավոր չէ և այն չէ, ինչ պետք է լինի իմացաբանության կենտրոնական իմաստով։ Փոխարենը, իմացաբանները պետք է ուշադրություն դարձնեն այլ մտավոր վիճակների, օրինակ հասկացմանը[31]։ Արժեքային իմացաբանության կողմնակիցները հիմնավորում են, որ գիտելիքի արժեքը կախված է իմացողի և հավատալու մտավոր վիճակի միջև ներքին կապից[26]։

Գիտելիքի ձեռքբերումը

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ապրիորի և ապոստերիորի գիտելիք

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդված՝ Ապրիորի

Այս սահմանազատման էությունը քննարկվել է տարբեր փիլիսոփաների կողմից, այնուամենայնիվ հասկացությունները կոպիտ կարող են սահմանվել հետևյալ կերպ.

  • Ապրիորի գիտելիքը այն գիտելիքն է, որը հայտնի է որպես փորձից անկախ (այսինքն, այն փորձարարական չէ կամ չի ստացվել նախապես, ինչ-որ պատճառից ելնելով)։ Այն հետագայում էլ ձեռք է բերվելու ցանկացած բանից, ինչը անկախ է փորձից։
  • Ապոստերիորի գիտելիքն այն գիտելիքն է, որն իմացվել է փորձի միջոցով (այսինքն, այն փորձարարական է կամ հետո է ստացվել)։

Ապրիորի գիտելիքը գիտելիքի ձեռքբերման եղանակ է առանց փորձի անհրաժեշտության։ Բրյուս Ռասելի «Ապրիորի հիմնավորում և գիտելիք» հոդվածում[32] նա նշում է, որ «գիտելիքը հիմնված է ապրիորի հիմնավորման վրա», (1) որը հենվում է ինտուիցիայի և այդ ինտուիցիաների բնույթի վրա։ Ապրիորի գիտելքը հաճախ հակադրվում է պոստերիորի գիտելիքին, որը փորձի միջոցով ստացված գիտելիքն է։ Այդ երկուսի միջև տարբերությունների դիտարկումը փորձի միջոցով է կատարվում։ Բրյուս Ռասելը երկու պնդում է առաջարկում, որոնցից ընթերցողը որոշում է որին ավելի շատ հավատալ։ Պնդում 1. Բոլոր ագռավները թռչուն են։ Պնդում 2. Բոլոր ագռավները սև են։ Եթե մարդը հավատում է պնդում 1-ին, ապա նա ապրիորի հիմնավորված է հավատում դրան, քանի որ կարիք չունի ագռավ տեսնելու իմանալու համար որ այն թռչուն է։ Եթե մարդը հավատում է պնդում 2-ին, ապա նա պոստերիորի հիմնավորված է հավատում դրան, քանի որ շատ ագռավներ է տեսել իմանալու համար, որ դրանք սև են։ Ռասելը շարունակում է՝ նշելով, որ դա ցույց չի տալիս դատողության ճիշտ կամ սխալ լինելը, կարևոր է միայն այն, թե մարդը հավատում է մեկին, թե մյուսին։

Ապրիորի գիտելիքի գաղափարն այն է, որ այն կառուցված է ինտուիցիայի կամ ռացիոնալ ներըմբռնումից։ Լորենս Բոնժուրն իր «Փորձարարական գիտելիքի կառուցվածքը» հոդվածում[33] նշում է, որ «ռացիոնալ ներըմբռնումը անմիջակակն, մտահանգումով դուրս չբերված նախազգաում կամ «տեսիլ» է, որ որևէ պնդում անհարժեշտորեն ճիշտ է։ (3) Վերադառնալով ագռավի օրինակին Լորենս Բոնժուրի սահմանմամբ պնդում 1-ին հավատալու պատճառն անմիջական գիտելիքն է, որ ագռավը թռչուն է, անգամ առանց մեկին տեսնելու։

Էվոլյուցիոն հոգեբանությունը նորովի մոտեցում է ցուցաբերում հիմնախնդրին։ Այն նշում է, որ սովորելու որոշակի տեսակների համար բնածին նախատրամադրվածություն կա։ «Գլխուղեղի միայն փոքր բաժիններ են նման տաբուլա ռազայի, սա ճիշտ է անգամ մարդկանց համար։ Մնացածը նման է նեգատիվին, որը սպասում է հայտածման մշակող հեղուկի մեջ»[34]։

Վերլուծական-համադրական տարբերակում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդված՝ Վերլուծական–համադրական տարբերակում

Իմանուիլ Կանտն իր Զուտ բանականության քննադատություն աշխատությունը ցույց է տալիս «վերլուծական» և «համադրական» պնդումների տարբերակումը։ Նա պնդում է, որ որոշ դատողություններ այնպիսին են, որ մենք կարող ենք իմանալ, որ դրանք ճշմարիտ են պարզապես դրանց իմաստը հասկանալով։ Օրինակ, պնդումը. «Իմ հոր եղբայրն իմ հորեղբայրն է»։ Մենք կարող ենք իմանալ, որ այն ճշմարիտ է, բացառապես շնորհիվ մեր հասկացման, թե ինչ են նշանակում դրա բառերը։ Փիլիսոփաներն այսպիսի պնդումներն անվանում են «վերլուծական»։ Համադրական պնդումները, մյուս կողմից, հստակ սուբյեկտներ և պրեդիկատներ ունեն։ Օրինակը կլինի հետևյալը. «Իմ հոր եղբայրը սև մազեր ունի»։ Կանտն արձանագրում է, որ բոլոր մաթեմատիկական և գիտական դատողությունները վերլուծական պրիորի պնդումներ են, քանի որ դրանք անհրաժեշտորեն ճշմարիտ են, սակայն մեր գիտելիքը մաթեմատիկական կամ ֆիզիկական սուբյեկտների հատկանիշների մասին կարող է ստացվել միայն տրամաբանական եզրահանգման միջոցով։

