«Ընկույզ»–ի խմբագրումների տարբերություն
Նոր էջ «մինի|աջից|300px|Շագանակներ մինի|աջից|300px|Սովորական ընկույզներ '''Ըն...»: |
(Տարբերություն չկա)
|
12:39, 29 հունվարի 2016-ի տարբերակ
Ընկույզ — որոշ բույսերի, առավելապես ծառերի կամ թփերի պտուղ է, հիմնականում ուտելու համար պիտանի միջուկով և կարծր կճեպով: Բույսերը՝ ում պտուղները կոչվում են ընկույզներ, ավելի ճշգրիտ են բնորոշվում այն բանից, թե ինչ տեսանկյունից են դրանք քննարկվում:
Բուսաբանության մեջ գոյություն ունի երկու բնորոշում.
- Ընկույզ ( պտղի տեսակ է, լատիներեն՝ nux) ՝ չոր չբացվող սինկարպ ստորին պտուղ փայտե միաշաքիլով (օրինակ պնդուկենին), ինչի ներսում տեղադրված է մեկ (հազվադեպ երկու) ազատ տեղաբաշխված սերմ: Ընկույզը շրջապատված է մեկ կամ ավելի ծաղկակոթի տերևներով, որոնք էլ կազմում են փաթաթան: Այդպիսի պտուղն է, որպես օրինակ կաղին կամ պնդուկը: Ինչպես և մյուս պտուղները, ընկույզները կարող են օգտագործվել մարդու սննդի մեջ և խթանել տարածվածությանը (օրինակ, կոկոսյան ընկույզը կարող է ծլել հոսող գետում եռամսյա ուղևորությունից հետո):
- Ընկույզ՝ Ընկուզազգիների (Juglandaceae) ներկայացուցիչ: Այդ հասկացության մեջ մտնում է և ընկույզը (Juglans, օրինակ ընկուզենին) և Հաճարենիների (Fagales) ներկայացուցիչը, որտեղ մտնում Ընկուզազգիների ընտանիքը: Ընդ որում Ընկուզազգիների ընտանիքի պտուղը չի հանդիսանում ընկույզ առաջին իմաստով, դա կորիզապտուղ է ( ավելի ճիշտ ՝ ստորին կորիզապտուղ), կորիզը և նրա մեջ գտնված սերմը սխալմամբ անվանում են ընկույզ: Ընկույզի բնափայտը արժեքավոր է և նրա տարբեր կոմպոնենտները կարող են օգտագործվել դեղամիջոցների պատրասման մեջ:
Մյուս «ընկույզները» բուսաբաների տեսակետով չէն հանդիսանում իսկական ընկույզ կամ էլ պարզապես սխալմամբ կոչվում են ընկույզ: Օրինակ գետնանուշը հանդիսանում է լոբազգինների խոտաբույս [1]:
- Խոհարարություն մեջ և հաճախ սովորական առորյայում ընկույզն կոչվածը համարվում է այն ամենը ինչ ունի ուտելի միջուկ՝ պատված կեղևով / կճեպով (փափուկ կամ կարծր): Ընկույզներիզ կարելի է մուրաբա պատրաստել, հրուշակեղեն (տորտ, հալվա, կարկանդակներ), հավելում իբրև բաղադրամաս[2]:
- Գյուղական համայքում բույսերը այդպիսի պտուղներով կոչում են ընկուզապտղային կուլտուրաներ: Բացի ընկույզներից՝ բուսաբանական իմաստով, ընկույզներին թվում են նաև մայրեկաղին, կոկոսյան ընկույզ և այլն:
Ընկույզենու միջուկը նման է ուղեղին և դրա պատճառով Բաբիլոնում նրանց օգտագործումը արգելվել է (համաձայն Հերադոտոսին, քրմերը համարում էին, որ ուտելով այդ ընկույզները մարդը կարող է արագ իմաստանալ), Պլատոնը «Ատլանտիդայի մասին երկխոսությունում» ասում է, որ այդ ընկույզները մտածում են և թագնվում են և տեղափոխվում են նրանց հավաքողներից, իսկ Հեդին Սվենը՝ շվեդական ճանապարհորդը, պնդում էր, որ պոկած անհաս ընկույզները լացում են և ծվծվում են: [2]. Խորհարարական գործիքն, որի միջոցով ջարդում են ընկույզները կոչվում է «ճրթան», «ճրթճրթան»:
Ընկույզների տեսակները
Հաճարենիների կարգի բույսերի պտուղները (Fagales)
Ոչ բոլոր ընկույզներն են վերաբերում այդ կարգին: Ուտելի պտուղներն են համարվում այդ կարգից հետևյալները.
- Ընկուզազգի ընտանիք (Juglandaceae)
- Ընկուզենի սովորական (Juglans regia)
- Ընկուզենի սև (Juglans nigra)
- Ընկուզենի մանջուրական (Juglans mandshurica),
- Ընկուզենի մոխրագույն (Juglans cinerea),
- Կարիա Պեկան (Պեկան ընկույզ, կարիա, գիկորի) (Carya illinoensis)
- Դառը ընկույզենի (Hicoria minima)
- Կեչազգիների ընտանիք (Betulaceae)՝ պտուղները հանդիսանում են իսկական ընկույզներ, պտղի տեսակը նկատի ունենալով:
- Անտառի ընկույզ (ծառեր՝ Թփակաղնի կամ Պնդուկենի (Corylus avellana))
- Արջընկույզ, արջի պնկուկենի կամ արջի ընկույզ (ծառ ՝ Պնդուկենի ծառանման (Corylus colurna))
- Պնդուկենի կամ Լոմբարդյան ընկույզ (ծառ՝ Պնդուկենի հսկա (Corylus maxima))
- Հաճարազգիների ընտանիք (Fagaceae)
Ընկույներ այլ կարգերից
Պտուղները, որոնք սովորականում անվանվում են ընկույզներ, սակայն գիտական իմաստով ընկույզ չէն հանդիսանում.
- Վարդազգիների ընտանիք (Rosaceae)
- Նուշ (Amygdalus communis)
- Կնյունազգիների ընտանիք (Cyperaceae)
- Չուֆա (Cyperus esculentus)
- Աղտորազգիների ընտանիք (Anacardiaceae)
- Արենախոտազգիների ընտանիք (Lythraceae)
- Ջրընկույզ, փնջակոկոռ, ջրաշագանակ (Trapa natans)
- Թիթեռնածաղկավորների ընտանիք (Leguminosae)
- Լեցիտիսազգի ընտանիք (կապկի զամբյուղ) (Lecythidaceae)
- Բրազիլիական ընկույզ, բերտոլետիա (Bertholletia excelsa)
- Լեցիտիս, դրախտի ընկույզ (Lecythis)
- Պրոտեյազգի ընտանիք (Proteaceae)
- Բուրզերազգի ընտանիք (Burseraceae)
- Ֆիկիպինյան կանարիում, պիլի ընկույզներ (Canarium ovatum)
- Կոմբրետազգի ընտանիք (Combretaceae)
- Տրոպիկական նուշ (Terminalia spp)
- Փիփերթազգի ընտանիք (Malvaceae)
- Մալաբարյան շագանակ (Pachira aquatica)
- Էուֆորբազգի ընտանիք (Euphorbiaceae)
- Մոնգոնգո (Ricinodendron rautanenii)
- Արմավենիների ընտանիք (Arecaceae կամ Palmae)
- Կոկոսյան արմավենի — (Cocos nucifera)
- Սեյշելյան արմավենի կամ Լոդոիցեա (Lodoicea maldivica)
- Սոճազգիների ընտանիք (Pinaceae)
- Մայրի ընկույզներ (Pinus sibirica)
- Սոճի իտալական կամ Սոճի պինիա (Pinus pinea)
Ընկույզները իբրև սննդամթերք
Որոշ հետազոտությունների համաձայն, այն մարդիկ, որոնք մշտական օգտագործում են ընկույզներ, կորոնար անբավարարությամբ հիվանդանալու ռիսկը նվազում է[3]: Առաջին հետազոտությունը, որը ցույց տվեց այդ հնարավոր կապը, կատարվել է 1993 թվականին[4]: Այդ ժամանակից ի վեր բազմաթիվ կլինիկական փորձարկումները ցույց են տվել, որ որոշ ընկույզներ սննդում սպառելով (ինչպես, օրինակ, նուշը և ընկույզը), կարելի է նվազեցնել խոլեստերինի կոնցենտրացիան արյան մեջ: Ընկույզներում հայտնաբերվել է մի քանի նյութեր, որոնք դրական են ազդում սրտի աշխատանքը վրա, սակայն