Jump to content

Արիստոտելականություն

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
«Արիստոտել» Ֆրանչեսկո Հայեց

Արիստոտելականություն` (անգլ.՝ Aristotelianism), (/ˌærɪstəˈtiːliənɪzəm/ ARR-i-stə-TEE-lee-ə-niz-əm) փիլիսոփայության ավանդույթ, որն իր որոշիչ ոգեշնչումը վերցնում է Արիստոտելի աշխատանքից։ Արիստոտելը բեղմնավոր գրող էր, որի աշխատանքներն ընդգրկում են բազմաթիվ առարկաներ՝ ֆիզիկա, կենսաբանություն, մետաֆիզիկա, տրամաբանություն, էթիկա, գեղագիտություն, պոեզիա, թատրոն, երաժշտություն, հռետորություն, հոգեբանություն, լեզվաբանություն, տնտեսագիտություն, քաղաքականություն և կառավարություն։ Արիստոտելի տարբերակիչ դիրքերից մեկը՝ որպես ելակետ ընդունող ցանկացած մտքի դպրոց, կարող է համարվել «արիստոտելյան»՝ ամենալայն իմաստով։ Սա նշանակում է, որ արիստոտելյան տարբեր տեսություններ (օրինակ՝ էթիկայի կամ գոյաբանության մեջ) կարող են շատ ընդհանրություններ չունենալ իրենց փաստացի բովանդակության տեսանկյունից, բացի Արիստոտելին վերաբերող ընդհանուր հղումից։

Արիստոտելի ժամանակներում փիլիսոփայությունը ներառում էր բնափիլիսոփայություն, որը նախորդում էր ժամանակակից գիտության գալստին՝ գիտական հեղափոխության ընթացքում։ Արիստոտելի գործերը սկզբում պաշտպանում էին Պերիպատետիկյան դպրոցի անդամները, իսկ հետո՝ նեոպլատոնականները, որոնք բազմաթիվ մեկնաբանություններ էին անում Արիստոտելի գրվածքների վերաբերյալ։ Իսլամական ոսկե դարաշրջանում, Ավիցեննան և Ավերոեսը թարգմանեցին Արիստոտելի ստեղծագործությունները արաբերեն և դրանց ներքո, Ալ-Քինդիի և Ալ-Ֆարաբիի նման փիլիսոփաների հետ միասին, արիստոտելյանությունը դարձավ իսլամական վաղ փիլիսոփայության հիմնական մասը։

Մայմոնիդը իսլամական գիտնականներից ընդունեց արիստոտելյանությունը և դրա վրա հիմնեց իր «Ուղեցույց տարակուսողների համար»-ը, ինչը դարձավ հրեական Սխոլաստիկայի հիմքը։ Չնայած Արիստոտելի որոշ տրամաբանական գործեր հայտնի էին Արևմտյան Եվրոպային, միայն 12-րդ դարի լատիներեն թարգմանությունների և սքոլաստիկայի վերելքի ժամանակ լայն տարածում ստացան Արիստոտելի և նրա արաբ մեկնաբանների գործերը։ Ալբերտ Մեծի և Թովմա Աքվինացու նման գիտնականները մեկնաբանեցին և համակարգեցին Արիստոտելի աշխատությունները՝ համապատասխան Կաթոլիկ աստվածաբանությանը։

Ժամանակակից բնափիլիսոփաների քննադատության ներքո նահանջելուց հետո, արիստոտելյան տելեոլոգիայի գաղափարը Վոլֆի և Կանտի միջոցով փոխանցվեց Հեգելին, որը այն կիրառեց պատմության մեջ որպես ամբողջություն։ Այնուամենայնիվ, Տրենդելենբուրգի և Բրենթանոյի կողմից այս նախագիծը քննադատվեց որպես ոչ արիստոտելյան, և Հեգելի ազդեցությունն այժմ ասում են, որ պատասխանատու է Մարքսի վրա արիստոտելյան կարևոր ազդեցության համար։

Արիստոտելականության ավանդական մետաֆիզիկական կամ տեսական փիլիսոփայության մերժումը, մասնավորապես արիստոտելյան բարոյական և «գործնական» փիլիսոփայությունը, ինչպիսին են՝ Գադամերը և Մակդաուելը։ Այս տեսանկյունից, քաղաքական հանրապետականության վաղ ժամանակակից ավանդույթը, որը հանրային, հասարակական ոլորտը կամ պետությունը համարում է որպես քաղաքացիների առաքինի գործունեությամբ կազմված, կարող է հիմնովին արիստոտելյան լինել։

Արիստոտելական ժամանակակից ամենահայտնի փիլիսոփան Ալասդայր Մակինթայրն է։ Հատկապես հայտնի է՝ իր «Առաքինությունից հետո» գրքում առաքինության էթիկայի վերականգնմանը օգնելու համար, Մակինթայրը վերանայում է արիստոտելականությունը՝ փաստարկելով, որ ամենաբարձր ժամանակավոր բարիքները, որոնք ներքին են մարդու համար, իրականանում են սոցիալական պրակտիկայում մասնակցության միջոցով։

Պատմություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հին Հունաստան

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդված՝ Պերիպատետիկյան դպրոց

Արիստոտելի սկզբնական հետևորդները եղել են Պերիպատետիկյան դպրոցի անդամները։ Արիստոտելի անվան դպրոցի ամենաակնառու անդամներն էին Թեոփրաստեսը և Ստրատոն Լամպսակացին, որոնք երկուսն էլ շարունակում էին Արիստոտելի հետազոտությունները։ Հռոմեական դարաշրջանում դպրոցը կենտրոնանում էր նրա աշխատանքը պահպանելու և պաշտպանելու վրա[1]։ Այս առումով ամենակարևոր դեմքը Ալեքսանդր Աֆրոդիսիացին էր, որը մեկնաբանեց Արիստոտելի գրությունները։ 3-րդ դարում Նեոպլատոնականության վերելքով, Պերիպատետիզմը՝ որպես անկախ փիլիսոփայություն, ավարտվեց։ Այնուամենայնիվ, նեոպլատոնականները փորձում էին Արիստոտելի փիլիսոփայությունը ներառել իրենց իսկ համակարգի մեջ և բազմաթիվ մեկնաբանություններ գրել Արիստոտելի վերաբերյալ։

Բյուզանդական կայսրություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բյուզանդական արիստոտելականությունը Բյուզանդական կայսրությունում ի հայտ եկավ արիստոտելյան պարաֆրազի տեսքով. հարմարեցումներ, որոնցում Արիստոտելի տեքստը վերամշակվում է, վերակազմակերպվում և էտվում, որպեսզի այն ավելի հեշտ հասկանալի լինի։ Այս ժանրը ենթադրաբար հորինել է Թեմիստիուսը 4-րդ դարի կեսերին, Միքայել Պսելոսը վերականգնել է 11-րդ դարի կեսերին, իսկ Սոֆոնիան հետագայում զարգացրել է 13-րդ դարի վերջին 14-րդ դարի սկզբին[2]։

9-րդ դարի կեսերին Մագնաուրայի դպրոցի փիլիսոփայության ամբիոնում նշանակվեց Լեո Մաթեմատիկոսը ՝ արիստոտելյան տրամաբանություն դասավանդելու համար[2]։ 11-րդ և 12-րդ դարերում առաջացավ տասներկուերորդ դարի բյուզանդական արիստոտելականությունը։ 12-րդ դարից առաջ արիստոտելյան մեկնաբանությունների բյուզանդական ամբողջ արդյունքը կենտրոնացած էր տրամաբանության վրա[2]։ Այնուամենայնիվ, 1118 թվականից հետո, երկու տասնամյակների ընթացքում արիստոտելյան մեկնաբանություններում ընդգրկված թեմաների շարքը շատ ավելին է, քանի որ իշխանուհի Աննա Կոմնենեն նախաձեռնեց և մի շարք գիտնականների հանձնարարեց մեկնաբանություններ գրել Արիստոտելի նախկինում անտեսված գործերի վերաբերյալ[2]։

Իսլամական աշխարհ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Միջնադարյան արաբական պատկեր՝ Արիստոտելը ուսանողին դասավանդելիս

Աբբասյան խալիֆայությունում շատ արտասահմանյան ստեղծագործություններ թարգմանվել են արաբերեն, կառուցվել են մեծ գրադարաններ, իսկ գիտնականներին ողջունել են[3]։ Հարուն ալ-Ռաշիդի և նրա որդի Ալ-Մամունի խալիֆաների օրոք Բաղդադի Իմաստության տունը ծաղկեց։ Խալիֆի կողմից թարգմանական աշխատանքների պատասխանատուի դերը ստանձնեց քրիստոնյա գիտնական Հունան իբն Իսհակը (809–873): Իր կյանքի ընթացքում Իսհակը սիրիերեն և արաբերեն է թարգմանել 116 գրվածք, այդ թվում ՝ Պլատոնի և Արիստոտելի ստեղծագործությունները[4][5]։

Իմաստության տան հիմնադրմամբ` արիստոտելյան աշխատանքների ամբողջ ժողովածուն ( բացառությամբ՝ «Էվդեմոսի բարոյագիտություն»,« Մեծ բարոյագիտություն » և «Քաղաքականություն») հասանելի դարձավ իր հույն մեկնաբանների հետ միասին։ Այս ժողովածուն միօրինակ հիմք դրեց Իսլամական արիստոտելականության համար[6]։

Ալ-Քինդին (801–873) իսլամական Պերիպատետիկյան դպրոցի փիլիսոփաներից առաջինն էր և հայտնի է արաբական աշխարհին անտիկ հունական և հելլենիստական փիլիսոփայությունը ծանոթացնելու իր ջանքերով[7]։ Նա արիստոտելյան և նեոպլատոնական միտքը ներառեց իսլամական փիլիսոփայական շրջանակներում։ Սա մուսուլմանական մտավոր աշխարհում հունական փիլիսոփայության ներդրման և մասսայականացման կարևոր գործոն էր[8]։

Փիլիսոփա Ալ-Ֆարաբին (872–950) մի քանի դար մեծ ազդեցություն ունեցավ գիտության և փիլիսոփայության վրա և իր ժամանակներում մեծապես համարվում էր Արիստոտելից հետո երկրորդը իր գիտելիքներով (հիշատակվում է նրա «Երկրորդ ուսուցիչ» կոչմամբ)։ Նրա աշխատանքը, որն ուղղված էր փիլիսոփայության և սուֆիզմի սինթեզին, ճանապարհ բացեց Ավիցեննայի (980–1037) աշխատանքի համար[9]։ Ավիցեննան Արիստոտելի հիմնական մեկնաբաններից մեկն էր[10]։ Նրա հիմնած մտքի դպրոցը հայտնի դարձավ որպես Ավիցեննիզմ, որը կառուցված էր բաղադրիչների և գաղափարական կառուցվածքային բլոկների վրա, որոնք հիմնականում արիստոտելյան և նեոպլատոնական են[11]։

Միջերկրական ծովի արևմտյան ծայրամասում, Կորդովայում Ալ-Հակամ II- ի (961-976) օրոք, ձեռնարկվեց թարգմանչական հսկայական ջանք, և շատ գրքեր թարգմանվեցին արաբերեն։ Իբն Ռուշդը (1126–1198), որն իր կյանքի մեծ մասն անց է կացրել Կորդոբայում և Սևիլյայում, հատկապես առանձնացել է որպես Արիստոտելի մեկնաբան։ Նա հաճախ գրում էր երկու կամ երեք տարբեր մեկնաբանություններ նույն աշխատանքի վերաբերյալ, և հայտնաբերվել են Արևմտյան երկերի՝ Ավերոյեսի մոտ 38 մեկնաբանություններ[12]։ Չնայած նրա գրվածքները իսլամական երկրներում ունեցել են միայն ծայրահեղ ազդեցություն, բայց, ի վերջո, նրա աշխատանքները հսկայական ազդեցություն կունենային Լատինական Արևմուտքում[12] և կհանգեցնեին դեպի Ավերոյիզմ կոչվող մտքի դպրոցին։

Արևմտյան Եվրոպա

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Տե՛ս նաև՝ Սխոլաստիկա և Թոմիզմ
Արիստոտելը, պահելով իր «Էթիկա»-ի մանրամասները Վատիկանի «Աթենական դպրոց» որմնանկարից

Չնայած Հռոմեական կայսրության փլուզումից հետո Արիստոտելի մասին որոշ գիտելիքներ, կարծես թե պահպանվել էին Արևմտյան Եվրոպայի եկեղեցական կենտրոններում, IX դարում Արիստոտելի մասին հայտնի գրեթե ամեն ինչ բաղկացած էր Բոետիոսի «Օրգանոն»-ի մեկնաբանություններից և մի քանի կրճատումներից։ Կործանվող կայսրության լատինական հեղինակների՝ Իսիդոր Սևիլյացի և Մարտիանուս Կապելլայի կողմից[13]։ Այդ ժամանակներից մինչև տասնմեկերորդ դարի վերջ արիստոտելյան գիտելիքների մեջ քիչ առաջընթաց է նկատվում[13]։

12-րդ դարի վերածննդի դարաշրջանը եվրոպացի գիտնականների կողմից նոր մեծ որոնում գտավ։ Ջեյմս Վենետիկցին, որ հավանաբար մի քանի տարի անցկացրել է Կոստանդնուպոլիսում, տասներկուերորդ դարի կեսերին հունարենից լատիներեն թարգմանեց Արիստոտելի «Երկրորդ վերլուծություն»- ը[14], այդպիսով արիստոտելյան ամբողջական տրամաբանական ժողովածուն՝ «Օրգանոն», առաջին անգամ մատչելի դարձնելով լատիներենով։ Գիտնականները ճանապարհորդում էին Եվրոպայի այն տարածքները, որոնք ժամանակին եղել են մուսուլմանների իշխանության ներքո և մինչ օրս ունեցել են զգալի արաբախոս բնակչություն։ Կենտրոնական Իսպանիայից, որը տասնմեկերորդ դարում վերադարձել էր քրիստոնեական իշխանությանը, գիտնականները պատրաստել են 12-րդ դարի լատիներեն թարգմանություններից շատերը։ Այս թարգմանիչներից ամենաարդյունավետը Գերարդ Կրեմոնացին էր[15] (մոտ. 1114–1187), որը թարգմանեց 87 գիրք[16], որոնք ընդգրկում էին Արիստոտելի շատ գործեր, ինչպիսիք են նրա «Երկրորդ վերլուծություն», «Ֆիզիկա», «Երկնքի մասին», «Արարման և ոչնչացման մասին» և «Օդերևութաբանություն»։ Մայքլ Սքոթը (մոտ 1175–1232) թարգմանել է Ավերոյեսի մեկնաբանությունը Արիստոտելի գիտական աշխատությունների վերաբերյալ[17]։

