Ղարաբաղ (տեղանուն)

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից

Ղարաբաղ, տեղանուն, որը 14-րդ դարում տրվել է Կուր գետի աջ ափին փռված Մեծ Հայքի երկու նահանգների` Ուտիքի և Արցախի տարածքին։ Բառը ստուգաբանվում է որպես` «սև այգի»։ Հետագայում Ղարաբաղ անունը տարածվել է ավելի փոքր երկրամասի վրա։

Աշխարհագրությունը և անվան ծագումը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ղարաբաղը Արցախ և Ուտիք նահանգների հետ միասին` Արշակունյաց Մեծ Հայքի կազմում

Ղարաբաղ անվանումը տրվել է հին Արցախ նահանգի մի մասին (ԼՂՀ-ի ներկայիս տարածքին, Մուխանք-Մուղանի դաշտին և Թարթառի (Տրտու) ձախ ու աջ ափերին փռված Շահումյանի, Ասկերանի շրջանի (Աղդամ) ու Բարդայի շրջաններին, ինչպես նաև ներկայիս Ադրբեջանում գտնվող Գորանբոյի` նախկին Թարթառի շրջանի հարավային կեսին)։ Պարսիկ պատմիչ Համդալլահ Ղազվինին, պատմելով 1334-1344 թվականների դեպքերը, նշում է «Առանի Ղարաբաղ» կամ «Առան-Ղարաբաղ» անվանումը։ Առանի ու Ղարաբաղի այս նույնացումից ենթադրվում է, որ սկզբնապես Ղարաբաղ է կոչվել նախկինում Առան անվամբ հայտնի ամբողջ հայ Աղվանքը` Կուրի աջափնյակը։ 13-14-րդ դարերի վրացական ժամանակագրությունում վկայվում է, որ Ղարաբաղը գործածական է դարձել հենց այդ ժամանակներում։ Ղարաբաղը հիշատակող առաջին հայ հեղինակը Թովմա Մեծոփեցին է, որի տեղեկության համաձայն Ղարաբաղի մեջ է մտել նաև Ուտիքը։ Ղարաբաղ անվան առայժմ հայտնի առաջին բացատրությունը կամ հայերեն տարբերակը հիշում է տեղացի պատմիչ Հովհանիսիկ Ծարեցին (16-17-րդ դարեր), ով Ղարաբաղին համազոր գործածում է «Սև այգի» բառացի թարգմանությունը։

Պայմանականորեն այժմ Ղարաբաղը բաժանում են երկու մասի` Լեռնային Ղարաբաղ (ԼՂՀ-ի տարածքը) և Դաշտային Ղարաբաղ (ԼՂՀ-ից արևելք ընկած Մուղանի դաշտը)։

Պատմական ակնարկ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Լեռնային Ղարաբաղ

Առավել լայն իմաստով, Ղարաբաղն ընդգրկում է Փոքր Կովկասի լեռնաշղթայից ձգվող տարածքը, որը հասնում է մինչև Կուր և Արաքս գետերի միախառնման վայրին մոտ գտնվող հարթավայրերը։ Մթա 4-րդ դարից սկսած, Ղարաբաղի տարածքը մտել է Երվանդունիների հայկական թագավորության կազմի մեջ[1][2]։ Մթա 2-րդ դարի սկզբին, Մեծ Հայքի կողմից այն ետ է վերցվել Մարաստանից և կազմել Մեծ Հայքի Ուտիք և Արցախ նահանգները[3]։ Այդ ժամանակներից, շուրջ 600 տարի, մինչև մեր թվարկության 390-ական թվականները, Ղարաբաղի տարածքը եղել է Մեծ Հայքի անբաժանելի մասը, որի հյուսիսային սահմանը ըստ հունա-հռոմեական, ինչպես նաև հին հայկական պատմիչների ու աշխարհագրագետների, ձգվում էր Կուր գետի երկայնքով[4]։ Մեծ Հայքի անկումից հետո, Ղարաբաղի տարածքը անցել է այդ ժամանակ արդեն Պարսկաստանից կախման մեջ գտնվող Աղվանքին[3][5][6][7]։