ամենակարևոր հայտնաբերված նյութն է համարվում ճարպային թթու Օմեգա 3, որը պատասխանատու է արյան մեջ ճարպերի պրիֆիլի բարելավմանը[5]: Ընկույզները, որպես կանոն, ունեն շատ ցածր գլիկեմիկ ինդեքս[6], և այդ պատճառով նրանց խորհուրդ են տալիս ներառել դիետաներում այն մարդկանց, որոնք տառապում են օրինակ շաքարային դիաբետով[7]: Մեկ հետազոտությունը ցույց է տվել, որ մարդիկ, որոնք պարբերաբար ընկույզներն են օգտագործում, ապրում են միջինը 2-3 տարի ավել նրանցից, ով դա չի անում[8]: Սակայն տվյալ դեպքում հնարավոր է լրացուցիչ գործոնների միջամտությունը, օրինակ, հնարավոր է մարդիկ, որոնց սննդի մեջ ավելի շատ ընկույզեղեն է առկա, ավելի քիչ թվով դատարկ կալորիաներ են ընդունում[9]: Ընկույզների բաղադրության մեջ մտնում են անփոխարինելի ճարպաթթուներ, լինոլենաթթու և լինոլաթթու: Հիմնականում, ընկույզները ներառում են իրենց մեջ չհագեցած ճարպաթթուներ, այդ թվում և մոնոչհագեցած ճարպաթթուներ: Ամինաթթուներից, որոնք ստացվում են ընկույզներից, առանձնանում է արգինինը, որը մասնակցում է զարկերակային անոթների առաձգականության պահպանմանը (ինչը նվազեցնում է աթերոսկլերոզի ռիսկի) [10]: Շատ ընկույզները E և B2 վիտամինների աղբյուրն են: Դրանք հարուստ են նաև սպիտակուցներով, ֆոլատներով, մանրաթելերով և հանքանյութերով, ինչպիսիք են՝ մագնեզիում, ֆոսֆոր, կալցիում, պղինձ և սելեն [11]:
Հակաօքսիդանտնետի կոնցենտրացիան հում ընկուզենու մեջ կրկնակի գերազանցում է նրանց կոնցենտրացիան այլ ընկույզներում[12]:
Տեսությունը՝ հակաօքսիդանտնետի օգտակարության մասին, վերջերս ենթարկվել է էական փոփոխությունների, և որոշ կլինիկական փորձարկումները ցույց են տվել վնաս, որը հասցվում է առողջությանը չափից ավելի հաքաօքսիդանտների սպառման հետևանքը[13][14]:
Բարձր սննդային արժեք ունենալու հատկության շնորհիվ, փորձեր էր կատարվում ստեղծել ընկույզների ավելի բերքառատ սորտեր, որոնք ավելի բարձր սննդարար նյութերի կոնցենտրացիա կպարումակեն (հիմնականում, ամինաթթուներ) [15]:
| Սննդարար նյութերի աղյուսակ[16] (Սննդային արժեքը 100 գ) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Ընկույզը իբրև ալերգեն
Ընկույզները վերաբերվում են ալերգենավտանգ բույսերի խմբին[17][18]: Ամենա ալերգիկ ընկույզներն են՝ ընկույզենին, գետնանուշը, շագանակն և նուշը[19]: Մեկ հետազոտություն՝ 32 մահվան ելքով բազայի վրա, որոնց մեջ բավականին շատ տվյալներ կային հաստատման համար ալերգենի ներկայությունը, ցույց է տվել հետևյալը. № 1 խմբում 21 մահվան ելքից՝ 14 (67 %) մարդ մահացել էին գետնանուշի վրա ալերգիայից և 7(33 %) մարդ ընկույզից: № 2 խմբում 11 մահվան ելքից՝ 6 (55 %) մարդ մահացել էին գետնանուշի վրա ալերգիայից, 3 (27 %) մարդ ընկույզից, 1 (9 %) ՝ կաթից և , 1 (9 %) ՝ ձկից[20]:
Խոհարարության մեջ
Կան հիմքեր ենթադրելու, որ ընկույզները դիետա կարևոր բաղադրիչ էին հանդիսանում արդեն իսկ նախնադարյան մարդկանց մոտ։ Հայտնաբերվել են յոթ տեսակի ուտելի ընկույզների և գործիքների մնացորդները, որոնք նույնականացվել են որպես ընկուզաջարդիչներ, որոնք թվագրվել են Պլեյստոցենյան ժամանակաշրջանին՝ 780 000 տարեկան: Հայտնաբերված ընկույզները՝ նուշն էր, էվրիալա երկյուղալի, խոզակաղին, պիստակ և շագանակ[21]: Aesculus californica կիրառվում էր Կալիֆորնիայի հնդիկների կողմից սննդի մեջ սովի ժամանակաշրջանում է, սակայն դա պահանջում էր որոշակի հմտություններ, քանի որ այս ընկույզի մեջ առկա է թույնավոր բաղադրամասեր: Ժամանակակից խոհանոցում ընկույզները օգտագործվում են հում կամ շիկացրած տեսքով ։ Շիկացրած ընկույզները և շագանակները կարող են ինքնուրույն ուտեստներ լինել, բայց ընկույզների հիմնական կիրառումը խոհարարության և հրուշակեղենի գործում ՝ դա ուտեստին հաղորդել ընկույզի բնորոշ համը: Վրացական խոհանոցում ընկույզների հանդիսանում են ուտեստների մեծամասնության անբաժանելի մաս: Մշկընկույզը հանդիսանում է համեմունքների կարևորագույն աղբյուրներից մեկը[22]: Մշկընկույզի բուժիչ հատկությունները նկարագրել է անգամ Ավիցենը իր «Կանոն բժշկության» գրքում:
Հետաքրքիր փաստեր
- Ամենամեծ պտուղը, որը կրում է ընկույզ անվանումը հանդիսանում է սեյշելյան արմավենու պտուղը՝ «սեյշելյան ընկույզը»: Այս ընկույզի քաշը հասնում է 30 կգ[23], իսկ հասունացման ժամանակահատվածը՝ 10 տարի է:
- Աֆրիկյան երաժշտական գործիք՝ ախոկո պատրաստված է ընկույզներից, որոնք կապված են փայտե ձողին:
- Ավստրալիական ընկույզ մակադամիան, որը ծառայել է տեղական բնիկների երբեմնի կարևոր սննդի աղբյուր, այժմ համարվում է դելիկատես և աշխարհում զբաղեցնում է առաջին տեղը իր գնային արժեքով (մոտ 30 դոլար 1 կգ-ի համար): Մակադամիայի ընդանուր բերքատվությունը կազմում է շուրջ 40 հազար տոննա: Բացի Ավստրալիայից,մակադամիան մշակվում է Բրազիլիայում, ՀԱՀ-ում և ԱՄՆ-ում (հարավային նահանգներում և Հավայան կղզիներում):
Աղբյուրներ
- ↑ М. Аксёнова и др. Бобовые // Энциклопедия для детей. Биология. — 7-е изд. — М.: Мир энциклопедий Аванта+, Астрель, 2010. — С. 319. — 589 с. — ISBN 9785989862658
- ↑ 2,0 2,1 М. Аксёнова и др. Кактусы // Энциклопедия для детей. Биология. — 7-е изд. — М.: Мир энциклопедий Аванта+, Астрель, 2010. — С. 289. — 589 с. — ISBN 9785989862658
- ↑ Kelly JH., Sabaté J. (2006). «Nuts and coronary heart disease: an epidemiological perspective». Br J Nutr. 96: S61–S67. doi:10.1017/BJN20061865. PMID 17125535.