Ամերիկացի փիլիսոփա Ուիլարդ Քուայնն իր «Էմպիրիզմի երկու դոգմաները» աշխատության մեջ հրաշալիորեն քննադատում է այդ սահմանազատումը՝ հիմնավորելով, որ դրանց սահմանները լղոզված են։ Ժամանակակից որոշ փիլիսոփաներ ավելի սահմանազատման առավել կայուն ցուցիչներ են առաջարկել[35]։

Գիտությունը որպես գիտելիքի ձեռքբերում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդված՝ Գիտության փիլիսոփայություն

Գիտությունը դիտարկվում է որպես փորձարարական գիտելիքի որոնման և ձեռքբերման վերամշակված, ձևավորված, համակարգված կամ սահմանված ձև։ Եթե այդպես է, ապա գիտության փիլիսոփայությունը կարող է դիտարկվել որպես գիտելիքի ձեռքբերման փիլիսոփայության հավելված կամ հիմք։

Հետընթացի հիմնախնդիր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդված՝ Հետընթացի հիմնախնդիր

Հետընթացի հիմնախնդիրը մարդկության գիտելիքի համար ամբողջական տրամաբանական հիմքի ապահովումն է։ Խելամիտ փաստարկը հիմնավորելու ավանդական եղանակը այլ խելամիտ փաստարկները վիճարկելն է, որն ավանդաբար իրականացվում է պատճառահետևանքային շարքերի և տրամաբանական կանոնների միջոցով։ Դասական օրինակն աայն է, որ Արիստոտելը մտահանգում է, որ Սոկրատեսը մահկանացու է։ Մեզ հայտնի է տրամաբանական կանոնը, ըստ որի բոլոր մարդիկ մահկանացու են և հավաստիացումը, որ Սոկրատեսը մարդ է, և մենք մտահանգում ենք, որ Սոկրատեսը մահկանացու է։ Այս օրինակում մենք ինչպե՞ս ենք իմանում, որ Սոկրատեսը մարդ է։ Ենթադրաբար մենք այլ կանոններ ենք կիրառում, ինչպես օրինակ. իգական սեռից բոլոր ծնվածները մարդիկ են։ Որից հետո բաց է մնում այն հարցը, թե մենք ինչպես ենք իմանում, որ մարդկանցից բոլոր ծնվածները մարդ են։ Հետընթացի հիմնախնդիրն այս է. ինչպես մենք կարող ենք ի վերջո ավարտել տրամաբանական դատողությունը որևէ դատողությամբ (դատողություններով), որը հետագա հիմնավորման կարիք չունենա, բայց և խելամիտ և ճշմարիտ համարվի։ Ինչպես նշում է Ջոն Փոլոքը.

... համոզմունքը հիմնավորելու համար հարկավոր է վիճարկել լրացուցիչ հիմնավորված համոզմունքներ։ Սա նշանակում է, որ դեպքը կարող է լինել երկուսից մեկը. կա՛մ որոշ համոզմունքներ կան, որոնց ունենալը հիմնավորված է առանց որևէ այլ համոզմունքի հիման վրա դրանք հիմնավորել կարողանալու, կա՛մ յուրաքանչյուր հիմնավորված դատողության համար (հնարավոր) հիմնավորման անվերջանալի հետընթաց կա [նեբուլյար տեսություն]։ Այս տեսությունում հիմնավորման ստորին սահման չկա։ Հիմնավորումը պարզապես ներս և դուրս է պտտվում է մեր համոզմունքների անվերջանալի ցանցի միջով։

Համարվում է, որ պատճառահետևանքային անվերջանալի շղթան ավարտելու թվացյալ անհնարինությունը պաշտպանում է սկեպտիցիզմը։ Այն նաև խթանել է Դեկարտի հանրահայտ դրույթը. «Ես մտածում եմ, հետևաբար կամ»։ Դեկարտը որոնում էր որևէ տրամաբանական դատողություն, որը կարող է ճիշտ լինել առանց այլ դատողությունների դիմելու։

Հետընթացի հիմնախնդրի պատասխան

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնավորումն ուսումնասիրող շատ իմացաբաններ փորձել են քննարկել պատճառահեևանքային շղթաների տարբեր տեսակներ, որոնք կարող են խուսափել ռեգրեսի հիմնախնդիրը։

Ֆունդամենտալիստները պատասխանել են ռեգրեսի հիմնախնդրին, հայտարարելով, որ կոնկրետ «հիմքեր» կամ «հիմնարարային համոզմունքներ» ընկած են մյուս համոզմունքների հիմքում, սակայն իրենք այլ համոզմունքների միջոցով հիմնավորման կարիք չունեն։ Այս համոզմունքները կարող են հիմնավորվել, քանի որ դրանք ակնհայտ են, անսխալական կամ բխում են հուսալի իմացական մեխանիզմներից։ Ընկալումը, հիշողությունը և ապրիորի ներըմբռնումը հաճախ համարվում են հիմնարարային համոզմունքների հնարավոր օրինակներ։

Ֆունդամենտալիզմի գլխավոր քննադատությունն այն է, որ եթե համոզմունքը չի հիմնավորվում այլ համոզմունքներով, դրա ընդունումը կարող է կամայական և անհիմն լինել[36]։