Անտիկ ժամանակներից սկսած, մինչև միջնադար` մինչ 8-9-րդ դարերը, Ղարաբաղի տարածքը հիմնականում բնակեցված է եղել հայերով[8][9][10][10][11][12][13][14]։ Արդեն 700 թվականի աղբյուրները հաղորդում էին այնտեղ խոսվող հայերեն լեզվի ղարաբաղյան բարբառի մասին[15]։ 10-րդ դարի արաբ հեղինակ Իսթախրին հայտնել է Ղարաբաղի էթնիկ կազմի մասին. «...Պարտավում և Շամխորում ժողովուրդը հայերի ցեղից էին...», «...Ճանապարհը Պարտավից դեպի Դվին, անցնում է հայերի հողերով և այդ բոլոր քաղաքները Աշոտի որդի Սմբատի թագավորության մեջ են...»[16]։

9-րդ դարի սկզբին, հայ իշխան Սահլ Սմբատյանի ղեկավարությամբ[17][18], Լեռնային Ղարաբաղի տարածքում կազմավորվեց Խաչենի ֆեոդալական իշխանությունը։ 9-րդ դարի վերջերին այդ տարածքը մտել է վերականգնված Բագրատունիների թագավորության կազմի մեջ։ Խաչենի իշխանությունը գոյատևել է մինչև 16-րդ դարի վերջը` դառնալով անկախությունը կորցրած հայ ազգային պետականության վերջին մնացորդներից մեկը։ 13-րդ դարից սկսած, այստեղ իշխել են հայ իշխանական Հասան-Ջալալյանների և Դոփյանների տոհմերը[19][20] Ինչպես վկայում են որոշ հեղինակավոր աղբյուրներ, 12-13-րդ դարերում հայաբնակ Լեռնային Ղարաբաղը դարձել էր հայկական մշակույթի կենտրոններից մեկը[20]։

Առաջին եվրոպացին, ով եղել է Ղարաբաղում, ազգությամբ գերմանացի ճանապարհորդ Յոհան Շիլտբերգերն էր[21], ով 1420 թվականին գրելով իր գերության մասին, նշել է. «Լենկթեմուրի մահից հետո, ես ընկա նրա որդու` Շահրուխի մոտ, ով Հայաստանում երկու թագավորություն ուներ։ Շահրուխը սովորություն ուներ ձմեռելու մեծ հարթավայրում, որը կոչվում էր Ղարաբաղ և աչքի էր ընկնում լավագույն արոտավայրերով։ Հարթավայրը ոռոգվում էր Կուր կոչվող գետով, որի ափերին հավաքվում էր ամենալավ մետաքսը։ Չնայած այդ հարթավայրը գտնվում էր Հայաստանում, սակայն այն պատկանում էր կռապաշտներին։ Հայերը միշտ ինձ լավ էին վերաբերվում, որովհետև ես գերմանացի էի, իսկ նրանք շատ էին հակված ի օգուտ գերմանացիների։ Նրանք ինձ սովորեցնում էին իրենց լեզուն և ինձ տվեցին իրենց «Հայր մեր»-ը»[22][23]։ Շահրուխի Ղարաբաղում ձմեռելու մասին գրել է նաև 15-րդ դարի հայ պատմիչ Թովմա Մեծոփեցին[24]։

Մոնղոլական արշավանքներից հետո, Դաշտային Ղարաբաղում հիմնավորվում են թյուրքական քոչվոր ցեղերը։ Արդյունքում, Ղարաբաղի դաշտավայրային մասի բնակչությունը աստիճանաբար սկսեց թյուրքացվել և իսլամացվել։ Դա այն դեպքում, երբ Լեռնային Ղարաբաղում դեռևս շարունակում էր իր գոյությունը հայկական Խաչենի իշխանությունը։ Հետագայում վերջինս բաժանվեց հինգ հայկական իշխանությունների` Խաչեն, Դիզակ, Վարանդա, Ջրաբերդ և Գյուլիստան։ Այդ իշխանությունները կառավարվում էին սեփական իշխանների կողմից (Խամսայի մելիքություններ) և գոյատևեցին մինչև 18-րդ դարի վերջը։ Խամսայի մելիքությունները հայկական ազգային պետականության վերջին օջախն էին[25]։ 18-րդ դարի փաստաթղթերից մեկում ասվում էր, որ Խամսայի մելիքությունները Ղարաբաղում, հինավուրց Հայաստանի այն վերջին բեկորներն էին, որոնք իրենց անկախությունը պահպանել էին երկար դարեր[26]։