Արիստոտելի ֆիզիկական գրվածքները սկսեցին բաց քննարկել։ Այն ժամանակ, երբ Արիստոտելի մեթոդը ներթափանցում էր ամբողջ աստվածաբանությունը, այս տրակտատները բավարար էին՝ 1210–1277 թվականների դատապարտումներում հետերոդոքսիայի նրա արգելքը հարուցելու համար[13]։ Դրանցից առաջինում ՝ 1210 թ. Փարիզում, ասվեց, որ «ոչ Արիստոտելի բնական փիլիսոփայության գրքերը կամ դրանց մեկնաբանությունները Փարիզում չեն կարդա հրապարակային կամ գաղտնի, և դա մենք արգելում ենք նախկին հաղորդակցության տուգանքով»[18]։ Այնուամենայնիվ, չնայած Արիստոտելի ուսմունքը սահմանափակելու հետագա փորձերին, 1270 թ. Արիստոտելի բնական փիլիսոփայության արգելքը անարդյունավետ էր[19]։

Վիլյամ Մոերբեկցին (մոտ 1215–1286) ձեռնամուխ եղավ Արիստոտելի աշխատությունների ամբողջական թարգմանությանը կամ որոշ մասերի համար առկա թարգմանությունների վերանայմանը։ Նա «Քաղաքականություն» աշխատության առաջին թարգմանիչն էր (մոտ 1260 թ.) հունարենից լատիներեն։ Ենթադրվում էր, որ Արիստոտելի լատիներեն շատ օրինակներ, որոնք շրջանառության մեջ էին դրվել այն ժամանակ, ազդել են Ավերոյեսի կողմից, որը կասկածվում էր որպես Արիստոտելի ավելի վաղ թարգմանություններում հայտնաբերված փիլիսոփայական և աստվածաբանական սխալների աղբյուր։ Այնուամենայնիվ, նման պնդումներն առանց երաշխավորված չէին, քանի որ Ավերոյեսի Ալեքսանդրյան Արիստոտելականությունը հետևեց «Արիստոտելի տեքստի խիստ ուսումնասիրությանը, որը ներմուծեց Ավիցեննան, (քանի որ) ավանդական Նեոպլատոնականության մեծ մասը ներառված էր ավանդական Արիստոտելականության մարմնում»[20]։

Ալբերտ Մեծը (մոտ 1200–1280) միջնադարյան առաջին գիտնականներից էր, որ Արիստոտելի փիլիսոփայությունը կիրառեց քրիստոնեական մտածողության մեջ։ Նա արտադրեց Արիստոտելի իր համար մատչելի գործերի մեծ մասի վերապատկերները[21]։ Նա մարսեց, մեկնաբանեց և համակարգեց ամբողջ Արիստոտելի աշխատությունները, քաղեց արաբացի մեկնաբանների լատինական թարգմանություններից և գրառումներից՝ համաձայն Եկեղեցու վարդապետության։ Նրա ջանքերի արդյունքում ստեղծվեց Արիստոտելի քրիստոնեական ընդունելությունը Արևմտյան Եվրոպայում[21]։ Ալբերտ Մեծը չհրաժարվեց Պլատոնից։ Դրանով նա պատկանում էր իրեն նախորդող փիլիսոփայության գերիշխող ավանդույթին, այն է՝ «համամիտ ավանդույթ»[22], որը փորձում էր Արիստոտելին ներդաշնակեցնել Պլատոնին մեկնաբանության միջոցով (տե՛ս, օրինակ՝ Պորփյուրի «Պլատոնի և Արիստոտելի նույն դպրոցի հետևորդներ լինելու մասին» )։ Ալբերտ Մեծի հայտնի գրվածքն է.

«Scias quod non perficitur homo in philosophia nisi ex scientia duarum philosophiarum: Aristotelis et Platonis․» (Metaphysics, I, tr. 5, c. 5) (Իմացե՛ք, որ մարդը փիլիսոփայության մեջ կատարելագործված չէր լինի, եթե չլինեին երկու փիլիսոփաների ՝ Արիստոտելի և Պլատոնի գիտելիքները)

Ալբերտ Մեծի աշակերտը ՝ Թովմա Աքվինացին (1225–1274), գրել է Արիստոտելի ստեղծագործությունների տասնյակ մեկնաբանություններ[23]։ Թովման շեշտակիորեն արիստոտելական էր, նա ընդունեց Արիստոտելի ֆիզիկական օբյեկտների վերլուծությունը , իր տեղի, ժամանակի և շարժման տեսակետը, գլխավոր շարժիչի ապացույցը, նրա տիեզերաբանությունը, զգայարանների ընկալման և մտավոր գիտելիքների պատմությունը և նույնիսկ բարոյական փիլիսոփայության մասերը[23]։ Փիլիսոփայական դպրոցը, որն առաջացավ որպես Թովմա Ակվինացու ստեղծագործության ժառանգություն, հայտնի էր որպես Թոմիզմ, և հատկապես ազդեցիկ էր Դոմինիկյանների, իսկ ավելի ուշ՝ Հիսուսյանների շրջանում[23]։