- ↑ Sabaté J.; և այլք: (1993). «Effects of walnuts on serum lipid levels and blood pressure in normal men». Engl J Med. 328 (9): 603–607. doi:10.1056/NEJM199303043280902.
{{cite journal}}: Explicit use of et al. in:|author=(օգնություն) - ↑ Rajaram S. et al. Walnuts and fatty fish influence different serum lipid fractions in normal to mildly hyperlipidemic individuals: a randomized controlled study. // Am J Clin Nutr. — 2009. — Vol. 89. — H. 1657S—1663S.
- ↑ Mendosa D. (2002). «Revised International Table of Glycemic Index (GI) and Glycemic Load (GL) Values». Արխիվացված է օրիգինալից 2013-04-28-ին. Վերցված է 2007-11-23-ին.
- ↑ Josse AR.; և այլք: (2007). «Almonds and postprandial glycemia — a dose response study». Metabolism. 56 (3): 400–404. doi:10.1016/j.metabol.2006.10.024. PMID 17292730.
{{cite journal}}: Explicit use of et al. in:|author=(օգնություն) - ↑ Fraser GE., Shavlik DJ. (2001). «Ten years of life: Is it a matter of choice?». Arch Int Med. 161 (13): 1645–1652. doi:10.1001/archinte.161.13.1645. PMID 11434797.
- ↑ ABC News: The Places Where People Live Longest. Retrieved January 18, 2007.
- ↑ «Eating Nuts: A Healthy Way to Lower Cholesterol». CholesterolAdvice.net. Արխիվացված է օրիգինալից 2013-04-28-ին.
- ↑ Kris-Etherton PM.; և այլք: (1999). «Nuts and their bioactive constituents: effects on serum lipids and other factors that affect disease risk». Am J Clin Nutr. 70 (3 Suppl): 504S–511S. PMID 10479223.
{{cite journal}}: Explicit use of et al. in:|author=(օգնություն) - ↑ «Walnuts are the healthiest nut, say scientists». BBC News. March 27, 2011. Վերցված է March 28, 2011-ին.
- ↑ Baillie J.K.; և այլք: (2009). «Oral antioxidant supplementation does not prevent acute mountain sickness: double blind, randomized placebo-controlled trial». QJM. 102 (5)): 341–348. doi:10.1093/qjmed/hcp026. PMID 19273551.
{{cite journal}}: Explicit use of et al. in:|author=(օգնություն) - ↑ Bjelakovic G.; և այլք: (2007). «Mortality in randomized trials of antioxidant supplements for primary and secondary prevention: systematic review and meta-analysis». JAMA. 297 (8): 842–857. doi:10.1001/jama.297.8.842. PMID 17327526.
{{cite journal}}: Explicit use of et al. in:|author=(օգնություն) - ↑ Sharma N. D.; և այլք: (1985). «Fatty acid and amino acid composition of groundnut mutants». Plant Foods for Human Nutrition. 35 (1): 3–8. doi:10.1007/BF01092011.
{{cite journal}}: Explicit use of et al. in:|author=(օգնություն) - ↑ USDA Nutrient Database
- ↑ Аллергены окружающей среды
- ↑ «Common Food Allergens». Food Allergy & Anaphylaxis Network. Արխիվացված է օրիգինալից 2007-09-27-ին. Վերցված է 2007-06-24-ին.
{{cite web}}: Unknown parameter|deadlink=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ Что такое аллергия?.
- ↑ Allan Bock S., Muñoz-Furlong Anne, Sampson Hugh A. (2001). «Fatalities due to anaphylactic reactions to foods». The Journal of Allergy and Clinical Immunology. 107 (1): 191–193. doi:10.1067/mai.2001.112031.
{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link) - ↑ «Remains of seven types of edible nuts and nutcrackers found at 780,000-year-old archaeological site». Scienceblog.com. February 2002. Արխիվացված է օրիգինալից 2013-04-28-ին. Վերցված է 2010-09-13-ին.
- ↑ Сокольский И. Пряности и мировая история. // Наука и жизнь : журнал. — № 3. — 2008. — С. 122—124.
- ↑ Arkive: Lodoicea maldivica