Սեֆյանների ժամանակ (1502-1722թթ.) առաջացավ Ղարաբաղի կուսակալությունը, որի լեռնային մասը դեռևս հայ կառավարիչների ձեռքում էր, իսկ նախալեռնային և հարթավայրային տարածքները` մուսուլմանական խաների[27]։ 1736 թվականին Պարսկաստանում իշխանության եկած Նադիր շահը, առանձնացրել է Ղարաբաղի հինգ մելիքությունների հողերը Ղարաբաղի կուսակալությունից և անմիջականորեն ենթարկել իրեն[28][29]։ 1747 թվականին Դաշտային Ղարաբաղում ձևավորվում է Ղարաբաղի խանությունը, որն ամբողջ պատմության մեջ առաջին անգամ կարողացավ իշխանություն բանեցնել հայաբնակ Լեռնային Ղարաբաղի վրա[27][30][31]։ 1805 թվականից Ղարաբաղը ռուս-պարսկական պատերազմի արդյունքում, պարսկական տիրապետությունից անցավ Ռուսաստանին[32]։

Ռուսական բանակի գեներալ Վասիլի Պոտտոն նշում է. «Հայկական երբեմնի հզոր թագավորության փլատակների միջավայրում գտնվելով հանդերձ, Ղարաբաղը կարողացել է պահպանել անցած-գնացած վեհության հուշարձանները, հայ մելիքների այն տոհմական կալվածքները, որոնք զբաղեցնում էին Արաքսից մինչև Կուր ընկած ողջ տարածությունը, Գյանջայից, ներկայիս Ելիզավետպոլից 20 վերստի վրա։ Արցախում, կամ Ներքին Ղարաբաղում այդ տոհմական կալվածքներն էին Դիզակը, Վարանդան, Խաչենը, Ջրաբերդը և Գյուլիստանը, որոնք որ հիմնականում կազմում էին ղարաբաղյան տիրույթները, ինչպես այդ մասին հիշեցնում են հին ռուսական արձանագրությունները։ Ղարաբաղի լեռնային հատվածը, Սյունիքը կամ Զանգեզուրը, ընդգրկում էին միայն մեկ նշանակալի մելիքություն` Քաշաթաղի մելիքությունը, որը շրջապատված էր այլ մանր հայկական տիրույթների հողերով, իսկ մի մասը, որը մոտ էր Արաքսին, մեծամասնությամբ բնակեցված էր քոչվոր թաթարներով։ Հայկական թագավորության ավերակների, ավերածությունների և ընդհանուր ջարդերի միջավայրում, միայն այս կալվածքների տիրակալները, մելիքներն են կարողացել պահպանել հինավուրց ժառանգության իրավունքը և պահել երկրում մինչև 19-րդ դարի սկիզբը` այն քաղաքական կառուցվածքը, որը ձևավորվել է այստեղ Սեֆյանների պարսկական թագավորների ժամանակներից։ Կախվածության մեջ լինելով Պարսկաստանից, նրանք հաստատվել են իրենց ժառանգական իրավունքների մեջ, պարսիկ շահերին տուրք են վճարել, սակայն պահպանել են քաղաքական ինքնուրույնությունը` իրենց հողերի ներքին կառավարման մեջ, ունեին իրենց արդարադատությունը, իրենց ամրակուռ բերդերը և նույնիսկ սեփական պահակազորը, որոնք հսկում էին իրենց երկիրը լեզգիներից և թուրքերից»[33]։

