Ղարաբաղի բարբառ

Ղարաբաղի բարբառ, հայերենի «-ում» ճյուղի կենդանի բարբառներից ամենամեծը։

Նկարագրություն

Ըստ ձևաբանական դասակարգման պատկանում է «ում» ճյուղին, ըստ բազմահատկանիշ վիճակագրական դասակարգման՝ արևելյան խմբակցության Ղարաբաղ–Շամախիի կամ ծայր հյուսիսարևելյան միջբարբառախմբին։ Խոսվում է Լեռնային Ղարաբաղի ԻՄ–ում և նրան սահմանակից շրջաններում, ինչպես նաև Հյուսիսային Կովկասի և Միջին Ասիայի հայաբնակ վայրերում։

Ղարաբաղի բարբառը հարուստ է ենթաբարբառներով ու խոսվածքներով։ Ձայնավոր հնչյուններն են՝ ա, ա**, ը^է, ի, ի՝, ը, ու, ու**, օ, օ**։ Ունի երկաստիճան ձայնեղազուրկ բաղաձայնական համակարգ, բառասկզբի դիրքում գրաբարի ձայնեղ պայթականների և կիսաշփականների դիմաց խուլեր են։ Առկա են գ^յ, կ^յ, ք^յ քմայինները, բացակայում է ֆ հնչյունը։ Ձայնավորների և երկբարբառների հնչյունափոխության հիմնական դեպքերն են՝ ա>ա**, է (բակ>պակ, պէկ), ի>է, ը^է (միս>մը^էս, հինգ>հէնգ^յ), ու>օ, ու** (տուն>տօն, բուրդ>պուրթ), ո>ու, օ**, վը^է (ախոռ>ախուռ, բողկ>պօղկ, որդի>վը^էրթի), այ>ա**, է (հայր>հար, այս>էս), իւ>ու (սիւն>սուն), ոյ>ու** (թոյլ>թուլ)։ Շեշտը վերջընթեր է։

Գոյականի հոգնակիակերտ մասնիկներն են՝ էր,նէ, ք^յ։ Հոլովները հինգն են․ անորոշ սեռականը կազմվում է ու (սարու), որոշյալը՝ էն, ին (սարէն, սարին) թեքույթներով, բացառական, գործիական հոլովներն ունեն համադրական ու վերլուծական կազմություններ (մա՛րթան, մարթին անա, մարթին նը^էստա, մարթավ, մարթու անավ, մարթու նը^էստավ)։ Պահպանվել են հին հայերենի անձներական թվականները (երկոքեան–ըրկօքան)։ Բայց ունի է, ի, ա խոնարհումները, ապառնի դերբայը կազմվում է ական (ան), վաղակատարը՝ ալ(էլ) ձևույթներով, չկա ժխտական դերբայաձև։ Օժանդակ բայի անցյալի ձևերն են՝ ի, իր, ար․ ինք^յ (իք^յ), իք^յ, ին։ Հարկադրական եղանակն արտահայտվում է՝ ա․ պիտի, բիդի, բէդմա եղանակիչներով (բէդմա խօսիմ), բ․ խոնարհվող պիտիմ բայով ու անորոշ դերբայով (թակէլ պիտիմ, թակէլ պիտիս)։ Ժխտական խոնարհման դեպքում օժանդակ բայը և (հ)ու**չ, (վ)ու**չ, վը^էչ ժխտական, մը^էր, մը^էլ, մի(լ), մը^էք, միք արգելական մասնիկները դրվում են ետադաս (կ^յա**մ ում–կ^յա**մ չում, ք^յինացէ–ք^յինացէ վու**չ, ահիմ–ահիմ ու**չ, կըկարթիմ–կարթիլ չըմ, մուտա՛ց–մուտա՛նու մըէր, մուտա՛ցէք^յ-մուտանալ մը^էք^յ)։

Գրականություն

• Աճաոյան Հ․, Քննություն Ղարաբաղի բարբառի, Վաղ–պատ, 1901։
• Ղարիբյան Ա․, Հայ բարբառագիտություն, Ե․, 1953։
• Դավթյան Կ․, Լեոնային Ղարաբաղի բարբառային քարտեզը, Ե․, 1966։
• Ջահուկյան Գ., Հայ բարբառագիտության ներածություն, Ե․, 1972։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից։