Լեզվի փիլիսոփայություն

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից

Լեզվի փիլիսոփայություն, վերլուծական փիլիսոփայության մեջ լեզվի փիլիսոփայությունը ուսումնասիրում է լեզվի բնույթը, և լեզվի, լեզվակիրների և աշխարհի միջև հարաբերությունները[1]։ Ուսումնասիրվում է իմաստը, նպատակը, հղումը, նախադասությունների, հասկացությունների, մտքի կառուցվածքային հարցերը։ Գոտլոբ Ֆրեգեն և Բերտրան Ռասելը վերլուծական փիլիսոփայության «լեզվաբանական շրջադարձի» հիմնական դեմքերն էին։ Այս գրողներին հաջորդել են Լյուդվիգ Վիտգենշթայյնը (Tractatus Logico-Philosophicus), Վիեննայի շրջանակը, տրամաբանական պոզիտիվիստները և Վիլարդ Վան Օրման Քուայնը[2]։

Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հնագույն փիլիսոփայություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արևմուտքում լեզվի ուսումնասիրությունները սկսվել են մինչև մ.թ.ա. 5-րդ դարից Սոկրատեսի, Պլատոնի, Արիստոտելի և ստոյիկների կողմից[3]։ Ե՛վ Հնդկաստանում, և՛ Հունաստանում լեզվաբանական ենթադրությունները նախորդում են լեզվի համակարգված նկարագրության քերականական ընդունված կանոնների ստեղծմանը, որոնք առաջացել են մ.թ.ա. 5-րդ դարում` Հնդկաստանում։

Կրատիլուսի երկխոսության ժամանակ Պլատոնը քննարկել է այն հարցը. իրերի անունները ըստ պայմանականության, թե՞ ըստ նրանց բնույթի են ստեղծվել։ Նա քննադատում էր պայմանականության տարբերակը, քանի որ այն հանգեցրել է տարօրինակ հետևանքի, որ ցանկացած բան կարող է պայմանականորեն նշանակվել ցանկացած անունով։ Հետևաբար, այն չի կարող հաշվի առնել անվան ճիշտ կամ սխալ կիրառումը։ Նա պնդում էր, որ անունների մեջ կա բնական համապատասխանություն։ Դա անելու համար նա ցույց է տվել, որ բարդ բառերն ու բառակապակցություններն ունեն ճշգրտության տրամաբանություն։ Նա նաև պնդում էր, որ պարզունակ անուններն ունեն բնական ճշգրտություն, քանի որ յուրաքանչյուր հնչյուն ներկայացնում է հիմնական գաղափար կամ զգացմունք։ Օրինակ՝ Պլատոնի համար «l» տառը և նրա հնչյունը ներկայացնում էին փափկության գաղափարը։ Այնուամենայնիվ, Կրատիլուսի վերջում նա խոստովանել էր, որ որոշ սոցիալական նախադրյալներ նույնպես ունեն իրենց ազդեցությունը, և հնչյունների իմաստալից լինելու գաղափարը այդքան էլ միանշանակ չէր[4]։ Պլատոնը հաճախ համարվում է ծայրահեղ ռեալիզմի կողմնակից։

Արիստոտելը հետաքրքրված էր տրամաբանությամբ, կատեգորիաների և իմաստների ստեղծման հարցերով։ Նա ամեն ինչ բաժանել է տեսակների և սեռերի։ Նա կարծում էր, որ պրեդիկատի իմաստը հաստատվել է տարբեր առանձին իրերի միջև նմանությունների վերացականության միջոցով։ Այս տեսությունը հետագայում սկսեց կոչվել նոմինալիզմ[5]։ Այնուամենայնիվ, քանի որ Արիստոտելը այս նմանությունները համարում էր ձևի իրական ընդհանրություն, նա ավելի հաճախ համարվում է «չափավոր ռեալիզմի» կողմնակից։

Ստոյիկ փիլիսոփաները կարևոր ներդրում են ունեցել քերականության վերլուծության մեջ՝ առանձնացնելով խոսքի հինգ մասեր՝ գոյականներ, բայեր, տեղանուններ (էպիտետներ), շաղկապներ և հոդեր։ Նրանք նաև մշակել են լեկտոնի բարդ ուսումնասիրություն՝ կապված լեզվի յուրաքանչյուր նշանի հետ, բայց տարբերվում է ինչպես բուն նշանից, այնպես էլ նշանակությունից։ Լեկտոնը յուրաքանչյուր տերմինի իմաստն էր (կամ նշանակությունը)։ Նախադասության ամբողջական լեկտոնը դրա հաղորդած ուղերձն էր[6]։ Դրույթները համարվում էին «ճշմարտություն կրողներ» կամ «ճշմարտության հաղորդիչներ» (այսինքն՝ դրանք կարելի էր անվանել ճշմարիտ կամ կեղծ), մինչդեռ նախադասությունները պարզապես նրանց արտահայտման միջոցներն էին։ Լեկտոնները կարող էին նաև արտահայտել հրաման, հարց և բացականչություն[7]։

Միջնադարյան փիլիսոփայություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Միջնադարյան փիլիսոփաներին մեծապես հետաքրքրում էր լեզվի նրբությունները և դրա կիրարկումը։ Շատ գիտնականների կողմից ցուցաբերված այս հետաքրքրությունը պատճառ է հանդիսացել, որ հունարեն տեքստերը թարգմանվել են լատիներեն։ Միջնադարում կային լեզվի մի քանի ուշագրավ փիլիսոփաներ[8]։ Ուիլյամ Օքհեմը առաջ քաշեց մտավոր լեզվի կոդավորման առաջին լուրջ առաջարկներից մեկը։

Ուշ միջնադարի գիտնականները, ինչպիսիք են Օքհեմը և Ջոն Դանս Սքոթուսը, տրամաբանությունը համարել են «scientia sermocinalis» (լեզվի գիտություն)։ Նրանց ուսումնասիրությունների արդյունքը լեզվա-փիլիսոփայական հասկացությունների մշակումն էր, որոնց բարդությունն ու նրբությունը վերջերս են գնահատվել։ Լեզվի ժամանակակից փիլիսոփայության ամենահետաքրքիր խնդիրներից շատերը վեր էին հանվել միջնադարյան մտածողների կողմից։ Անորոշության և երկիմաստության երևույթները ինտենսիվորեն վերլուծվել են, որի արդյունքում հետաքրքրությունը աճել է՝ կապված սինկատեգորեմատիկ բառերի օգտագործման հետ կապված խնդիրների նկատմամբ, ինչպիսիք են և, կամ, ոչ, եթե և ամեն։ Մեծ զարգացում է ապրել նաև դասակարգային բառերի (կամ տերմինների) և դրանց հատկությունների ուսումնասիրությունը[9]։ Այս ոլորտում սխոլաստիկների հիմնական զարգացումներից մեկը ենթադրությունների ուսմունքն է եղել[10]։ Տերմինի ենթադրությունը այն մեկնաբանությունն է, որը տրվում է դրա հստակ համատեքստում։ Այն կարող է լինել պատշաճ կամ անպատշաճ։ Պատշաճ ենթադրությունը, իր հերթին, կարող է համապատասխանաբար լինել կամ ձևական կամ նյութական, երբ վերաբերում է իր սովորական ոչ լեզվական ռեֆերենտին (ինչպես «Չարլզը մարդ է»), կամ ինքն իրեն՝ որպես լեզվական սուբյեկտի (ինչպես «Չարլզը յոթ տառ ունի։»)։ Նման դասակարգման սխեման հանդիսանում է օգտագործման, հիշատակման, լեզվի և մետալեզվի միջև ժամանակակից տարբերակման նախադրյալը[10]։