1918 թվականին Դաշտային Ղարաբաղը մտցվեց նորահայտ Ադրբեջանի Ժողովրդավարական Հանրապետության կազմի մեջ։ Լեռնային Ղարաբաղը վիճելի տարածք էր և դարձել էր հայերի ու ադրբեջանցիների զինված բախումների թատերաբեմ, որը տևեց մինչև 1920 թվականը, երբ այն գրավվեց Կարմիր բանակի կողմից։ Կովկասյան բյուրոյի 1921 թվականի հուլիսի 5-ի որոշմամբ, Լեռնային Ղարաբաղի 94% հայկական բնակչությամբ տարածքը միացվեց Ադրբեջանական ԽՍՀ-ին։

Մշակութային հուշարձանները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ Hewsen, Robert H. Armenia: A Historical Atlas. Chicago, IL: University of Chicago Press, 2001, p. 33, карта 19 (территория Нагорного Карабаха показана в составе Армянского царства Ервандидов (IV-II вв. до н. э.))
  2. ↑ Кембриджская история Ирана, том 3, книга 1. Стр. 510:
  3. ↑ 3,0 3,1 Анания Ширакаци. Армянская География
  4. ↑
    • Очерки истории СССР: Первобытно-общинный строй и древнейшие государства на территории СССР. М.: АН СССР, 1956, стр. 615
    • А. П. Новосельцев. К вопросу о политической границе Армении и Кавказской Албании в античный период
    • С. В. Юшков. К вопросу о границах древней Албании. Исторические записки, № I, М. 1937, с. 129—148
    • Paulys Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft. Erster Band. Stuttgart 1894. p. 1303
    • Яновский А. О древней Кавказской Албании// журнал министр. народного просвещения, 1846. ч. 52. стр. 97
    • Marquart J. Eranlahr nach der Geogrphle des Ps.Moses Xorenac’i. In: Abhandlungen der koniglichen Geselsch. der Wissenschaften zu Gottingen. Philologisch-hisiorische Klasse. Neue Folge B.ffl, No 2, Berlin, 1901, S 358
    • Б. А. Дорн. «Каспий. О походах древних русских в Табаристан» («Записки Академии Наук» 1875, т. XXVI, приложение 1, стр. 187)
    • «Карабах». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ. 1890–1907.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
    • Клавдий Птолемей. География, 5, 12; Плиний Старший. кн. VI, 28-29, 39; Дион Кассий (II—III вв.), «Римская История», кн. XXXVI, гл. 54, 1; кн. XXXVI, гл. 54, 4, 5; кн. XXXVII, гл. 2, 3, 4; кн. XXXVI, гл. 53, 5; 54, 1; Аппиан (I—II вв.), «Римская История», Митридатовы войны, 103; Плутарх (I—II вв.), «Сравнительные жизнеописания», Помпей, гл. 34-35; Мовсес Хоренаци, кн. II, гл.8, 65; «Армянская География VII века по Р.Х (приписывавшаяся прежде Моисею Хоренскому)», СПб., 1877; Фавст Бузанд, «История Армении», кн. III, гл. 7; кн. V, гл. 13; Агатангелос, «Житие и история святого Григора», 28, «Спасительное обращение страны нашей Армении через святого мужа-мученика», 795 CXII, Юстин, XLII, 2, 9 ; Плиний, VI, 37; 27; Стефан Византийский, s.v. Ο τ η ν ή, Ω β α ρ η ο ί
  5. ↑ Всемирная история. Энциклопедия. Том 3, гл. VIII:
  6. ↑ История древнего мира, М., 1989, т. 3, стр. 286
  7. ↑ Всемирная История, М., т. 2, стр. 769, и карта-вкладыш Закавказье в I—IV вв. н. э.
  8. ↑ «История Востока», ЗАКАВКАЗЬЕ В IV—XI вв
  9. ↑ Կաղապար:Книга:Шнирельман: Войны памяти
  10. ↑ 10,0 10,1 К. В. Тревер. Очерки по истории и культуре кавказской албании IV в. до н. э. — VII В. Н. Э. (источники и литература). Издание Академии наук СССР, М.-Л., 1959
  11. ↑ «История Востока», Закавказье в XI—XV вв.
  12. ↑ Б. А. Рыбаков. Очерки истории СССР. Кризис рабовладельческой системы и зарождение системы феодализма на территории СССР III—IX вв. М., 1958, стр. 303—313
  13. ↑ Том де Ваал. «Черный сад». Глава 10. Урекаванк. Непредсказуемое прошлое
  14. ↑ Б. А. Рыбаков. Кризис рабовладельческой системы и зарождение системы феодализма на территории СССР. Очерки истории СССР. М., 1958, стр. 303—313
  15. ↑ Н. Адонц. Дионисий Фракийский и армянские толкователи. — Пг., 1915. — С. 181—219.
  16. ↑ Караулов Н. А. Сведения арабских писателей X и XI веков по Р. Хр. о Кавказе, Армении и Адербейджане.
  17. ↑ Пер.: армянин Сахль сын Смбата. См. Абу-л-Хасан 'Али ибн ал-Хусайн ибн 'Али ал-Масуди. Золотые копи и россыпи самоцветов (История Аббасидской династии 749—947 гг). М., 2002, стр. 262 (ср. также прим., 52)
  18. ↑ Каганкатваци, кн. III, гл. XXIII
  19. ↑ Петрушевский И. П. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI - начале XIX вв. — Л., 1949. — С. 28.:
  20. ↑ 20,0 20,1 Лев Гумилев. «История Востока» (Восток в средние века — с XIII в. х. э.).— М:"Восточная литература", 2002 — В 6 т. Т. 2.
  21. ↑ Том де Ваал, Глава 10. Урекаванк. Непредсказуемое прошлое (интервью с Р. Хьюсеном)
  22. ↑ «Путешествие Ивана Шильтбергера по Европе, Азии и Африке». Перевод и примечания Ф.Бруна, Одесса, 1866, с.110; Johannes Schiltberger, Als Sklave im Osmanischen Reich und bei den Tataren: 1394-1427 (Stuttgart: Thienemann Press, 1983), p. 209
  23. ↑ Johann Schiltberger. Bondage and Travels of Johann Schiltberger. Translated by J. Buchan Telfer. Ayer Publishing, 1966. ISBN 0-8337-3489-X, 9780833734891, р 86
  24. ↑ …он (Тамерлан) полный дьявольской злобы, заставил [Баграта] отречься [от веры]и взяв [его] с собою, пошел в Карабах, на место зимовки наших прежних царей. См. Фома Мецопский. История Тимур-Ланка и его преемников
  25. ↑ Hewsen, Robert H. «The Kingdom of Arc’ax» in Medieval Armenian Culture (University of Pennsylvania Armenian Texts and Studies). Thomas J. Samuelian and Michael E. Stone (eds.) Chico, California: Scholars Press, 1984, pp. 52-53
  26. ↑ «Кавказский календарь на 1864 год», Тифлис, 1863, с. 183—212: АКАК, т I, с. 111-124
  27. ↑ 27,0 27,1 Կաղապար:Книга:Шнирельман: Войны памяти
  28. ↑ В. Н. Левиатов, «Очерки из истории Азербайджана в XVIII веке» стр. 82—83:
  29. ↑ Петрушевский И. П. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI - начале XIX вв. — Л., 1949. — С. 65.:
  30. ↑ Michael P. Croissant, The Armenia-Azerbaijan conflict: causes and implications, p.11:
  31. ↑ Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times: Foreign dominion to statehood : the fifteenth century to the twentieth century, Palgrave Macmillan, 2004, p.96:
  32. ↑ Акты собранные Кавказскою Археографическою комиссиею. Том II. Тифлис 1868 г., с. 705.:
  33. ↑ Потто В. А. Первые добровольцы Карабаха в эпоху водворения русского владычества
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Ղարաբաղ_(տեղանուն)&oldid=9524821» էջից