  • Համապատասխանություն

Հետընթացի հիմնախնդրի մեկ այլ պատասխան է համապատասխանության տեսությունը, որն այն ենթադրության ժխտումն է, որ հետընթացը տեղի է ունենում գծային հիմնավորման կաղապարին համապատասխան։ Խուսափելու համար շրջապտույտի կրկնությունից, համապատասխանության տեսության ներկայացուցիչները գտնում են, որ անհատական հավատը շրջանաձև հիմնավորվում է այն համոզմունքների համակարգին համապատասխանության շնորհիվ, որին պատկանում է։ Այս տեսության առավելությունն անվերջ հետընթացից առանց համոզմունքների մասնակի դասին հատուկ, հնարավոր կամայական կարգավիճակ տալու խուսափելն է։ Բացի այդ, քանի որ համակարգը կարող է համապատասխան լինել՝ միաժամանակ սխալ լինելով, տեսության ներկայացուցիչները առերեսվում են իրականությանը ողջ համակարգի համապատասխանությունն ապահովելու բարդությանը։ Ի հավելումն, շատ տրամաբաններ համաձայնում են, որ ցանկացած շրջապտուտային փաստարկ ինքնին իրական է։ Այսինքն, համոզիչ լինելու համար, փաստարկները պետք է գծայնորեն համապատասխանեն այն եզրահանգումներին, որոնք բխում են նշված նախադրյալներից։

Այնուամենայնիվ, Վարբուրտոնն իր «Մտածելով A-ից մինչև Z» աշխատությունում գրում է. «Շրջապտուտային փաստարկները ոչ հավաստի չեն, այլ կերպ ասած, տրամաբանական տեսանկյունից դրանցում ինքնին որևէ սխալ չկա։ Այնուամենայնիվ, երբ դրանք «արատավոր շրջանում են», ակնհայտ օգտակար տեղեկատվություն չեն պարունակում»։ (Վարբուրտոն 1996)։

  • Հիմնահամապատասխանություն

Հիմնահամապատասխանություն անվամբ հայտնի մոտեցումը, որն առաջարկվել է Սյուզն Հաակի կողմից, նպատակ ուներ միավորել ֆունդամենտալիզմի և համապատասխանության տեսությունները։ Այս տեսության բաղադրիչներից մեկն այն է, որը կոչվում է «խաչբառի համանմանություն»։ Մինչ, օրինակ, անվերջության կողմնակիցները պատճառների հետընթացը դիտարկում են որպես միագիծ «ձև» ունեցող, Սյուզն Հաակը գտնում է, որ այն ավելի նման է խաչբառի, որոնք փոխկապակցված են իրար բազմաթիվ գծերով[37]։

  • Անվերջության տեսություն

Հետընթացի հիմնախնդրի այլընտրանքային բանաձևը հայտնի է որպես «անվերջության տեսություն»։ Տեսության կողմնակիցներն ընդունում են անվերջ շարքերի հնարավորությունն այն իմաստով, որ անհատը կարող է դրանց համար հասանելի անսահման շատ պատճառներ ունենալ՝ առանց անհրաժեշտության դեպքում այդ բոլոր պատճառների մասին գիտակցաբար մտածելու։ Այս մոտեցումը ստեղծվել է իր հիմնական մրցակիցներ ֆունդամենտալիզմի և համապատասխանության տեսություններում որպես կամայականություն և շրջապտտելիություն դիտարկվող երևույթներից խուսափելու մղումով։

Ստուգաբանություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Իմացաբանություն» բառը ծագում է հին հունարեն epistēmē - «գիտելիք» արմատից և -logy - «տրամաբանական քննարկում» ածանցից (բխում է հունարեն logos բառից, որը նշանակում է բառ, խոսք, դրույթ, հասկացություն, միտք, բանականություն)[38]։ Այն նման է գերմաներեն Wissenschaftslehre բառին (բառացիորեն՝ գիտության տեսություն), որը ներմուծվել է փիլիսոփաներ Յոհան Ֆիխտեի և Բերնարդ Բոլցանոյի կողմից 18-րդ դարի վերջերին։ Բառն առաջին անգամ անգլերենում գերմաներենից թարգմանաբար հայտնվել է 1847 թվականին Նյու Յորքի «Էկլեկտիկ թերթում» գերմանացի հեղինակ Ժան Պոլի փիլիսոփայական վեպի ակնարկում[39][40]։ Այն պատշաճ կերպով ներկայացվել է փիլիսոփայական գրականության մեջ շոտլանդացի փիլիսոփա Ջ.Ֆ.Ֆերրիերի կողմից նրա Մետաֆիզիկայի ինստիտուտներ աշխատությունում (1854)[41]:

Գիտության այս բաժինը ճշտորեն կոչվում է իմացաբանություն ՝ իմանալու ուսմունք կամ տեսություն, այնպես ինչպես գոյաբանությունը գիտություն է գոյության մասին... Դա պատասխանում է գլխավոր հարցին. «Ի՞նչ է իմանալը և իմացածը», կամ ավելի կարճ՝ «Ի՞նչ է գիտելիքը»։

Գիտության այս բաժինը ճշտորեն կոչվում է իմացաբանություն՝ իմանալու ուսմունք կամ տեսություն, այնպես ինչպես գոյաբանությունը գիտություն է գոյության մասին... Դա պատասխանում է գլխավոր հարցին. «Ի՞նչ է իմանալը և իմացածը», կամ ավելի կարճ՝ «Ի՞նչ է գիտելիքը»։

Ֆրանսիացի փիլիսոփաներն այնուհետև épistémologie հասկացությանը տալիս են ավելի նեղ նշանակություն՝ որպես գիտության փիլիսոփայություն։ Օրինակ, Էմիլ Մեյերսոնն «Ինքնություն և իրականություն» աշխատության (1908) նախաբանը սկսում է՝ նկատելով, որ բառը «ներկայումս» համարժեք է դարձել «գիտությունների փիլիսոփայությանը»[42]։