Կա մի երևույթ, որ կոչվում է համընդհանուր քերականություն։ Այն գոյություն է ունեցել 11-ից մինչև 13-րդ դարերը։ Առաջատար գիտնականների թվում էին Մարտին Դակիացին և Թոմաս Էրֆուրտացին։

Ժամանակակից փիլիսոփայություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վերածննդի և բարոկկոյի դարաշրջանի լեզվաբանները, ինչպիսիք են Յոհաննես Գորոպիուս Բեկանուսը, Աթանասիուս Կիրխերը և Ջոն Ուիլկինսը, հիացած էին լեզուների խառնաշփոթը շրջող փիլիսոփայական լեզվի գաղափարով, որը ազդել է չինական գրանշանների և եգիպտական հիերոգլիֆների աստիճանական հայտնաբերման վրա (հիերոգլիֆ)։ Այս միտքը զուգահեռ է երաժշտության համընդհանուր լեզվի գոյության հետ։ Եվրոպացի գիտնակնները սկսեցին գրավել հնդկական լեզվական ավանդույթը միայն 18-րդ դարի կեսերից, առաջամարտիկներն էին Ժան Ֆրանսուա Պոնսին և Հենրի Թոմաս Քոլբրուկին։ 19-րդ դարի սկզբին դանիացի փիլիսոփա Սորեն Կիրկեգորը պնդում էր, որ լեզուն պետք է ավելի մեծ դեր խաղա արևմտյան փիլիսոփայության մեջ։ Նա պնդում էր, որ փիլիսոփայությունը բավականաչափ կենտրոնացած չէ լեզվի ճանաչողական դերի վրա, և ապագա փիլիսոփայությունը պետք է ընթանա լեզվի վրա առանձնահատուկ կենտրոնացումով.

Եթե փիլիսոփաները լինեին այնքան անկողմնակալ, ինչքան ձևացնում են, ապա պետք է հաշվի առնեին նաև լեզվի գործոնը, որը ամբողջությամբ կապված է փիլիսոփայության հետ։ Լեզուն բնականորեն և ազատորեն զարգացող մի բան է, որը, ինչպես անհատը, չի կարող հասնել բացարձակ ազատության[11]։

Ժամանակակից փիլիսոփայություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Լեզվական շրջադարձ» արտահայտությունն օգտագործվել է նկարագրելու այն ուշագրավ շեշտը, որ ժամանակակից փիլիսոփաները դրել են լեզվի վրա։

20-րդ դարի սկզբին լեզուն սկսել է կենտրոնական դեր խաղալ արևմտյան փիլիսոփայության մեջ։ Այս զարգացման մեջ ներգրավված կենտրոնական դեմքերից մեկը գերմանացի փիլիսոփա Գոտլոբ Ֆրեգեն էր, 19-րդ դարի վերջին գրվաած փիլիսոփայական տրամաբանության և լեզվի փիլիսոփայության վերաբերյալ իր աշխատանքը ազդեց 20-րդ դարի վերլուծական փիլիսոփաներ Բերտրան Ռասելի և Լյուդվիգ Վիտգենշտեյնի աշխատանքների վրա։ Լեզվի փիլիսոփայությունն այնքան համատարած էր դարձել, որ որոշ ժամանակ վերլուծական փիլիսոփայության շրջանակներում փիլիսոփայությունը որպես ամբողջություն հասկացվում էր որպես լեզվի փիլիսոփայության հարց։

Մայրցամաքային (կոնտինենտալ) փիլիսոփայության ոլորտում հիմնարար աշխատանքը Ֆերդինանդ դը Սոսյուրի «Cours de linguistique générale»-ն էր[12], որը հետմահու հրատարակվել է 1916 թվականին։

Հիմնական թեմաներ և ենթաոլորտներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նշանակություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Լեզվի փիլիսոփայության մեջ ամենաշատ ուշադրության արժանացած թեման եղել է իմաստի բնույթը. բացատրվում է, թե ինչ է «իմաստը» և ինչ նկատի ունենք, երբ խոսում ենք իմաստի մասին։ Այս ոլորտում խնդիրները ներառում են բաղադրիչների իմաստների ուսումնասիրությունը)։

Եղել են մի քանի բացատրություններ, թե ինչ է լեզվական «իմաստը»։ Յուրաքանչյուրը կապված է եղել իր գրականության հետ։

  • Իմաստի գաղափարական տեսությունը, որն առավել հաճախ ասոցացվում է բրիտանացի էմպիրիկ Ջոն Լոքի հետ, պնդում է, որ իմաստները մտավոր ներկայացումներ են, որոնք արտահայտվում են նշաններով։ Թեև իմաստի այս տեսակետը ի սկզբանե ունեցել է մի շարք խնդիրներ (մանրամասների համար տե՛ս հիմնական հոդվածը), որոշ ժամանակակից տեսաբանների կողմից դրա նկատմամբ հետաքրքրությունը մեծացել է իմաստային ինտերնալիզմի քողի ներքո[13]։
  • Իմաստի ճշմարտության պայմանական տեսությունը առաջ է բերում այն պայմանները, որոնց դեպքում արտահայտությունը կարող է լինել ճշմարիտ կամ կեղծ։ Այս ավանդույթը սկիզբ է առնում առնվազն Ֆրեգեից և կապված է ժամանակակից ստեղծագործությունների շարքի հետ, որոնց գլխավորում են այնպիսի փիլիսոփաներ, ինչպիսիք են Ալֆրեդ Տարսկին և Դոնալդ Դևիդսոնը[14][15]։ (Տե՛ս նաև Վիտգենշտեյնի լեզվի պատկերային տեսությունը)։
  • Իմաստի տեսության օգտագործումը, որն առավել հաճախ կապված է ավելի ուշ Վիտգենշտեյնի հետ, օգնել է բացել «իմաստը որպես կիրառություն» գաղափարը և լեզվի վերաբերյալ համայնքային տեսակետը։ Վիտգենշտեյնին հետաքրքրում էր, թե ինչպես են համայնքներն օգտագործում լեզուն[16], և որքան հեռու կարող է այն գնալ։ Այն նաև կապված է Պ. Ֆ. Սթրոուսոնի, Ջոն Սիրլի, Ռոբերտ Բրենդոմի և այլոց հետ[17]։
  • Իմաստի ինֆեկցիոնալիստական տեսությունը, իմաստի արտահայտության տեսակետը բխում են այլ արտահայտությունների հետ ունեցած հետևողական հարաբերություններից։ Ենթադրվում է, որ այս տեսակետը ծագել է իմաստի օգտագործման տեսությունից և առավելապես պաշտպանվել է Վիլֆրիդ Սելլարսի և Ռոբերտ Բրենդոմի կողմից։
  • Ըստ իմաստի անմիջական հղումային տեսության, բառի կամ արտահայտության իմաստն այն է, ինչ այն մատնանշում է աշխարհում։ Թեև նման տեսակետները լայնորեն քննադատվել են ընդհանրապես լեզվի օգտագործման վերաբերյալ, Ջոն Ստյուարտ Միլը պաշտպանել է այս տեսակետի մի ձև, իսկ Սաուլ Կրիպկեն և Ռութ Բարկան Մարկուսը երկուսն էլ պաշտպանել են ուղղակի հղումների տեսության կիրառումը հատուկ անունների նկատմամբ։
  • Ըստ իմաստի էքստերնալիստական տեսության, իմաստը զուտ հոգեբանական երևույթ չէ, քանի որ այն սահմանվում է առնվազն մարդու միջավայրի առանձնահատկություններով։ Գոյություն ունեն էքստերնալիզմի երկու լայն ենթատեսակներ՝ սոցիալական և բնապահպանական։ Առաջինն առավել սերտորեն կապված է Թայլեր Բուրջի, իսկ երկրորդը՝ Հիլարի Պուտնամի, Սոլ Կրիպկեի և այլոց հետ[18][19][20]։
  • Իմաստի ստուգաբանության տեսությունը ընդհանուր առմամբ կապված է 20-րդ դարի սկզբի տրամաբանական պոզիտիվիզմի հետ։ Նման տեսության ավանդական ձևակերպումն այն է, որ նախադասության իմաստը նրա հաստատման կամ կեղծման մեթոդն է։ Այս ձևով թեզը լքվեց այն բանից հետո, երբ փիլիսոփաների մեծ մասի կողմից ընդունվեց Դյուհեմ-Քուայնի ամբողջականության հաստատման թեզը՝ Քուայնի «Էմպիրիզմի երկու դոգմաների» հրապարակումից հետո[21]։ Այնուամենայնիվ, Մայքլ Դումեթը 1970-ականներից ի վեր պաշտպանում է ստուգաբանության փոփոխված ձև։ Այս տարբերակում նախադասության ըմբռնումը (և, հետևաբար, իմաստը) կայանում է նրանում, որ լսողը կարող է ճանաչել նախադասության ճշմարտացիության ցուցադրումը (մաթեմատիկական, էմպիրիկ կամ այլ)[22]։
  • Իմաստի պրագմատիկ տեսությունները ներառում են ցանկացած տեսություն, որտեղ նախադասության իմաստը (կամ ըմբռնումը) որոշվում է դրա կիրառման միջոցով։ Իմաստի նման տեսությունը Դամեթը վերագրում է Չարլզ Սանդերս Պերսին և 20-րդ դարի սկզբի այլ ամերիկացի պրագմատիկներին[22]։
  • Իմաստի հոգեբանական տեսությունները կենտրոնանում են խոսողի մտադրությունների վրա։ Նման տեսակետի նշանավոր ջատագովներից մեկը Փոլ Գրեյսն էր, ում տեսակետները նաև վերաբերում են ոչ լեզվական իմաստին (այսինքն՝ իմաստը, ինչպես է փոխանցվում է մարմնի լեզվով)[23]։

Հղում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Լեզվի՝ աշխարհի հետ փոխազդման հետազոտությունները կոչվում են հղման տեսություն։ Գոտլոբ Ֆրեգեն միջնորդավորված հղումային տեսության աջակիցն էր։ Ֆրեգեն յուրաքանչյուր արտահայտությունը, ներառյալ նախադասությունների իմաստային բովանդակությունը, բաժանեց երկու բաղադրիչի` իմաստ և հղում։ Նախադասության իմաստը արտահայտվող միտքն է։ Նման միտքը վերացական է, ունիվերսալ և օբյեկտիվ[24]։

Բերտրան Ռասելը իր աշխատանքներում նշում էր, որ միակ ուղղակիորեն հղումային արտահայտությունները «տրամաբանական ճշգրիտ անուններ»-ն են։ Տրամաբանական ճշգրիտ անուններից են՝ ես, հիմա, այստեղ և այլ բառեր[25][26]։ Նա վերը նկարագրված տեսակի հատուկ անունները դիտում էր որպես «կրճատված որոշակի նկարագրություններ»։ Այսպիսով, Ջոզեֆ Ռ. Բայդենը կարող է լինել «ԱՄՆ ներկայիս նախագահ և Ջիլ Բայդենի ամուսին» բառի հապավումը։ Որոշակի նկարագրությունները նշանակում են արտահայտություններ, որոնք Ռասելի կողմից վերլուծվում են տրամաբանական կառուցվածքների մեջ։ Նման արտահայտությունները նշանակում են այն իմաստով, որ կա առարկա, որը բավարարում է նկարագրությունը։ Այդպիսի առարկաները ինքնուրույն իմաստակիր չեն, այլ նշանակություն ունեն միայն այն նախադասություններում, որոնց մաս են կազմում։ Հետևաբար, Ռասելի համար դրանք ուղղակիորեն հղումային չեն այնպես, ինչպես տրամաբանորեն հատուկ անունները[27][28]։

Ըստ Ֆրեգենի տեսակետի, ցանկացած հղումային արտահայտություն ունի իմաստ և հղում։ Նման «միջնորդված հղում» տեսակետը որոշակի տեսական առավելություններ ունի Միլի տեսակետի նկատմամբ։ Օրինակ, համահեղինակային անունները, ինչպիսիք են Սամուել Կլեմենսը և Մարկ Տվենը, խնդիրներ են առաջացնում ուղղակիորեն հղումային տեսակետի համար, քանի որ հնարավոր է, որ ինչ-որ մեկը լսի «Մարկ Տվենը Սամուել Կլեմենսն է» և զարմանա, ուստի նրանց ճանաչողական բովանդակությունը տարբեր է թվում։

