Մերիտոկրատիա

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից

Մերիտոկրատիա (բառացիորեն «արժանիների իշխանություն», լատ. meritus - արժանի և հին հուն. κράτος - իշխանություն, կառավարում), կառավարման սկզբունք, համաձայն որի ղեկավար պաշտոնները պետք է զբաղեցնեն առավել ընդունակ մարդիկ՝ անկախ սոցիալական ծագումից և ֆինանսական կարողությունից։ Մեծամասամբ կիրառվում է երկու իմաստով։ Տերմինի առաջին իմաստը համապատասխանում է այն համակարգին, որտեղ ղեկավարները նշանակվում են հատուկ հովանավորված տաղանդներից (նման համակարգը բավական հակադրվում է ինչպես արիստոկրատիային, այնպես էլ դեմոկրատիային)։ Երկրորդ՝ առավել տարածված իմաստը ենթադրում է մեկնարկային պայմանների ստեղծում օբյեկտիվորեն օժտված և աշխատասեր մարդկանց համար, որպեսզի նրանք ապագայում հնարավորություն ունենան հասարակական բարձր դիրք գրավել ազատ մրցակցության պայմաններում։

Տերմինի պատմությունը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Չնայած որ մերիտոկրատիայի երևույթը գոյություն է ունեցել դարեր ի վեր, օրինակ՝ կոնֆուցիական փիլիսոփայության շրջանակներում, հենց «մերիտոկրատիա» տերմինն առաջին անգամ օգտագործել է գերմանա-ամերիկացի փիլիսոփա Հաննա Արենդտը 1954 թ.-ին գրված իր «Կրթության ճգնաժամ» էսսեում և մի քանի տարի անց մշակվել է բրիտանացի քաղաքական գործիչ և սոցիոլոգ Մայքլ Յանգի կողմից իր «Մերիտոկրատիայի ծագումը» երգիծական աշխատությունում, որում նկարագրվում է ֆուտուրիստական հասարակություն, որտեղ հասարակական դիրքը որոշվում է ինտելեկտի գործակցով (IQ-ով)։ Գրքում նման համակարգը հանգեցնում է հեղափոխության, որի ժամանակ զանգվածները տապալում են ամբարտավան և ժողովրդից կտրված էլիտային։ Նմանատիպ սյուժեներ օգտագործվել են նաև այլ գրական ստեղծագործություններում։ Ավելի ուշ, տերմինը ձեռք է բերում ավելի դրական երանգավորում, որը մեծամասամբ կիրառում էին հնարավորությունների համընդհանուր հավասարության կողմնակիցները։ 1973 թ.-ին գրված իր «Գալիք հետինդուստրիալ հասարակություն» գրքում Դենիել Բելը կարծիք է հայտնում, որ մերիտոկրատիան հնարավորություն կտա վերացնել բյուրոկրատիան, ինչպես նաև փոխել հասարակության սոցիալական համարգը ընդհանրապես[1]։ Նմանատիպ հայացքների էին հարում նաև արևմտյան սոցիոլոգիայում նեոպահպանողականության կողմնակիցները (Զբիգնև Բժեզինսկի)։

Քաղաքագիտության և քաղաքականության Օքսֆորդի բացատրական բառարանում տերմինը հայերեն թարգմանվել է որպես «արժանավարություն»[2]։

Մերիտոկրատիայի իրացումը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ռոդեզիայի վարչապետ Յան Սմիթը

Մի շարք ուսումնասիրողների կարծիքով Չինաստանը պատմության որոշակի ժամանակաշրջանում մոտ էր մերիտոկրատական համակարգի իրացմանը։ Այսպես, Սուն դինաստիայի ժամանակ լայնորեն կիրառվում է կեցզյույ կոչվող քննությունների եռաստիճան համակարգը, որի օգնությամբ ղեկավարի պաշտոնի համար ընտրվում էին այնպիսի հավակնորդներ, ովքեր առավել լավ էին հասկանում արվեստից, կոնֆուցիականությունից և վարչական խնդիրներից[3]։