Օգտագործելով Ալբերտի և Թովմաի մեկնաբանությունները, ինչպես նաև Մադիլիոս Պադովայի «Խաղաղության պաշտպան» -ը, 14-րդ դարի գիտնական Նիկոլայ Օրեսմը ֆրանսերեն է թարգմանել Արիստոտելի բարոյական գործերը և գրել դրանց վերաբերյալ լայն մեկնաբանություններ։

Ժամանակակից դարաշրջան

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ժամանակակից բնական փիլիսոփաների քննադատության ներքո նահանջելուց հետո արիստոտելական տելեոլոգիայի գաղափարը Վոլֆի և Կանտի միջոցով փոխանցվեց Հեգելին, որն այն ամբողջությամբ կիրառեց պատմության մեջ[փա՞ստ]: Չնայած այս նախագիծը քննադատվեց Թրենդելենբուրգի և Բրենթանոյի կողմից ՝ որպես ոչ արիստոտելական[փա՞ստ], Հեգելի ազդեցությունն այժմ հաճախ ասում են, որ պատասխանատու է Մարքսի վրա արիստոտելյան կարևոր ազդեցության համար[24]։ Ի հակադրություն՝ պոստմոդեռնիստները մերժում են արիստոտելականության պնդումը՝ տեսական կարևոր ճշմարտությունները բացահայտելու վերաբերյալ[25]։ Դրանով նրանք հետևում են Հայդեգերի կողմից Արիստոտելի՝ որպես արևմտյան փիլիսոփայության ողջ ավանդույթի մեծագույն աղբյուրի քննադատությանը։

Ժամանակակից

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Էթիկա

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արիստոտելականությունը նրա կողմնակիցների կողմից ընկալվում է՝ որպես Պլատոնի տեսությունները քննադատորեն զարգացնող[26]։ Վերջին արիստոտելյան բարոյական և «գործնական» փիլիսոփայությունը՝ ինչպիսին Գադամերն ու Մակդաուելն են, հաճախ ենթադրվում է, որ մերժում են արիստոտելականության ավանդական մետաֆիզիկական կամ տեսական փիլիսոփայությունը[փա՞ստ]: Այս տեսանկյունից քաղաքական հանրապետականության վաղ արդի ավանդույթը, որը res publica-ն, հասարակական ոլորտը կամ պետությունը համարում է քաղաքացիների առաքինի գործունեությամբ ձևավորված, կարող է հիմնովին արիստոտելյան լինել։ [փա՞ստ]:

Մորթիմեր Ադլերը Արիստոտելի «Նիկոմախի բարոյագիտությունը» նկարագրեց որպես «եզակի գիրք բարոյական փիլիսոփայության արևմտյան ավանդույթի մեջ․ միակ էթիկան, որը հիմնավոր է, գործնական և անառողջ»[27]։

Ժամանակակից արիստոտելական փիլիսոփա Ալասդայր Մակինթայրը հատկապես հայտնի էր «Առաքինությունից հետո» գրքում՝ առաքինության էթիկան վերականգնել օգնելու համար։ Մակինթայրը վերանայում է արիստոտելականությունը այն փաստարկով, որ ամենաբարձր ժամանակավոր բարիքները, որոնք ներքին են մարդու համար, իրականանում են սոցիալական պրակտիկայում մասնակցության միջոցով։ Նա հակադրվում է արիստոտելականությանը, կապիտալիզմի կառավարման ինստիտուտներին և նրա պետությանը և մրցակցային ավանդույթներին, ներառյալ՝ Հյումի, Կանտի, Կիերկեգորի և Նիցշեի փիլիսոփայությունները, որոնք մերժում են նրա գաղափարը էական մարդկային բարիքների և առաքինությունների մասին և փոխարենը օրինականացնում են կապիտալիզմը։ Հետևաբար, Մակինթայրի հաշվարկով, արիստոտելականությունը նույնական չէ ընդհանուր առմամբ արևմտյան փիլիսոփայության հետ, ավելի շուտ, դա «մինչ այժմ լավագույն տեսությունն է, (ներառյալ) մինչ այժմ լավագույն տեսությունը այն մասին, թե ինչն է դարձնում որոշակի տեսությունը լավագույնը»[28]։ Քաղաքական և սոցիալական առումով այն բնութագրվել է որպես նոր «հեղափոխական Արիստոտելականություն»։ Սա կարող է հակադրվել Արիստոտելի ավելի սովորական, ապաքաղաքական և արդյունավետ պահպանողական գործածություններին, օրինակ՝ Գադամերի և Մակդաուելի կողմից[29]։ Արիստոտելյան ժամանակակից այլ կարևոր տեսաբանների թվում են Կրտսեր Ֆրեդ Դ. Միլլերը[30] քաղաքականությունում և Ռոզալինդ Հարսթհաուզը՝ էթիկայում[31]։

Գոյաբանություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մետա-Գոյաբանության մեջ Նեո-Արիստոտելականությունը պնդում է, որ Գոյաբանության նպատակն է որոշել, թե որ սուբյեկտներն են հիմնարար, և ինչպես են ոչ հիմնարար սուբյեկտները կախված դրանցից[32]։ Հիմնարարության հայեցակարգը սովորաբար սահմանվում է մետաֆիզիկական հիմնավորման տեսանկյունից։ Հիմնարար սուբյեկտները տարբերվում են ոչ ֆունդամենտալ սուբյեկտներից, քանի որ դրանք հիմնավորված չեն այլ սուբյեկտների վրա[32]։ Օրինակ՝ երբեմն ընդունվում է, որ տարրական մասնիկներն ավելի հիմնարար են, քան դրանց կազմած մակրոսկոպիկ օբյեկտները (ինչպես աթոռներն ու սեղանները)։ Սա պնդում է մանրադիտակային և մակրոսկոպիկ օբյեկտների միջև հիմնավորվածության կապի մասին։

Այս գաղափարները վերադառնում են Արիստոտելի այն թեզին, ըստ որի՝ գոյաբանական տարբեր դասակարգումներից գոյություն ունեցող անձինք ունեն հիմնարարության տարբեր աստիճաններ։ Օրինակ՝ սուբստանցերը ունեն հիմնարարության ամենաբարձր աստիճանը, քանի որ դրանք գոյություն ունեն իրենց մեջ։ Մինչդեռ հատկությունները պակաս հիմնարար են, քանի որ դրանց գոյությունը կախված է նյութերից[33]։

Ջաթան Շաֆերի առաջնահերթ մոնիզմը նեո-արիստոտելական գոյաբանության վերջին ձևն է։ Նա գտնում է, որ ամենակարևոր մակարդակում գոյություն ունի միայն մեկ բան՝ աշխարհն ամբողջությամբ։ Այս թեզը չի ժխտում մեր ողջամիտ ինտուիցիան, որ գոյություն ունեն հստակ առարկաներ, որոնց հանդիպում ենք առօրյա գործերում, ինչպիսիք են մեքենաները կամ այլ մարդիկ։ Դա միայն ժխտում է, որ այդ օբյեկտներն ունեն գոյության ամենահիմնական ձևը[34]։

Ունիվերսալիաների խնդիրը

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ունիվերսալների խնդիրն այն է, թե արդյոք և որ եղանակով գոյություն ունեն ունիվերսալները։ Արիստոտելականներն ու պլատոնականները համաձայն են, որ ունիվերսալներն ունեն իրական, մտքից անկախ գոյություն։ Հետևաբար, նրանք դեմ են նոմինալիստական տեսակետին։ Արիստոտելակաները համաձայն չեն պլատոնիստների հետ համընդհանուր գոյության ձևի վերաբերյալ։ Պլատոնիստները կարծում են, որ ունիվերսալները գոյություն ունեն «պլատոնական դրախտ»-ի ինչ-որ ձևով, ուստի, գոյություն ունեն անկախ իրենց տարածական-ժամանակային աշխարհում։ Մինչդեռ արիստոտելականները հերքում են տիեզերական աշխարհից դուրս ունիվերսալների գոյությունը։ Այս տեսակետը հայտնի է որպես իմմանական ռեալիզմ[35]։ Օրինակ՝ համընդհանուր «կարմիրը» գոյություն ունի միայն այնքանով, որքանով, որ կոնկրետ աշխարհում կան կարմիր առարկաներ։ Կարմիր ունիվերսալ չէր լինի, եթե չլինեին կարմիր առարկաներ։

Դեյվիդ Արմսթրոնգը արիստոտելականության ժամանակակից պաշտպան է՝ կապված համաշխարհայինի խնդրի հետ։ Գործերի վիճակը նրա ուռուցքաբանության հիմնական կառուցվածքային մասն է։ Հանգամանքների ամբողջության բաղկացուցիչ մասերն են առանձնահատկություններն ու համընդհանուրները։ Արմսթրոնգը իմունենտ ռեալիստ է այն իմաստով, որ կարծում է, որ ունիվերսալը գոյություն ունի միայն այնքանով, որքանով այն կազմում է գործերի առնվազն մեկ իրական վիճակի բաղկացուցիչ։ Ունիվերսալներն առանց ակնթարթների աշխարհի մաս չեն կազմում[35]։