Կրիպկեն առաջ է քաշել այն, ինչը հայտնի է դարձել որպես «մոդալ փաստարկ»։ Դիտարկենք Արիստոտել անունը և «Պլատոնի մեծագույն աշակերտ», «տրամաբանության հիմնադիր» և «Ալեքսանդրի ուսուցիչ» նկարագրությունները։ Արիստոտելը ակնհայտորեն բավարարում է բոլոր նկարագրությունները (և շատ այլ նկարագրություններ, որոնք մենք սովորաբար կապում ենք նրա հետ), բայց պարտադիր չէ, եթե Արիստոտելը գոյություն ուներ, ապա Արիստոտելն ունեցել է այս նկարագրություններից որևէ մեկը կամ բոլորը։ Արիստոտելը հավանաբար գոյություն է ունեցել՝ չանելով այն բաներից որևէ մեկը, որոնցով նա հայտնի է հետնորդներին։ Նա կարող է գոյություն չուներ և բոլորովին հայտնի չի դարձել սերունդներին կամ մահացել է մանկության տարիներին։ Ենթադրենք, որ Արիստոտելը Մարիամի կողմից նկարագրվում է «հնությունների վերջին մեծ փիլիսոփա» նկարագրության հետ, և (իրական) Արիստոտելը մահացել է մանկության տարիներին։ Այնուհետև Մարիամի նկարագրությունը կարծես վերաբերում է Պլատոնին։ Բայց սա խորապես հակասական է։ Այսպիսով, ըստ Կրիպկեի, անունները կոշտ նշանակիչներ են։ Այսինքն, նրանք վերաբերում են նույն անհատին բոլոր հնարավոր աշխարհներում, որտեղ այդ անհատը գոյություն ունի։ Նույն աշխատության մեջ Կրիպկեն մի քանի այլ փաստարկներ է ներկայացրել ընդդեմ «Ֆրեժ-Ռասել» նկարագրության (տե՛ս նաև Կրիպկեի պատճառահետևանքային տեսությունը)։

Լեզվաբան Նոամ Չոմսկին տեղեկատվության ուսումնասիրման ողջ փիլիսոփայական աշխատանքները իր տարբեր աշխատություններում քննադատության է ենթարկել[29][30]։

Կառուցվածք և բաղադրիչներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վաղուց հայտնի է, որ խոսքի տարբեր մասեր կան։ Ընդհանուր նախադասության մի մասը բառն է, որը կազմված է գոյականներից, բայերից և ածականներից։ Ոլորտի հիմնական հարցը, թերևս ամենակարևոր հարցը ֆորմալիստ և ստրուկտուալիստ մտածողների համար, այն է, թե ինչպես է նախադասության իմաստը առաջանում դրա մասերից։

Շարահյուսական համակարգի օրինակ

Նախադասությունների կազմության խնդրի բազմաթիվ ասպեկտներ արծարծվում են շարահյուսության լեզվաբանության հետ։ Փիլիսոփայական իմաստաբանությունը կենտրոնանում է կոմպոզիցիայի սկզբունքի վրա՝ բացատրելու իմաստակիր մասերի և ամբողջական նախադասությունների միջև կապը։ Կոմպոզիցիայի սկզբունքը պնդում է, որ նախադասությունը կարելի է հասկանալ նախադասության մասերի (այսինքն՝ բառեր, մորֆեմներ) նշանակության հիման վրա՝ դրա կառուցվածքի (այսինքն՝ շարահյուսություն, տրամաբանություն) ըմբռնման հետ մեկտեղ[31]։ Ավելին, շարահյուսական դրույթները դասավորվում են դիսկուրսի կամ պատմողական կառույցների մեջ, որոնք նաև իմաստներ են կոդավորում պրագմատիկայի միջոցով, ինչպիսիք են ժամանակային հարաբերությունները և դերանունները[32]։

Հնարավոր է օգտագործել ֆունկցիաների հայեցակարգը, որպեսզի, բացի բառարանային իմաստից, նկարագրվեն նաև այլ իմաստներ։ Դրանք կարող են օգտագործվել նաև նախադասության իմաստը նկարագրելու համար[33]։

Լեզվաբանները մշակել են առնվազն երկու ընդհանուր մեթոդ՝ հասկանալու լեզվական մասերի փոխհարաբերությունները և դրանց միացման եղանակը՝ շարահյուսական և իմաստային բաժինները։ Շարահյուսական համակարգը հիմնվում է նախադասության բառերի վրա՝ հաշվի առնելով նախադասության քերականությունը։ Մինչդեռ իմաստային համակարգը կենտրոնանում է բառերի իմաստի դերի վրա։

Սոցիալ փոխազդեցություն և լեզու[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Լեզուն սոցիալական կոնվենցիաներով կարգավորվող համակարգ է։ Հարցեր են առաջանում հարակից թեմաների վերաբերյալ։ Մի հարց վերաբերում է նրան, թե կոնկրետ ինչ է պայմանականությունը և ինչպես է այն ուսումնասիրվում, իսկ երկրորդը վերաբերում է նրան, թե որքանով են պայմանականությունները կարևոր լեզու ուսումնասիրելիս։ Դեյվիդ Քելլոգ Լյուիսն առաջարկեց արժանի պատասխան առաջին հարցին՝ ներկայացնելով այն տեսակետը, որ կոնվենցիան վարքագծի ռացիոնալ ինքնապահպանվող օրինաչափություն է։ Այնուամենայնիվ, այս տեսակետը, ըստ երևույթին, ինչ-որ չափով մրցակցում է խոսողի խոսքերի իմաստի վերաբերյալ գրիսիական տեսակետի հետ, որը պահանջում է դրանցից մեկի (կամ երկուսի) թուլացում, Եթե երկուսն էլ պետք է ընկալվեն որպես ճշմարիտ[34]։

Ոմանք զարմանում են, թե արդյոք կոնվենցիաներն ընդհանրապես կապ ունեն իմաստի ուսումնասիրության հետ։ Նոամ Չոմսկին առաջարկել է, որ լեզվի ուսումնասիրությունը կարող է իրականացվել I-լեզվի կամ մարդու ներքին լեզվի հետազոտությունների միջոցով։ Եթե դա այդպես է, ապա դա խաթարում է բացատրությունների ցանկությունը կոնվենցիաների առումով և նման բացատրությունները վերագրում է մետասեմանտիկայի ոլորտին։ Մետասեմանտիկան տերմին է, որն օգտագործվում է լեզվի փիլիսոփա Ռոբերտ Շտայնթոնի կողմից՝ նկարագրելու բոլոր այն ոլորտները, որոնք փորձում են բացատրել, թե ինչպես են առաջանում իմաստաբանական փաստերը[33]։ Հետազոտության արդյունավետ աղբյուրներից մեկը սոցիալական պայմանների ուսումնասիրությունն է, որոնք առաջացնում կամ կապված են իմաստների և լեզուների հետ։ Ստուգաբանությունը (բառերի ծագման ուսումնասիրություն) և ոճաբանությունը (փիլիսոփայական հիմնավորումներ այն մասին, թե ինչ է լավ քերականությունը, որը կիրառվում է որոշակի լեզվի շրջանակում) երկու այլ օրինակներ են այն ոլորտների, որոնք համարվում են մետասեմանտ։

Շատ առանձին (բայց փոխկապակցված) ոլորտներ ուսումնասիրել են լեզվական կոնվենցիաների թեման իրենց սեփական հետազոտական պարադիգմների շրջանակում։ Յուրաքանչյուր վարկածի հիմքում ընկած ենթադրությունները հետաքրքրություն են ներկայացնում լեզվի փիլիսոփայի համար։ Օրինակ ՝ սոցիոլոգիայի հիմնական ոլորտներից մեկը ՝ խորհրդանշական փոխազդեցությունը, հիմնված է դրա ընկալման վրա, որ մարդկային սոցիալական համակարգը գրեթե ամբողջությամբ հիմնված է իմաստների օգտագործման վրա[35]։ Հետևաբար, սոցիալական կառուցվածքի (օրինակ՝ ինստիտուտի) ցանկացած բացատրություն պետք է հաշվի առնի ընդհանուր իմաստները, որոնք ստեղծում և պահպանում են այդ կառուցվածքը։