ԱՄՆ-ում տարածված է այն կարծիքը, որ իրենց մոտ մերիտոկրատիան արդեն իրականություն է, այնպես որ ամերիկացիների անձնական ձեռքբերումները կախված են միայն ունակություններից, աշխատասիրությունից, կենսադրույթներից և բարոյականությունից[4]։ Քննադատները ուշադրություն են դարձնում այն հանգամանքին, որ դեռ կարևոր դեր են խաղում ժառանգությունը, սոցիալական և մշակութային առավելությունները, աշխատաշուկայում և անհատական ձեռնարկատիրության մեջ օբյեկտիվ հնարավորությունները, որակյալ կրթության հնարավորությունը և խտրականությունը[4]։

Մինչև 1979 թ.-ը Ռոդեզիայում գոյություն ուներ կրթական և գույքային ցենզ, ինչի պատճառով այդ աֆրիկյան երկրի սևամորթ մեծամասնությունը փաստացիորեն ամբողջությամբ զրկված էր ընտրություններին մասնակցելու իրավունքից (ընդ որում, պետք է նաև նշել, որ երկրի սպիտակամորթ բնակչությունը նույնպես, ովքեր չէին համապատասխանում այդ պահանջներին, նույնպես զրկված էին ընտրություններին մասնակցելուց)։ Ռոդեզիայի նախկին վարչապետ Յան Սմիթն իր հուշագրություններում այդ տարիներին ստեղծված համակարգն անվանում է մերիտոկրատիա[5]։

Օշոյի մերիտոկրատական հայացքները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հնդիկ հոգևոր առաջնորդ Օշոն առաջարկում է, որ այն մարդը, ով գոնե ընդունվել է ԲՈՒՀ, պետք է ձայնի իրավունք ունենա։ Նրա տարիքը կարևոր չէ։

Ընտրություններին մասնակցող թեկնածուն նվազագույնը պետք է բակալավրի աստիճան ունենա, իսկ քաղաքապետի պաշտոնին հավակնող մարդը պետք է նվազագույնը մագիստրատուրա ավարտած լինի։

Քննադատությունը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մերիտոկրատիայի նշանավոր վերլուծաբաններից էր նաև մաթեմատիկոս Ալեքսանդր Գրոտենդիկը, ով հետևել էր մաթեմատիկոսների էլիտար խմբի էվոլուցիան հանճարների միավորումից մինչև սոցիալական բջջի բաժանումը երկու կաստաների միջև՝ անողորմ «Բարձրյալների» և վախի մեջ ապրող «ճահճի»[6]։

Մերիտոկրատիայի քննադատների կարծիքով այս մոտեցումը կոչված է արդարացնելու ինտելեկտուալ էլիտայի արտոնությունները[7]։

Ամերիկացի լրագրող Քրիստոֆեր Հեյզը կարծում է, որ մերիտոկրատական համակարգից ծնունդ առած անհավասարությունը ժամանակի ընթացքում ճնշում է ուղղահայաց շարժունակության մեխանիզմները («մերիտոկրատիայի երկաթյա օրենքը»)[8]։

Ածանցյալ հասկացություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մերիտոկրատականություն` աշխատանքի կազմակերպման համակարգի հատկանիշ, որի ժամանակ գերիշխում է ձեռքբերումների և արդյունավետության խրախուսման կողմնորոշվածությունը (յուրաքանչյուրից ըստ հնարավորությունների, յուրաքանչյուրին ըստ արժանիքների, կարիք ունեցողների ըստ պահանջմունքների):