Իմացաբանության գաղափարին նախորդում է բառը։ Ջոն Լոքն իր «Մարդկային հասկացողության փորձ» էսսեն (1689) նկարագրում է որպես «ՄԱՐԴԿԱՅԻՆ ԳԻՏԵԼԻՔԻ, հստակության և մակարդակի ինքնատիպության հետազոտում՝ ՀԱՎԱՏԻ, ԿԱՐԾԻՔԻ և ՀԱՎԱՆՈՒԹՅԱՆ հիմքերի և մակարդակների հետ մեկտեղ»[43]։ Ըստ Բրեթ Վարրենթի, Շոտլանդիայի Ջեյմս IV արքայի «Դաեմոնոլոգի» (1591) Էպիստեմոն կերպարը «այն փիլիսոփայական հայեցակարգի անձնավորումն է, որը ներկայումս հայտնի է որպես «իմացաբանություն». հիմնավորված համոզմունքի տարբերությունների հայտնաբերումը հակադրվում է այդ տեսակետին»[44]։

Մտածողության ճյուղեր կամ դպրոցներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պատմական

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Փիլիսոփայական իմացաբանության պատմական ուսմունքը մարդկային գիտելիքի էության և շրջանակների մասին փիլիսոփայական հասկացում կամ գիտելիք ձեռք բերելու ջանքերի պատմական ուսմունքն է[45]։ Քանի որ այդպիսի գիտելիք ձեռք բերելու ջանքերը պատմություն ունեն, ժամանակակից փիլիսոփայական իմացաբանության հարցադրումներն անհրաժեշտորեն նույնը չեն, ինչ եղել են առաջներում[45]։ Բայց դա չի նշանակում, որ փիլիսոփայական իմացաբանությունն ինքնին պատմական գիտություն է, կամ այն միայն կամ առաջին հերթին պատմական հասկացման նպատակ է հետապնդում[45]։

Էմպիրիզմ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդված՝ Էմպիրիզմ

Փիլիսոփայության մեջ էմպիրիզմը գիտելիքի մասին տեսություն է, որը կենտրոնացած է փորձի, հատկապես զգայարանների կողմից ընկալողական դիտումների վրա հիմնված փորձի դերի վրա[46]։ Որոշ տեսակներ այդ պահանջներից ազատում են այնպիսի գիտակարգերը, ինչպես մաթեմատիկան և տրամաբանությունը[47]։

Էմպիրիզմի բազմաթիվ տարբերակներ կան. պոզիտիվիզմը, ռեալիզմը և ողջամտությունը ամենաընդգրկում շարադրվածներն են։ Սակայն էմպիրիկ իմացաբանության տեսակներից կենտրոնականը զգայական տվյալների՝ իմացաբանական իմաստով արտոնյալ կարգավիճակի ըմբռնումն է։

Իդեալիզմ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Շատ իդեալիստներ համոզված են, որ գիտելիքն առավելապես (առնվազն որոշ ոլորտներում) ձեռք է բերվում ապրիորի գործընթացների միջոցով կամ բնածին է. օրինակ, փորձից չբխող հասկացությունների ձևով։ Համապատասխան տեսական գործընթացները հաճախ «ներըմբռնում» անվամբ են կոչվում[48]։ Համապատասխան տեսական հասկացությունները կարող են ենթադրաբար մարդկային մտքի կառուցվածքի մաս լինել (ինչպես Կանտի տրանսցենդենտալ իդեալիզմի տեսության մեջ), կամ դրանք կարող են գոյություն ունենալ մտքից անկախ (ինչպես Պլատոնի ձևերի տեսության մեջ)։

Ռացիոնալիզմ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդված՝ Ռացիոնալիզմ

Ի տարբերություն էմպիրիզմի և իդեալիզմի, որոնք կենտրոնանում են իմացաբանական իմաստով արտոնյալ կարգավիճակ ունեցող զգայական (փորձարարական) տվյալների և համապատասխանաբար բանականության առաջնության վրա, ժամանակակից ռացիոնալիզմն ավելացնում է «մտածողության երրորդ համակարգը» (ինչպես այս ոլորտներն անվանել է Գաստոն Բաչերալդը) և կողմնակից է այն տեսակետին, որ բոլոր երեքը հավասար կարևորություն ունեն. փորձարարական, տեսական և վերացական։ Բաչելարդի տեսանկյունից ռացիոնալիզմը հավասարապես հղում է տալիս մտածողության այս երեք համակարգերին։

Կոնստրուկտիվիզմ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կոնստրուկտիվիզմը փիլիսոփայական ուղղություն է, ըստ որի ողջ «գիտելիքը մարդու կողմից ստեղծված մտավոր կառույցների կուտակումն է»[49], «ոչ թե օբյեկտիվ ճշմարտության չեզոք բացահայտում»[50]։ Մինչ օբյեկտիվիզմը կապված է «մեր գիտելիքի օբյեկտի» հետ, կոնստրուկտիվիզմն շեշտադրում է «ինչպես ենք մենք կառուցում գիտելիքը»[51]։ Կոնստրուկտիվիզմը գիտելիքի և ճշմարտության նոր սահմանումներ է առաջարկում, որոնք նոր հարացույց են ձևավորում հիմնված դասական օբյեկտիվության փոխարեն միջսուբյեկտիվության և ճշմարտության փոխարեն կենսունակության վրա։ Պիաժեի կոնստրուկտիվիզմն, այնուամենայնիվ, վստահում է օբյեկտիվությանը. մտավոր կառույցները կարող են հաստատվել գիտափորձերով։ Կոնստրուկտիվիստական տեսանկյունը պրագմատիկ է[52], ինչպես նշել է Վիկոն. «Ճշմարտության նորման այն ստեղծելն է»։