Հռետորաբանությունը հատուկ բառերի ուսումնասիրությունն է, որոնք մարդիկ օգտագործում են ունկնդրի վրա նպատակային հուզական և բանական ազդեցության հասնելու համար, դա կարող է լինել համոզելու, հրահրելու, իրենց հանդեպ տրամադրվելու կամ սովորելու համար։ Այս ոլորտի ուսումնասիրման միջոցները ներառում են քարոզչության և դիդակտիկայի ուսումնասիրություն, հայհոյանքների և նվաստացուցիչ բառերի նպատակների ուսումնասիրություն (հատկապես այն, թե ինչպես է դա ազդում այլ մարդկանց վարքի վրա և որոշում հարաբերությունները) կամ լեզվի հետևանքները կախված սեռից։ Այն կարող է օգտագործվել նաև լեզվական թափանցիկության (մատչելի ձևով խոսելու), ինչպես նաև կատարողական հայտարարությունների և տարբեր առաջադրանքների ուսումնասիրության համար, որոնք լեզուն կարող է կատարել (կոչվում է խոսքի գործողություններ)։ Այն կիրառելի է նաև իրավունքի ուսումնասիրության և մեկնաբանման համար և օգնում է ներթափանցել դիսկուրսի առարկայական ոլորտի տրամաբանական հայեցակարգը։

Գրականության տեսությունը մի կանոնակարգ է, որը, ինչպես պնդում են գրականության որոշ տեսաբաններ, համընկնում է լեզվի փիլիսոփայության հետ։ Այն ընդգծում է այն մեթոդները, որոնք ընթերցողներն ու քննադատները օգտագործում են տեքստը հասկանալու համար։ Այս ոլորտը, որն առաջացել է հաղորդագրությունները ճիշտ մեկնաբանումը սովորելու արդյունքում, սերտորեն կապված է հերմենևտիկայի հնագույն կարգապահության հետ։

Ճշմարտություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վերջապես լեզվի փիլիսոփաները հետազոտում են՝ ինչպես են լեզուն և իմաստը կապված միմյանց՝ հաշվի առնելով ճշմարտության և իրականության հղումը։ Նրանք այնքան էլ հետաքրքրված չեն, թե որ նախադասություններն են իրականում ճիշտ, և հատկապես թե որ իմաստն է ճիշտ կամ սխալ։ Լեզվի ճշմարտակենտրոն փիլիսոփաներին հետաքրքրում է, արդյոք անիմաստ նախադասությունը կարող է ճիշտ կամ սխալ լինել, կամ արդյոք նախադասությունները կարող են արտահայտել առաջարկություններ գոյություն չունեցող բաների մասին, այլ ոչ թե նախադասությունների կիրառման եղանակը։

Լեզվի փիլիսոփայության խնդիրները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Լեզվի բնույթը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ըստ հին հունական փիլիսոփայական ավանդույթների, ինչպիսիք են Պլատոնը և Արիստոտելը, լեզուն դիտվում է որպես իրականության մասին նախադասությունների միջոցով հայտարարություններ անելու գործիք. օր.՝ «Մարդը բանական կենդանի է», որտեղ Մարդը սուբյեկտ է, բանական կենդանի-ն պրեդիկատն է, որն արտահայտում է սուբյեկտի հատկությունը։ Նման կառույցները կազմում են նաև սիլլոգիզմի շարահյուսական հիմքը, որը մնաց ֆորմալ տրամաբանության ստանդարտ մոդելը մինչև 20-րդ դարի սկիզբը, երբ այն փոխարինվեց պրեդիկատային տրամաբանությամբ։ Լեզվաբանության և լեզվի փիլիսոփայության մեջ դասական մոդելը կիրառվել է միջնադարում, իսկ Արիստոտելյան գիտության փիլիսոփայության և լեզվաբանության միջև կապը մշակվել է Թոմաս Էրֆուրտացու քերականության կողմից (մոտ 1305 թվական), որը տալիս է անցումայինի վերլուծության օրինակ։ նախադասություն՝ «Պլատոնը հարվածում է Սոկրատեսին», որտեղ Սոկրատեսը պրեդիկատի առարկան է և բաղադրիչը[36][37]։

Լեզվի սոցիալական և էվոլյուցիոն հայեցակետերը քննարկվել են դասական և միջնադարյան ժամանակաշրջաններում։ Պլատոնի "Կրատիլ" երկխոսությունը ուսումնասիրում է բառերի պատկերավորությունը ՝ պնդելով, որ բառերը ստեղծվում են "բառի վարպետների" կողմից և ընտրվում են նրանց կողմից, ովքեր դրանց կարիքն ունեն[38]։ Լուսավորության մտածողները դասական մոդելը համատեղել են քրիստոնեական աշխարհայացքի հետ ՝ պնդելով, որ Աստված մարդուն ստեղծել է սոցիալական և բանական, և այդ հատկություններից ելնելով ՝ մարդը ստեղծել է իր մշակութային սովորությունները, ներառյալ լեզուն։ Այս ավանդույթում սուբյեկտ-նախադրյալ կառուցվածքի տրամաբանությունը ձևավորում է ընդհանուր կամ "համընդհանուր" քերականություն, որը ղեկավարում է մտածողությունը և ընկած է բոլոր լեզուների հիմքում[39]։ Լեզուների միջև եղած տարբերությունները մասնավորապես ուսումնասիրվել են Պորտ Ռոյալի քերականության կողմից, որը դրանք նկարագրել է որպես պատահական և առանձնացված մտածողության և լեզվի տրամաբանական պահանջներից բխող արդյունք[40]։

Դասական տեսակետը հերքվել է 19-րդ դարի սկզբին գերմանական ռոմանտիզմի կողմնակիցների կողմից։ Հումբոլդտը և նրա ժամանակակիցները կասկածի տակ էին դրել մտածողության համընդհանուր ներքին ձևի առկայությունը։ Նրանք պնդում էին, որ քանի որ մտածողությունը բանավոր է, լեզուն պետք է նախապայման լինի մտածողության համար։ Հետևաբար, յուրաքանչյուր ժողովուրդ ունի իր ուրույն մտածելակերպը, աշխարհայացքը, որը զարգացել է ազգի լեզվական պատմության հետ միասին։ Բազմազանությունը սկսել է ընդգծվել ՝ շեշտը դնելով լեզվի անվերահսկելի սոցիալ-պատմական կառուցման վրա[41]։ Ազդեցիկ ռոմանտիկ հասկացությունները ներառում են Գրիմի լեզվաբանական էվոլյուցիայի ձայնային օրենքները, Շլայխերի տեսակների և լեզվի Դարվինյան անալոգիան, Շտայնթալի և Վունդտի լեզվի ֆոլկերպսիխոլոգիական նկարագրությունները և Սոսյուրի սեմիոլոգիան, սեմիոտիկայի դիադիկ մոդելը, այսինքն ՝ լեզուն որպես նշանային համակարգ ՝ իր ներքին տրամաբանությամբ, առանձնացված է ֆիզիկական իրականությունից[42]։