Տես նաև

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ Furley, David (2003), From Aristotle to Augustine: Routledge History of Philosophy, 2, Routledge
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 "Byzantine Philosophy"
  3. ↑ Wiet, Gaston. «Baghdad: Metropolis of the Abbasid Caliphate». Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ հունվարի 7-ին. Վերցված է 2010 թ․ ապրիլի 16-ին.
  4. ↑ Opth: Azmi, Khurshid. "Hunain bin Ishaq on Ophthalmic Surgery." Bulletin of the Indian Institute of History of Medicine 26 (1996): 69–74. Web. 29 Oct. 2009
  5. ↑ Lindberg, David C. The Beginnings of Western Science: Islamic Science. Chicago: The University of Chicago, 2007. Print.
  6. ↑ Manfred Landfester, Hubert Cancik, Helmuth Schneider (eds.), Brill's New Pauly: Encyclopaedia of the Ancient World. Classical tradition, Volume 1, Brill, 2006, p. 273.
  7. ↑ Klein-Frank, F. Al-Kindi. In Leaman, O & Nasr, H (2001). History of Islamic Philosophy. London: Routledge. p 165
  8. ↑ Felix Klein-Frank (2001) Al-Kindi, pages 166–167. In Oliver Leaman & Hossein Nasr. History of Islamic Philosophy. London: Routledge.
  9. ↑ «Avicenna (Ibn Sina) (c.980–1037)». The Internet Encyclopedia of Philosophy. Վերցված է 2007 թ․ հուլիսի 13-ին.
  10. ↑ «Avicenna (Abu Ali Sina)». Sjsu.edu. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ հունվարի 11-ին. Վերցված է 2010 թ․ հունվարի 19-ին.
  11. ↑ «Avicenna». Encyclopedia Iranica. Վերցված է 2010 թ․ ապրիլի 14-ին.
  12. ↑ 12,0 12,1 Edward Grant, (1996), The foundations of modern science in the Middle Ages, page 30. Cambridge University Press
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 Auguste Schmolders, History of Arabian Philosophy in The eclectic magazine of foreign literature, science, and art, Volume 46. February 1859
  14. ↑ L.D. Reynolds and Nigel G. Wilson, Scribes and Scholars, Oxford, 1974, p. 106.
  15. ↑ C. H. Haskins, Renaissance of the Twelfth Century, p. 287. "more of Arabic science passed into Western Europe at the hands of Gerard of Cremona than in any other way."
  16. ↑ For a list of Gerard of Cremona's translations see: Edward Grant (1974) A Source Book in Medieval Science, (Cambridge: Harvard Univ. Pr.), pp. 35–8 or Charles Burnett, "The Coherence of the Arabic-Latin Translation Program in Toledo in the Twelfth Century," Science in Context, 14 (2001): at 249-288, at pp. 275–281.
  17. ↑ "Michael Scotus"
  18. ↑ Edward Grant, A Source Book in Medieval Science, page 42 (1974). Harvard University Press
  19. ↑ Rubenstein, Richard E. Aristotle's Children: How Christians, Muslims, and Jews Rediscovered Ancient Wisdom and Illuminated the Middle Ages, page 215 (2004). Houghton Mifflin Harcourt
  20. ↑ Schmölders, Auguste (1859). «'Essai sur les Ecoles Philosophiques chez les Arabes' par Auguste Schmölders, (Paris 1842)» [Essay on the Schools of Philosophy in Arabia] (full–text/pdf). In Telford, John; Barber, Benjamin Aquila; Watkinson, William Lonsdale; Davison, William Theophilus (eds.). The London Quarterly Review. Vol. 11. J.A. Sharp. էջ 60. «We have said already that the most interesting and important of the Arabian schools is that which was the simple expression of Alexandrian Aristotelianism, the school of Avicenna and Averroes; or, as the Arabians themselves called it par excellence, that of the 'philosophers.' In no material point did they differ from their master, and, therefore, an exposition of their doctrines would be useless to those who know anything of the history of philosophy; but, before the strict study of the text of Aristotle, which was introduced by Avicenna, a large amount of traditional Neo-Platonism was incorporated with the body of traditional Aristotelianism, so as to take them sometimes far astray from their master's track.»
  21. ↑ 21,0 21,1 "Albert The Great"
  22. ↑ Henricus Bate, Helmut Boese, Carlos Steel, On Platonic Philosophy, Leuven: Leuven University Press, 1990, p. xvi.
  23. ↑ 23,0 23,1 23,2 "Saint Thomas Aquinas"
  24. ↑ For example, George E. McCarthy (ed.), Marx and Aristotle: Nineteenth-Century German Social Theory and Classical Antiquity, Although many disagree Rowman & Littlefield, 1992.
  25. ↑ For example, Ted Sadler, Heidegger and Aristotle: The Question of Being, Athlone, 1996.
  26. ↑ For contrasting examples of this, see Hans-Georg Gadamer, The Idea of the Good in Platonic-Aristotelian Philosophy (trans. P. Christopher Smith), Yale University Press, 1986, and Lloyd P. Gerson, Aristotle and Other Platonists, Cornell University Press, 2005.
  27. ↑ Adler, Mortimer Ten Philosophical Mistakes: Basic Errors in Modern Thought: How They Came About, Their Consequences, and How to Avoid Them.(1985) 0-02-500330-5, p.196
  28. ↑ Alasdair MacIntyre, 'An Interview with Giovanna Borradori', in Kelvin Knight (ed.), The MacIntyre Reader, Polity Press / University of Notre Dame Press, 1998, p. 264.
  29. ↑ Kelvin Knight, Aristotelian Philosophy: Ethics and Politics from Aristotle to MacIntyre, Polity Press, 2007.
  30. ↑ Fred D. Miller, Jr., Nature, Justice, and Rights in Aristotle's Politics, Oxford University Press, 1997
  31. ↑ Rosalind Hursthouse, On Virtue Ethics, Oxford University Press, 1999.
  32. ↑ 32,0 32,1 Jonathan Schaffer (2009). «On What Grounds What Metametaphysics» (PDF). In Chalmers; Manley; Wasserman (eds.). Metametaphysics. Oxford University Press. էջեր 347–83. ISBN 978-0199546046.
  33. ↑ Cohen, S. Marc (2020). «Aristotle's Metaphysics». The Stanford Encyclopedia of Philosophy. Metaphysics Research Lab, Stanford University.
  34. ↑ Schaffer, Jonathan (2010 թ․ հունվարի 1). «Monism: The Priority of the Whole». The Philosophical Review (անգլերեն). 119 (1): 31–76. doi:10.1215/00318108-2009-025. ISSN 0031-8108.
  35. ↑ 35,0 35,1 Balaguer, Mark (2016). «Platonism in Metaphysics». The Stanford Encyclopedia of Philosophy. Metaphysics Research Lab, Stanford University.

Գրականություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  • Adler, Mortimer, Aristotle for Everybody: Difficult Thought Made Easy Touchstone, Simon & Schuster, 978-0-684-83823-6
  • Chappell, Timothy (ed.), Values and Virtues: Aristotelianism in Contemporary Ethics, Oxford University Press, 2006.
  • Ferrarin, Alfredo, Hegel and Aristotle, Cambridge University Press, 2001.
  • Kenny, Anthony, Essays on the Aristotelian Tradition, Oxford University Press, 2001.
  • Knight, Kelvin, Aristotelian Philosophy: Ethics and Politics from Aristotle to MacIntyre, Polity Press, 2007. 978-0-7456-1976-7.
  • Knight, Kelvin & Paul Blackledge (eds.), Revolutionary Aristotelianism: Ethics, Resistance and Utopia, Lucius & Lucius (Stuttgart, Germany), 2008.
  • Lobkowicz, Nicholas, Theory and Practice: History of a Concept from Aristotle to Marx, University of Notre Dame Press, 1967.
  • MacIntyre, Alasdair, After Virtue: A Study in Moral Theory, University of Notre Dame Press, 1984 / Duckworth, 1985 (2nd edn.).
  • MacIntyre, Alasdair, Whose Justice? Which Rationality?, University of Notre Dame Press / Duckworth, 1988.
  • MacIntyre, Alasdair, Three Rival Versions of Moral Enquiry: Encyclopaedia, Genealogy, and Tradition, University of Notre Dame Press / Duckworth, 1990.
  • MacIntyre, Alasdair, 'The Theses on Feuerbach: A Road Not Taken', in Kelvin Knight (ed.), The MacIntyre Reader, University of Notre Dame Press / Polity Press, 1998.
  • MacIntyre, Alasdair, Dependent Rational Animals: Why Human Beings Need the Virtues, Open Court / Duckworth, 1999.
  • MacIntyre, Alasdair, 'Natural Law as Subversive: The Case of Aquinas' and 'Rival Aristotles: 1. Aristotle Against Some Renaissance Aristotelians; 2. Aristotle Against Some Modern Aristotelians', in MacIntyre, Ethics and Politics: Selected Essays volume 2, Cambridge University Press, 2006.
  • Moraux, Paul, Der Aristotelismus bei den Griechen, Von Andronikos bis Alexander von Aphrodisias: Vol. I: Die Renaissance des Aristotelismus im I. Jh.v. Chr. (1973); Vol. II: Der Aristotelismus im I. und II. Jh.n. Chr. (1984); Vol. III: Alexander von Aphrodisias (2001) – Edited by Jürgen Wiesner, with a chapter on Ethics by Robert W. Sharples.
  • Riedel, Manfred (ed.), Rehabilitierung der praktischen Philosophie, Rombach, volume 1, 1972; volume 2, 1974.
  • Ritter, Joachim, Metaphysik und Politik: Studien zu Aristoteles und Hegel, Suhrkamp, 1977.
  • Russell, Bertrand (1967), A History of Western Philosophy, Simon & Schuster, ISBN 0671201581
  • Schrenk, Lawrence P. (ed.), Aristotle in Late Antiquity, Catholic University of America Press, 1994.
  • Sharples, R. W. (ed.), Whose Aristotle? Whose Aristotelianism?, Ashgate, 2001.
  • Shute, Richard, On the History of the Process by Which the Aristotelian Writings Arrived at Their Present Form, Arno Press, 1976 (originally 1888).
  • Sorabji, Richard (ed.), Aristotle Transformed: The Ancient Commentators and Their Influence, Duckworth, 1990.
  • Stocks, John Leofric, Aristotelianism, Harrap, 1925.
  • Veatch, Henry B., Rational Man: A Modern Interpretation of Aristotelian Ethics, Indiana University Press, 1962.

Արտաքին հղումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
 ⛭ 
  Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Չափորոշչային վերահսկողություն
BNF: 12039653g · Microsoft: 2780075898 · NKC: ph118604
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Արիստոտելականություն&oldid=9381521» էջից