Պրագմատիզմ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պրագմատիզմը փորձարարական իմացաբանություն է, որը հիմնադրվել է Չարլզ Պիրսի, Վիլյամ Ջեյմսի և Ջոն Դյուիի կողմից, որը ճշմարտությունը մեկնաբանում է որպես մի բան, որը գործնականորեն կիրառելի է աշխարհում։ Պիրսը ձևակերպել է հետևյալ սկզբունքը. «Պատկերացրեք, ենթադրաբար գործնական դրսևորումներ ունեցող որ ազդեցություններն ենք համարում մեր ըմբռնումների առարկա։ Հետևաբար, այդ ազդեցությունների մեր ընկալումը առարկայի ընկալման ամբողջությունն է»[53]։ Սա նշանակում է, որ մենք պտք է աշխարհի գաղափարներն ու օբյեկտները վերլուծենք դրանց գործնական արժեքից ելնելով։ Սա հակասում է ճշմարտության համապատասխանության ցանկացած տեսության, որն ընդունում է, որ ճշմարիտ է այն ամենը, ինչը համապատասխանում է արտաքին իրականությանը։ Վիլյամ Ջեյմսը ենթադրում է, որ պրագմատիկ իմացաբանության շնորհիվ «Տեսությունները դառնում են գործիքներ, այլ ոչ թե հանելուկների պատասխաններ, որոնցով մենք կարող ենք բավարարվել»[54]։ Պրագմատիզմի ավելի ժամանակակից ընկալումն առաջարկվել է փիլիսոփա Ռիչարդ Ռորթիի կողմից, որը պնդում էր, որ արժեքները պատմականորեն պայմանավորված են և դրանց կարևորությունը կախված է տվյալ պատմական ժամանակաշրջանից[55]։

Բնականեցված իմացաբանություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սերտորեն կապված լինելով պրագմատիզմի հետ, բնականեցված իմացաբանությունը ընդունում է գիտելիքի զարգացնող նշանակությունը աշխարհում ապրող և զարգացող մարդկանց համար[56]։ Այն հանում է շեշտադրումը հիմնավորման և ճշմարտության հարցերի վերաբերյալ, և փոխարենը հարցնում է՝ գործնականորեն ինչ համոզմունքներ պետք է մարդն ունենա գոյատևելու համար։ Այն առարկային որպես ամբողջություն առավել գործնական մոտեցում է առաջարկում՝ թողնել փիլիսոփայական սահմանումներն ու հետևողական փաստարկները՝ փոխարենն օգտագործելով հոգեբանական մեթոդները ուսումնասիրելու և հասկանալու, թե ինչպես է իրականում գիտելիքը ձևավորվում և օգտագործվում իրական աշխարհում։ Այս պարագայում այն չի փորձում պատասխանել ավանդական իմացաբանության վերլուծական հարցերին, այլ դրանք փոխարինում է նոր փորձառական հարցադրումներով։

Հնդկական պրամանա

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդված՝ Պրամանա

Հնդկական փիլիսոփայական դպրոցներից Նյայան և Չարվական, ավելի ուշ նաև Ջայնիզմը և Բուդդայականություն զարգացրել են «պրամանա» կոչվող իմացաբանական ուղղությունը՝ արևմտյան փիլիսոփայական ավանդույթների անկախ։ Պրամանան կարող է թարգմանվել որպես «գիտելիքի գործիք» և վերաբերում է գիտելիքի տարբեր իմաստների կամ սկզբնաղբյուրների, որոնք հնդկական փիլիսոփայության ներկայացուիչները հավաստի են համարում։ Հնդկաստանի փիլիսոփայական յուրաքանչյուր դպրոց ունի իր սեփական տեսություններն այն մասին, թե որ պրամանաներն են գիտելիքի հուսալի միջոցներ, իսկ որոնք անհուսալի (և ինչու)[57]։ Վեդայական Թաիթիրիյա Արանյակա (մ.թ.ա. 9-6-րդ դարեր) տեքստում թվարկվում են «ճիշտ գիտելիք ձեռք բերելու չորս գործիքները». սմրթի («ավանդույթ» կամ «սուրբ գրքեր»), պրաթյաքսա (ընկալում), աիթիհյա («հաղորդակցում մեկի կողմից, որը փորձագետ է» կամ «ավանդույթ») և անումանա («դատողություն» կամ «մտահանգում»)[58][59]։

Հնդկական ավանդույթներում ամենալայնորեն քննարկվող պրամանաներն են՝ Պրաթյաքսան (ընկալում), Անումանան (մտահանգում), Արթափաթի (արձանագրում, եզրահանգում հանգամանքներից), Անուպալաբդի (ոչ ընկալական, բացասական/իմացական ապացույց) և Սաբդան (բառ, որը վկայվել է նախկին կամ ներկա հուսալի փորձագետների կողմից)։ Եթե Նյայայի դպրոցը (որը սկսվում է Գոթամայի Նյայա-սուտրա գրքով մ.թ.ա. 6-րդ դարից մինչև մ.թ. 2-րդ դար[60][61]) ռեալիզմի կողմնակից է և ընդունում է չորս պրամանաներ (ընկալում, մտահանգում, համեմատություն/համանմանություն և վկայություն), բուդդայական իմացաբանները (Դիգնագա և Դհարմակիրթի) հիմնականում ընդունում են միայն ընկալումը և մտահանգումը։

Բուդդայի գիտելիքի տեսությունը վաղ բուդդայական տեքստերում մեկնաբանվել է որպես պրագմատիզմի ձև, ինչպես նաև որպես համապատասխանության տեսություն[62]։ Նույն կերպ, բուդդիստական փիլիսոփա Դհարմակիրթին ընկալվել է և՛ որպես պրագմատիզմի, և՛ համապատասխանության տեսության կողմնակից իր տեսակետի համար, որ ճշմարիտ է այն, ինչն արդյունավետ ուժ ունի (arthakriya)[63][64]: Միևնույն ժամանակ բուդդայական Մադհյամիկա դպրոցի դատարկության տեսությունը (շունյաթա) մեկնաբանվել է որպես փիլիսոփայական սկեպտիցիզմի եղանակ[65]։