20-րդ դարի սկզբին տրամաբանական քերականությունը պաշտպանում էին Ֆրեգեն և Հուսերլը։ Հուսերլի մաքուր տրամաբանական քերականությունը հենվում է 17-րդ դարի բանական համընդհանուր քերականության վրա՝ առաջարկելով պաշտոնական իմաստաբանություն, որը կապում է ֆիզիկական իրականության կառուցվածքները (օրինակ ՝ այս թուղթը սպիտակ է) բնական լեզուների մտքի կառուցվածքների, իմաստի և մակերեսային ձևի հետ[43]։ Այնուամենայնիվ, Հուսերլի տրակտատը մերժվեց ընդհանուր լեզվաբանության մեջ։ Փոխարենը, լեզվաբանները ընտրեցին Չոմսկու համընդհանուր քերականության տեսությունը՝ որպես բնածին կենսաբանական կառուցվածք, որը շարահյուսություն է ստեղծում ֆորմալիստական ձևով, այսինքն՝ անկախ իմաստից[36]։

Շատ փիլիսոփաներ շարունակում են հավատարիմ մնալ այն տեսակետին, որ լեզուն տրամաբանորեն հիմնավորված գործիք է նախադրյալ-փաստարկային կառուցվածքի միջոցով իրականության կառուցվածքներն արտահայտելու համար։ Աջակիցների թվում են՝ Ռասելը, Վիտգենշտեյնը, Սելլարսը, Դևիդսոնը, Պուտնամը և Սիրլը։ Դրան հաջորդել ել տրամաբանական ֆորմալ իմաստաբանությունը որպես լեզվաբանության հիմք վերակենդանացնելու փորձերը, օրինակ ՝ Մոնթագի քերականությունը։ Չնայած լեզվաբանների, այդ թվում ՝ Չոմսկու և Լակոֆի դիմադրությանը, պաշտոնական իմաստաբանությունը ստեղծվել է քսաներորդ դարի վերջին։ Այնուամենայնիվ, դրա ազդեցությունը հիմնականում սահմանափակված էր համակարգչային լեզվաբանությամբ և քիչ ազդեցություն ունեցավ ընդհանուր լեզվաբանության վրա[44]։

Չոմսկու քերականության անհամատեղելիությունը գենետիկայի և նյարդահոգեբանության հետ 1980-ականներին հիմք հանդիսացավ հոգեբանորեն և կենսաբանորեն կողմնորոշված լեզվի նոր տեսությունների համար, և դրանք 21-րդ դարում ազդեցություն ձեռք բերեցին լեզվաբանության և ճանաչողական գիտության մեջ։ Օրինակներ են Լակոֆի հայեցակարգային փոխաբերությունը, որը պնդում է, որ լեզուն ինքնաբերաբար առաջանում է տեսողական և այլ զգայական տեղեկատվությունից, ինչպես նաև տարբեր մոդելներ, որոնք ոգեշնչված են Դոքինսի մեմետիկայից[45] ՝ լեզվական միավորների նեոդարվինիստական մոդելից ՝ որպես բնական ընտրության միավորներ։ Դրանք ներառում են ճանաչողական քերականություն, կառուցման քերականություն և օգտագործման վրա հիմնված լեզվաբանություն[46]։

Պաշտոնական (ընդունված) և ոչ պաշտոնական (ոչ ընդունված) մոտեցումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Լեզվի փիլիսոփաներին համար տարակարծության տեղիք տվող մեկ այլ հարց է, թե որ ընդունված տրամաբանությունը կարող է օգտագործվել որպես արդյունավետ գործիք բնական լեզուների վերլուծության և ըմբռնման համար։ Թեև փիլիսոփաների մեծ մասը, այդ թվում՝ Գոթլոբ Ֆրեգեն, Ալֆրեդ Տարսկին և Ռուդոլֆ Կարնապը, քիչ թե շատ թերահավատորեն են վերաբերվել բնական լեզուների ֆորմալացմանը, նրանցից շատերը մշակել են պաշտոնական լեզուներ գիտության մեջ օգտագործելու համար կամ հետազոտության համար ձևակերպել են բնական լեզվի մասեր։ Պաշտոնական (ընդունված) իմաստաբանության այս ավանդույթի ամենահայտնի անդամներից են եղել Տարսկին, Կարնապը, Ռիչարդ Մոնթեգը և Դոնալդ Դևիդսոնը[47]։

Մյուս կողմում, հատկապես աչքի ընկան 1950-60-ական թվականներին, այսպես կոչված, «սովորական լեզվի փիլիսոփաները»։ Փիլիսոփաներ, ինչպիսիք են Պ. Ֆ. Ստրաուսոնը, Ջոն Լանգշաու Օսթինը և Գիլբերտ Ռայլը շեշտել են բնական լեզվի ուսումնասիրության կարևորությունը՝ հաշվի չառնելով նախադասությունների ճշմարտացիության պայմանները և տերմինների հղումները։ Նրանք չէին հավատում, որ լեզվական իմաստի սոցիալական և գործնական չափերը կարող են գրավել տրամաբանության գործիքների կիրառմամբ պաշտոնականացման որևէ փորձ։ Տրամաբանությունը մի բան է, իսկ լեզուն՝ բոլորովին այլ բան։ Կարևորը ոչ թե ինքնին արտահայտություններն են, այլ այն, թե մարդիկ հաղորդակցության մեջ ինչպես են օգտագործում դրանք[48]։

Օսթինը զարգացրել է խոսքի ակտի տեսությունը, որը նկարագրում էր այն բաները, որոնք կարելի է անել նախադասությամբ (պնդում, հրաման, հարցում, բացականչություն) տարբեր համատեքստերում[49]։ Սթրոուսոնը պնդում էր, որ տրամաբանական կապերի ճշմարտության աղյուսակի իմաստաբանությունը չեն ընկալում իրենց բնական լեզվի նմանակների իմաստները («և», «կամ» և «եթե-ապա»)[50]։ Թեև «սովորական լեզվի» շարժումը հիմնականում մարել է 1970-ականներին, նրա ազդեցությունը վճռորոշ նշանակություն է ունեցել խոսքի-գործողության տեսության և պրագմատիկայի ուսումնասիրության ոլորտների զարգացման համար։ Նրա գաղափարներից շատերը ընդունված են տեսաբանների կողմից, ինչպիսիք են Քենթ Բախը, Ռոբերտ Բրանդոմը, Փոլ Հորվիչը և Սթիվեն Նիլը։ Վերջին աշխատություններում իմաստաբանության և պրագմատիկայի բաժանումը դարձել է փիլիսոփայության և լեզվաբանության աշխույժ քննարկման թեմա, օրինակ՝ Սպերբերի և Ուիլսոնի, Քարսթոնի և Լևինսոնի աշխատություններում[51][52][53]։

Այս պնդումները հաշվի առնելով՝ ընդունված և չընդունված մոտեցումների հարցը մնում է թերևս չլուծված։ Որոշ տեսաբաններ (օրինակ՝ Փոլ Գրայսը) կասկածով են մոտենում այս պնդումներին, ըստ որոնց տրամաբանական և բնական լեզվի մեջ էական տարբերություն կա[54]։

Թարգմանություն և մեկնում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Լեզվի փիլիսոփաները փորձել են դիմակայել երկու այլ խնդիրների՝ թարգմանություն և մեկնում։ 1950-ականներին Վ.Վ. Քուայնը «Word and Object»-ում պնդել է իմաստի և հղման անորոշությունը՝ հիմնվելով արմատական թարգմանության սկզբունքի վրա։ Քուայնը խնդրում է ընթերցողներին պատկերացնել մի իրավիճակ, երբ նրանք առերեսվում են բնիկ մարդկանց խմբի հետ, որտեղ պետք է փորձեն իմաստավորել այն արտահայտություններն ու ժեստերը, որոնք օգտագործում են բնիկները։ Սա արմատական թարգմանության տրամաբանությունն է[55]։

Նա պնդում էր, որ նման իրավիճակում սկզբունքորեն անհնար է միանգամայն վստահ լինել այն իմաստի կամ հղումի մեջ, որը բնիկ ժողովուրդների լեզվով խոսողը տալիս է խոսքին։ Օրինակ, եթե խոսողը տեսնում է նապաստակ և ասում է «գավագայ», նա նկատի ունի ամբողջ նապաստակի՞ն, նապաստակի պոչի՞ն, թե՞ նապաստակի ինչ-որ մասին։ Այն ամենը, ինչ կարելի է անել, արտասանությունն ուսումնասիրելն է որպես անհատի ընդհանուր լեզվական վարքագծի մաս, այնուհետև օգտագործել այս դիտարկումները՝ մեկնաբանելու բոլոր մյուս արտահայտությունների իմաստը։ Այս հիմքից կարելի է թարգմանության ձեռնարկ կազմել։ Բայց քանի որ հղումն անորոշ է, այդպիսի ձեռնարկներ շատ կլինեն, որոնցից ոչ մեկն ավելի ճիշտ չէ, քան մյուսները։ Քուայնի համար, ինչպես Վիտգենշտեյնի և Օսթինի համար, իմաստը մի բան չէ, որը կապված է մեկ բառի կամ նախադասության հետ, այլ ավելի շուտ մի բան է, որը, եթե ընդհանրապես կարելի է վերագրել, կարող է վերագրվել միայն մի ամբողջ լեզվի[55]։ Ստացված տեսակետը կոչվում է իմաստային ամբողջականություն։

Ոգեշնչված Քուայնի քննարկումից՝ Դոնալդ Դեյվիդսոնը ընդլայնել է արմատական թարգմանության գաղափարը մեկ լեզվական հանրության մեջ ասույթների և վարքագծի մեկնաբանության վրա։ Նա այս հասկացությունն անվանել է արմատական մեկնաբանություն։ Նա ենթադրում էր, որ իմաստը, որ ցանկացած անհատ վերագրում է նախադասությանը, կարող է որոշվել միայն անհատի պնդումների, ինչպես նաև նրանց հոգեկան վիճակին և վերաբերմունքին իմաստներ վերագրելով[15]։

Անորոշություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բառերի անորոշության խնդիրը մտահոգել է լեզվի և տրամաբանության փիլիսոփաներին։ Լեզվի փիլիսոփաներին հետաքրքրել են այն դեպքերը, որտեղ «սահմանային դեպքերի» առկայությունը թվացյալ անհնարին է դարձնում ասել՝ նախադրյալը ճշմարիտ է, թե կեղծ։ Դասական օրինակներն են՝ «բարձրահասակ է» կամ «ճաղատ է», որտեղ չի կարելի ասել, որ որոշ սահմանային դեպք (մի անձ) բարձրահասակ է կամ ոչ բարձրահասակ։ Հետևաբար անորոշությունը ծնում է պարադոքսը։ Շատ տեսաբաններ փորձել են պարադոքսը լուծել n-տրամաբանության միջոցով, ինչպիսին է անորոշ տրամաբանությունը, որն արմատապես հեռացել է դասական երկարժեք տրամաբանությունից։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ «Philosophy of language». Encyclopedia Britannica (անգլերեն). Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 14-ին.
  2. ↑ «Philosophy of Language». Internet Encyclopedia of Philosophy (անգլերեն). Վերցված է 2019 թ․ սեպտեմբերի 22-ին.
  3. ↑ Blackburn, S. "History of the Philosophy of Language". In Oxford Companion to Philosophy. ed. Ted Honderich. Oxford: Oxford University Press. 1995. 0-19-866132-0
  4. ↑ Plato, Cratylus (c. 360 BCE). Series: Cambridge Studies in the Dialogues of Plato. Trans. David Sedley. Cambridge: University of Cambridge Press. 2003. 978-0-521-58492-0 also available from Project Gutenberg.
  5. ↑ Steven K. Strange, (1992) Porphyry: On Aristotle, Categories. Ithaca: Cornell University Press. 0-8014-2816-5.
  6. ↑ Eco, Umberto (1986). Semiotics and the Philosophy of Language (անգլերեն). Indiana University Press. էջ 30. ISBN 9780253203984. «BHAGLAND (The Stoic Concept of Lekton.»
  7. ↑ Mates, B. (1953) Stoic Logic. Berkeley: University of California Press. 0-520-02368-4
  8. ↑ King, Peter. Peter Abelard. Stanford Encyclopedia of Philosophy. http://plato.stanford.edu/entries/abelard/#4
  9. ↑ Marconi, D. "Storia della Filosofia del Linguaggio". In L'Enciclopedia Garzantina della Filosofia. ed. Gianni Vattimo. Milan: Garzanti Editori. 1981. 88-11-50515-1
  10. ↑ 10,0 10,1 Kretzmann, N., Anthony Kenny & Jan Pinborg. (1982) Cambridge History of Later Medieval Philosophy. Cambridge: Cambridge University Press. 0-521-22605-8
  11. ↑ Søren Kierkegaard (1813–1855). In Cloeren, H. Language and Thought. Berlin: Walter de Gruyter, 1988.
  12. ↑ David Kreps, Bergson, Complexity and Creative Emergence, Springer, 2015, p. 92.
  13. ↑ Block, Ned. "Conceptual Role Semantics" (online).
  14. ↑ Tarski, Alfred. (1944). "The Semantical Conception of Truth". PDF.
  15. ↑ 15,0 15,1 Davidson, D. (2001) Inquiries into Truth and Interpretation. Oxford: Oxford University Press. 0-19-924629-7
  16. ↑ Wittgenstein, L. (1958) Philosophical Investigations. Third edition. trans. G. E. M. Anscombe. New York: Macmillan Publishing Co.
  17. ↑ Brandom, R. (1994) Making it Explicit. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press. 0-674-54330-0
  18. ↑ Burge, Tyler. 1979. Individualism and the Mental. Midwest Studies in Philosophy 4: 73-121.
  19. ↑ Putnam, H. (1975) "The Meaning of 'Meaning'" Արխիվացված 2013-06-18 Wayback Machine. In Language, Mind and Knowledge. ed. K. Gunderson. Minneapolis: University of Minnesota Press. 88-459-0257-9
  20. ↑ Kripke, S. (1980) Naming and Necessity. Oxford: Basil Blackwell. 88-339-1135-7
  21. ↑ Voltolini, A. (2002) "Olismi Irriducibilmente Indipendenti?". In Olismo ed. Massimo Dell'Utri. Macerata: Quodlibet. 88-86570-85-6
  22. ↑ 22,0 22,1 Dummett, M. (1991) The Logical Basis of Metaphysics. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press. 88-15-05669-6
  23. ↑ Grice, Paul. "Meaning". Perspectives in the Philosophy of Language. (2000), ed. Robert Stainton.
  24. ↑ Frege, G. (1892). "On Sense and Reference". In Frege: Senso, Funzione e Concetto. eds. Eva Picardi and Carlo Penco. Bari: Editori Laterza. 2001. 88-420-6347-9
  25. ↑ Stanley, Jason. (2006). Philosophy of Language in the Twentieth Century Արխիվացված 2006-04-24 Wayback Machine. Forthcoming in the Routledge Guide to Twentieth Century Philosophy.
  26. ↑ Gaynesford, M. de I: The Meaning of the First Person Term, Oxford, Oxford University Press, 2006.
  27. ↑ Russell, B. (1905) "On Denoting". Published in Mind.online text, Neale, Stephen (1990) Descriptions, Cambridge, Massachusetts: MIT Press.
  28. ↑ Russell, B. (1903) I Principi della Matematica. Original title: The Principles of Mathematics. Italian trans. by Enrico Carone and Maurizio Destro. Rome: Newton Compton editori. 1971. 88-8183-730-7
  29. ↑ Chomsky, Noam. New horizons in the study of language and mind. Cambridge University Press, 2000.
  30. ↑ Piattelli-Palmarini, Massimo, Juan Uriagereka, and Pello Salaburu, eds. Of Minds and Language: A Dialogue with Noam Chomsky in the Basque Country. Oxford University Press, 2009, p. 27.
  31. ↑ Pagin, P. "Are Holism and Compositionality Compatible?" In Olismo. ed. Massimo dell'Utri. Macerata: Quodlibet. 2002. 88-86570-85-6
  32. ↑ Syntax: An Introduction, Volume 1 by Talmy Givón, John Benjamins Publishing, 2001
  33. ↑ 33,0 33,1 Stainton, Robert J. (1996). Philosophical perspectives on language. Peterborough, Ont., Broadview Press.
  34. ↑ Bunnin, Nicholas; Tsui-James, E. P. (1999). The Blackwell Companion to Philosophy. Oxford: Blackwell. էջ 97, 120–121.
  35. ↑ Teevan, James J. and W.E. Hewitt. (2001) Introduction to Sociology: A Canadian Focus. Prentice Hall: Toronto. p.10
  36. ↑ 36,0 36,1 Seuren, Pieter A. M. (1998). Western linguistics: An historical introduction. Wiley-Blackwell. էջեր 250–251. ISBN 0-631-20891-7.
  37. ↑ Itkonen, Esa (2013). «Philosophy of linguistics». In Allen, Keith (ed.). The Oxford Handbook of the History of Linguistics. Oxford University Press. էջեր 747–775. ISBN 9780199585847.
  38. ↑ Cooper, John M.; Hutchinson, Douglas S. (1997). Plato: Complete Works. Hackett. ISBN 978-0872203495.
  39. ↑ Jermołowicz, Renata (2003). «On the project of a universal language in the framework of the XVII century philosophy». Studies in Logic, Grammar and Rhetoric. 6 (19): 51–61.
  40. ↑ Lancelot, Claude (1975) [First published 1660]. General and Rational Grammar : The Port-Royal Grammar. The Hague: Mouton. ISBN 902793004X. {{cite book}}: Missing |author1= (օգնություն)
  41. ↑ Beak, Wouter (2004). Linguistic Relativism: Variants and Misconceptions (PDF) (thesis). University of Amsterdam. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2023 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 23-ին.
  42. ↑ Handbook of Semiotics. Indiana University Press. 1990. ISBN 978-0-253-20959-7.
  43. ↑ Mays, Wolfe (2002). «Edmund Husserl's Grammar: 100 Years On». JBSP - Journal of the British Society for Phenomenology. 33 (3): 317–340. doi:10.1080/00071773.2002.11007389.
  44. ↑ Partee, Barbara (2011). «Formal Semantics: Origins, Issues, Early Impact». The Baltic International Yearbook of Cognition, Logic and Communication. Vol. 6. BIYCLC. էջեր 1–52. doi:10.4148/biyclc.v6i0.1580.
  45. ↑ Blackmore, Susan (2008). «Memes shape brains shape memes». Behavioral and Brain Sciences. 31 (5): 513. doi:10.1017/S0140525X08005037. Վերցված է 2020 թ․ դեկտեմբերի 22-ին.
  46. ↑ Christiansen, Morten H.; Chater, Nick (2008). «Language as shaped by the brain» (PDF). Behavioral and Brain Sciences. 31 (5): 489–558. doi:10.1017/S0140525X08004998. PMID 18826669. Վերցված է 2020 թ․ դեկտեմբերի 22-ին.
  47. ↑ Partee, B. Richard Montague (1930–1971). In Encyclopedia of Language and Linguistics, 2nd Ed., ed. Keith Brown. Oxford: Elsevier. V. 8, pp. 255–57, 2006.
  48. ↑ Lycan, W. G. (2008). Philosophy of Language: A Contemporary Introduction. New York: Routledge.
  49. ↑ Austin, J.L. (1962). J.O. Urmson. (ed.). How to Do Things With Words: The William James Lectures delivered at Harvard University in 1955. Oxford: Clarendon Press. ISBN 0-674-41152-8.
  50. ↑ P. F. Strawson, "On Referring". Mind, New Series, Vol. 59, No. 235 (Jul., 1950), pp. 320–344
  51. ↑ Sperber, Dan; Wilson, Deirdre (2001). Relevance : communication and cognition (2nd ed.). Oxford: Blackwell Publishers. ISBN 9780631198789. OCLC 32589501.
  52. ↑ Robyn., Carston (2002). Thoughts and utterances : the pragmatics of explicit communication. Oxford, U.K.: Blackwell Pub. ISBN 9780631178910. OCLC 49525903.
  53. ↑ C., Levinson, Stephen (2000). Presumptive meanings : the theory of generalized conversational implicature. Cambridge, Massachusetts: MIT Press. ISBN 9780262621304. OCLC 45733473.{{cite book}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  54. ↑ Grice, Paul. "Logic and Conversation". Perspectives in the Philosophy of Language. (2000) ed. Robert Stainton.
  55. ↑ 55,0 55,1 Quine, W.V. (1960) Word and Object. MIT Press; 0-262-67001-1.
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Լեզվի_փիլիսոփայություն&oldid=9807723» էջից