Հանրամատչելի մշակույթում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Հերման Հեսսեի «Ուլունքախաղ» վեպը
  • «Էնդերի խաղը» գիրքն ու ֆիլմը, որտեղ գլխավոր հերոսին ընտրում են ամենատաղանդավր երեխաների թվից, որպեսզի նա գլխավորի ողջ երկրային աստղային նավատորմը։
  • «République» վիդեոխաղը, որտեղ իրադարձությունները ծավալվում են բռնատիրական պետությունում, որի առաջնորդը մերիտոկրատական քաղաքականության կողմնակից է։

Հետաքրքիր փաստեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ուկրաինայում գոյություն ունի մերիտոկրատական կուսակցություն (МЕРІТОКРАТИЧНА ПАРТІЯ УКРАЇНИ)։

Կուսակցության պաշտոնական կայքը

Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ Белл Д. Грядущее постиндустриальное общество. М.: Академия, 1999. ISBN 5-87444-070-4
  2. ↑ Քաղաքագիտության և քաղաքականության Օքսֆորդի բացատրական բառարան, Երևան, Գիտանք, 2003, էջ 344. ISBN 99930-963-0-X
  3. ↑ James E. McClellan III, Harold Dorn. Science and Technology in World History. Second Edition. Johns Hopkins university press, 2006. p.121
  4. ↑ 4,0 4,1 McNamee S. J., Miller R. K. The Meritocracy Myth //Sociation Today. Spring 2004. Vol. 2, No. 1. [1](անգլ.)
  5. ↑ Ian Smith. Bitter Harvest: The Great Betrayal, London, 2001. pp. 107-108.
  6. ↑ Гротендик А. Урожаи и посевы. Размышления о прошлом математика / Перев. с франц. — Ижевск: Регулярная и хаотическая динамика, 2001. — 288 стр. [2], zip/html
  7. ↑ Янг М., 1991.
    См. также: Marris P. Just Rewards: Meritocracy Fifty Years Later // Political Quarterly. Vol. 77, No. s1. P. 157. doi:10.1111/j.1467-923X.2006.00791.x(անգլ.)
  8. ↑ Hayes C. Twilight of the elites: America after meritocracy. New York: Crown Publishing, 2012. ISBN 9780307720450

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Янг М. Возвышение меритократии // Утопия и утопическое сознание. М.։ Прогресс, 1991. (ռուս.)
  • Дементьева В. В. «Меритократия» Римской Республики։ право, ритуал, политическая культура // IVS ANTIQVVM. Древнее право. № 17, 2006. С. 55-65.
  • Repenser l’égalité des chances de Patrick Savidan, Grasset, 2007, 326 p.
  • Le mérite et la République. Essai sur la société des émules.Olivier Ihl, Gallimard; 2007, 409 pages.
  • The Rise of the Meritocracy, 1870–2033։ An Essay on Education and Equality.Young, Michael. 1961. Baltimore, MD։ Penguin Books. (անգլ.)
  • Le mérite et la nature. Une controverse républicaine ։ l'accès des femmes aux professions de prestige. 1880-1940". Juliette Rennes, Paris, Fayard, 594 p.
Ավազակապետություն • Ավտոկրատիա • Արիստոկրատիա • Բացարձակ միապետություն • Բռնապետություն • Գերոնտոկրատիա • Դաշնություն • Դիարխիա • Դիկտատուրա • Եռապետություն • Թեոկրատիա • Ժողովրդավարություն • Իսլամիստական պետություն • Խորհրդարանական ժողովրդավարություն • Կեսարոպապիզմ • Կոնդոմնիում • Կրիտարխիա • Համադաշնություն • Հանրապետություն • Մերիտոկրատիա • Միակուսակցական պետություն • Միապետություն • Նետոկրատիա •Պարտիտոկրատիա • Պլուտոկրատիա • Պոնտիֆիկատ • Պսևդոկրատիա • Սահմանադրական միապետություն • Տեխնոկրատիա • Ունիտար պետություն • Քառապետություն • Օլիգարխիա • Օխլոկրատիա
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Մերիտոկրատիա&oldid=4691013» էջից