Ջայնիզմի գլխավոր ներդրումը իմացաբանության մեջ եղել է նրանց «բազմակողմանիության» կամ «բազմապարունակության տեսությունը» (Անեքանթավանդա), ըստ որի, քանի որ աշխարհը բազմակողմանի է, ցանկացած եզաի տեսակետ սահմանափակ է (naya նշանակում է մասնակի տեսակետ)[66]։ Սա մեկնաբանվել է որպես բազմակարծության կամ հեռանկարայնության տեսակ[67][68]։ Ջայնիստական իմացաբանության համաձայն պրամանաներից ոչ մեկը բացարձակ կամ կատարյալ գիտելիք չի տալիս, քանի որ դրանցից յուրաքանչյուրը սահմանափակ տեսակետ է։

Մատերիալիստների Չարվակա դպրոցն ընդունում է միայն ընկալման պրամանան և հետևաբար եղել են առաջին էմպիրիստները[69]։ Կա նաև մեկ այլ՝ փիլիսոփայական սկեպտիցիզմի դպրոց՝ Այնանան։

Սկեպտիցիզմ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդված՝ Սկեպտիցիզմ

Սկեպտիցիզմը մոտեցում է, որը հարցադրում էր անում որոշ կամ ամբողջ մարդկային գիտելիքի հավաստիության վերաբերյալ։ Սկեպտիցիզմը չի հարում փիլիսոփայական որևէ կոնկրետ ուղղության, այն ավելի շուտ հոսանք է, որն անցնում է իմացաբանության բազմաթիվ փիլիսոփայական քննարկումների միջով։ Առաջին հայտնի հույն սկեպտիկը Սոկրատեսն է, որը պնդում էր, որ իր միակ գիտելիքն այն է, որ նա գիտի, որ ոչինչ հաստատապես չգիտի։ Հնդկական փիլիսոփայության մեջ Սանջայա Բելաթհիփութը հայտնի սկեպտիկ է և բուդդայական Մադհյամիկա դպրոցը համարվել են սկեպտիցիզմի ձև ընդունող։ Դեկարտի՝ մտքի և մարմնի մասին ամենահայտնի հետազոտությունը ևս սկսվում է որպես սկեպտիցիզմի խնդիր։ Դեկարտը սկսում է՝ հարցականի տակ դնելով ողջ գիտելիքի հավաստիությունը, և փնտրում է որոշ անհերքելի փաստեր։ Այդպիսով նա գալիս է իր հայտնի արտահայտությանը. «Ես մտածում եմ, հետևաբար գոյություն ունեմ»։

Ֆունդամենտալիզմը և հետընթացի հիմնախնդրի այլ պատասխաններն էական պաշտպանություններ են սկեպտիցիզմի դեմ։ Նույն կերպ, Վիլյամ Ջեյմսի պրագմատիզմը կարող է դիտարկվել որպես համապատասխանության տեսության ներկայացուցչի պաշտպանություն սկեպտիցիզմի դեմ։ Ջեյմսն անտեսում է ճշմարտության համապիտանի փիլիսոփայական հայացքները և ճշմարտությունը սահմանում որպես ավելի շատ հիմնված այն բանի վրա, թե որքան կիրառական է հայեցակարգը կոնկրետ համատեքստում, քան օբյեկտիվ ռացիոնալ չափանիշի վրա։ Տրամաբանական պոզիտիվիզմի փիլիսոփայությունը և այնպիսի փիլիսոփաների աշխատանքը, ինչպիսիք են Կունը և Փոփերը, կարող են համարվել սկեպտիցիզմ այն առումով, որ վերաբերում է հարցադրմանը, թե ինչը կարող է իրապես համարվել գիտական գիտելիք[70]։

Տես նաև

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ Porter, Noah, ed. (1913). «Epistemology». Webster's Revised Unabridged Dictionary. G & C. Merriam Co. էջ 501. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հոկտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2014 թ․ հունվարի 29-ին. «E*pis`te*mol"o*gy (?), n. [Gr. knowledge + -logy.] The theory or science of the method or grounds of knowledge.»
  2. ↑ Steup, Matthias (2005). Zalta, Edward N. (ed.). «Epistemology». Stanford Encyclopedia of Philosophy (Spring 2014 ed.).
  3. ↑ Borchert, Donald M., ed. (1967). «Epistemology». Encyclopedia of Philosophy. Vol. 3. Macmillan.
  4. ↑ Steup, Matthias (2017 թ․ սեպտեմբերի 8). Zalta, Edward N. (ed.). The Stanford Encyclopedia of Philosophy. Metaphysics Research Lab, Stanford University – via Stanford Encyclopedia of Philosophy.
  5. ↑ Carl J. Wenning. «Scientific epistemology: How scientists know what they know» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2010 թ․ հունիսի 23-ին. Վերցված է 2019 թ․ հունվարի 29-ին.
  6. ↑ «The Epistemology of Ethics». 2011 թ․ սեպտեմբերի 1. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հուլիսի 20-ին. Վերցված է 2019 թ․ հունվարի 29-ին.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 «Skepticism». Encyclopedia of Empiricism. 1997.
  8. ↑ Klein, Peter (2015), Zalta, Edward N. (ed.), «Skepticism», The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Summer 2015 ed.), Metaphysics Research Lab, Stanford University, Վերցված է 2018 թ․ հոկտեմբերի 1-ին
  9. ↑ For example, Talbert, Bonnie (2015). «Knowing Other People». Ratio. 28 (2): 190–206. doi:10.1111/rati.12059. and Benton, Matthew (2017). «Epistemology Personalized». The Philosophical Quarterly. 67 (269): 813–834. doi:10.1093/pq/pqx020.
  10. ↑ John Bengson (Editor), Marc A. Moffett (Editor): Essays on Knowledge, Mind, and Action. New York: Oxford University Press. 2011
  11. ↑ For related linguistic data, see Benton, Matthew (2017). «Epistemology Personalized». The Philosophical Quarterly. 67 (269): 813–834. doi:10.1093/pq/pqx020., esp. Section 1.
  12. ↑ Sofroniou, Andreas (2015). PHILOSOPHY AND POLITICS (անգլերեն). Lulu.com. ISBN 9781326338541.
  13. ↑ Gorgias. 2008 թ․ հոկտեմբերի 5. Վերցված է 2017 թ․ մարտի 31-ին. {{cite book}}: |website= ignored (օգնություն)
  14. ↑ 14,0 14,1 Gettier, Edmund (1963). «Is Justified True Belief Knowledge?». Analysis. 23 (6): 121–123. doi:10.2307/3326922. JSTOR 3326922.
  15. ↑ Richard L. Kirkham (1984). «Does the Gettier Problem Rest on a Mistake?» (PDF). Mind. 93 (372): 501–513. doi:10.1093/mind/XCIII.372.501. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2010 թ․ մայիսի 29-ին.
  16. ↑ Bimal Krishna Matilal (1986). Perception: An essay on Classical Indian Theories of Knowledge. Oxford India 2002. ISBN 978-0-19-824625-1. The Gettier problem is dealt with in Chapter 4, Knowledge as a mental episode. The thread continues in the next chapter Knowing that one knows. It is also discussed in Matilal's Word and the World p. 71–72.
  17. ↑ Goldman, Alvin I. (1979). «Reliabilism: What Is Justified Belief?». In Pappas, G.S. (ed.) (ed.). Justification and Knowledge. Dordrecht, Holland: Reidel. էջ 11. ISBN 978-90-277-1024-6. {{cite book}}: |editor1-first= has generic name (օգնություն)
  18. ↑ Goldman, Alan H. (1976 թ․ դեկտեմբեր). «Appearing as Irreducible in Perception». Philosophy and Phenomenological Research. 37 (2): 147–164. doi:10.2307/2107188. JSTOR 2107188.
  19. ↑ Robert Nozick (1981). Philosophical Explanations. Harvard University Press. ISBN 978-0-674-66448-7.Philosophical Explanations Chapter 3 "Knowledge and Skepticism" I. Knowledge Conditions for Knowledge pp. 172–178.
  20. ↑ D.M. Armstrong (1973). Belief, Truth and Knowledge. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-09737-6.
  21. ↑ Blackburn, Simon (1999). Think: A compelling introduction to philosophy. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-976984-1.
  22. ↑ Descartes, Rene (1985). The Philosophical Writings of Rene Descartes Vol. I. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-28807-1.
  23. ↑ Descartes, Rene (1985). Philosophical Writings of Rene Descartes Vol. II. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-28808-8.
  24. ↑ Descartes, Rene (1985). The Philosophical Writings of Rene Descartes. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-28808-8.
  25. ↑ Plato (2002). Five Dialogues. Indianapolis, IN: Hackett Pub. Co. էջեր 89–90, 97b–98a. ISBN 978-0-87220-633-5.
  26. ↑ 26,0 26,1 Pritchard, Duncan; Turri, John. «The Value of Knowledge». Stanford Encyclopedia of Philosophy. Վերցված է 2016 թ․ փետրվարի 24-ին.
  27. ↑ Pritchard, Duncan (2007 թ․ ապրիլ). «Recent Work on Epistemic Value». American Philosophical Quarterly. 44 (2): 85–110. JSTOR 20464361.
  28. ↑ Zagzebski, Linda. «The Search for the Source of Epistemic Good» (PDF). Metaphilosophy. 34 (1/2): 13.
  29. ↑ Goldman, Alvin I.; Olsson, E.J. (2009). «Reliabilism and the Value of Knowledge». In Haddock, A.; Millar, A.; Pritchard, D. (Eds.) (eds.). Epistemic Value. Oxford University Press. էջ 24. ISBN 978-0-19-923118-8. {{cite book}}: Invalid |name-list-style=y (օգնություն)
  30. ↑ Kvanvig, Jonathan (2003). The Value of Knowledge and the Pursuit of Understanding. Cambridge; New York: Cambridge University Press. էջ 5. ISBN 978-0-521-03786-0.
  31. ↑ Kvanvig, Jonathan (2003). The Value of Knowledge and the Pursuit of Understanding. Cambridge; New York: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-03786-0.
  32. ↑ Russell, Bruce, "A Priori Justification and Knowledge", The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Summer 2014 Edition), Edward N. Zalta (ed.), URL = <http://plato.stanford.edu/archives/sum2014/entries/apriori/>.
  33. ↑ BonJour, Laurence, 1985, The Structure of Empirical Knowledge, Cambridge, MA: Harvard University Press.
  34. ↑ Wilson, E.O., Sociobiology: The New Synthesis. Cambridge, Massachusetts: The Belknap Press of Harvard University Press. 1975
  35. ↑ Russell, G.: Truth in Virtue of Meaning: A Defence of the Analytic/Synthetic Distinction. Oxford: Oxford University Press. 2008
  36. ↑ Կաղապար:Cite SEP
  37. ↑ Haack, Susan (1993). Evidence and Inquiry: Towards Reconstruction in Epistemology. Wiley-Blackwell. ISBN 978-0-631-19679-2.
  38. ↑ «Լոգոս». 2018 թ․ նոյեմբերի 8. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  39. ↑ «Epistemology». Oxford English Dictionary (3rd ed.). Oxford University Press. 2014.
  40. ↑ anonymous (1847 թ․ նոյեմբեր). «Jean-Paul Frederich Richter». The Eclectic Magazine of Foreign Literature, Science and Art. 12: 317. hdl:2027/iau.31858055206621..
  41. ↑ Ferrier, James Frederick (1854). Institutes of metaphysic : the theory of knowing and being. Edinburgh: W. Blackwood. էջ 46. Վերցված է 2018 թ․ հունիսի 21-ին.
  42. ↑ Meyerson, Émile (1908). Identité et réalité. Paris: F. Alcan. էջ i. Վերցված է 2018 թ․ հունիսի 21-ին.. See also Suchting, Wal. «Epistemology». Historical Materialism: 331–345.
  43. ↑ Locke, John (1689). «Introduction». An Essay Concerning Human Understanding.
  44. ↑ King James; Warren, Brett (2016). The Annotated Daemonologie. A Critical Edition. էջ xiii. ISBN 978-1-5329-6891-4.
  45. ↑ 45,0 45,1 45,2 Stroud, Barry (2011). «The History of Epistemology». Erkenntnis. 75 (3): 495–503. doi:10.1007/s10670-011-9337-4.
  46. ↑ Psillos, Stathis; Curd, Martin (2010). The Routledge companion to philosophy of science (1. publ. in paperback ed.). London: Routledge. էջեր 129–138. ISBN 978-0-415-54613-3.
  47. ↑ Uebel, Thomas (2015). Empiricism at the Crossroads: The Vienna Circle's Protocol-Sentence Debate Revisited. Open Court. էջ 14. ISBN 978-0-8126-9929-6.
  48. ↑ Markie, Peter. «Rationalism vs. Empiricism». The Stanford Encyclopedia of Philosophy. Stanford University. Վերցված է 2012 թ․ հուլիսի 17-ին.
  49. ↑ Raskin, J.D. (2002). Constructivism in psychology: Personal construct psychology, radical constructivism, and social constructivism. In J.D. Raskin & S.K. Bridges (Eds.), Studies in meaning: Exploring constructivist psychology (pp. 1–25). New York: Pace University Press. p. 4
  50. ↑ Castelló M., & Botella, L. (2006). Constructivism and educational psychology. In J.L. Kincheloe & R.A. Horn (Eds.), The Praeger handbook of education and psychology (Vol. 2, pp. 263–270). Westport, CT: Praeger. p. 263
  51. ↑ Jonassen, D.H. (1991). Objectivism versus constructivism, Do we need a new philosophical paradigm? Educational technology research and development, 39(3), 5–14. p. 10
  52. ↑ For an example, see Weber, Eric Thomas. 2010. Rawls, Dewey, and Constructivism: On the Epistemology of Justice Արխիվացված 2014-07-22 Wayback Machine (London: Continuum).
  53. ↑ «How to Make Our Ideas Clear». Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հոկտեմբերի 3-ին. Վերցված է 2019 թ․ հունվարի 29-ին.
  54. ↑ James, W. and Gunn, G. (2000). Pragmatism and other essays. New York: Penguin Books.
  55. ↑ Rorty, R. and Saatkamp, H. (n.d.). Rorty & Pragmatism. Nashville [u.a.]: Vanderbilt Univ. Press.
  56. ↑ Quine, Willard (2004). «Epistemology Naturalized». In E. Sosa & J. Kim (ed.). Epistemology: An Anthology. Malden, MA: Blackwell Publishing. էջեր 292–300. ISBN 978-0-631-19724-9.
  57. ↑ James Lochtefeld, "Pramana" in The Illustrated Encyclopedia of Hinduism, Vol. 2: N–Z, Rosen Publishing. 0-8239-2287-1, pp. 520–521
  58. ↑ A.B. Keith (1989), The Religion and Philosophy of the Veda and Upanishads, Part II, p.482
  59. ↑ S. C. Vidyabhusana (1971). A History of Indian Logic: Ancient, Mediaeval, and Modern Schools, p.23
  60. ↑ Jeaneane Fowler (2002), Perspectives of Reality: An Introduction to the Philosophy of Hinduism, Sussex Academic Press, 978-1-898723-94-3, p. 129
  61. ↑ B.K. Matilal "Perception. An Essay on Classical Indian Theories of Knowledge" (Oxford University Press, 1986), p. xiv.
  62. ↑ Jayatilleke, K.N.; Early Buddhist Theory of Knowledge, p. 356
  63. ↑ Cabezón, José I., 2000, “Truth in Buddhist Theology,” in R. Jackson and J. Makransky, (eds.), Buddhist Theology, Critical Reflections by Contemporary Buddhist Scholars. London: Curzon, 136–154.
  64. ↑ Tom Tillemans (2011), Dharmakirti, Stanford Encyclopedia of Philosophy
  65. ↑ Arnold, Dan; Buddhists, Brahmins, and Belief: Epistemology in South Asian Philosophy of belief and religion, p. 132.
  66. ↑ Griffin, David Ray (2005) p. 145
  67. ↑ Stroud, Scott R; Anekantavada and Engaged Rhetorical Pluralism: Explicating Jaina Views on Perspectivism, Violence, and Rhetoric(չաշխատող հղում).
  68. ↑ D. Long, Jeffery; Jainism: An Introduction 125.
  69. ↑ MM Kamal (1998), The Epistemology of the Cārvāka Philosophy, Journal of Indian and Buddhist Studies, 46(2): 13–16
  70. ↑ Popkin, Richard (1972). «Skepticism». In Edwards, Paul (ed.). Encyclopedia of Philosophy Volume 7. Macmillan. էջեր 449–461. ISBN 978-0-02-864651-0.

Գրականություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արտաքին հղումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Այլ հղումներ
Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Իմացաբանություն» հոդվածին։
 ⛭ 
  Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Չափորոշչային վերահսկողություն
BNE: XX526258 · LCCN: sh85072732 · Microsoft: 111472728, 2778056448 · NDL: 00568521 · NKC: ph116428
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 4, էջ 324)։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Իմացաբանություն&oldid=10083389» էջից