Մերիտոկրատիա
| Շարքի մաս |
| Քաղաքականություն |
|---|
.svg) |
|
Ակադեմիական առարկաներ |
|
Կառավարության օրգաններ |
Մերիտոկրատիա (բառացիորեն «արժանիների իշխանություն», լատ. meritus - արժանի և հին հուն. κράτος - իշխանություն, կառավարում), կառավարման սկզբունք, համաձայն որի ղեկավար պաշտոնները պետք է զբաղեցնեն առավել ընդունակ մարդիկ՝ անկախ սոցիալական ծագումից և ֆինանսական կարողությունից։ Մեծամասամբ կիրառվում է երկու իմաստով։ Տերմինի առաջին իմաստը համապատասխանում է այն համակարգին, որտեղ ղեկավարները նշանակվում են հատուկ հովանավորված տաղանդներից (նման համակարգը բավական հակադրվում է ինչպես արիստոկրատիային, այնպես էլ դեմոկրատիային)։ Երկրորդ՝ առավել տարածված իմաստը ենթադրում է մեկնարկային պայմանների ստեղծում օբյեկտիվորեն օժտված և աշխատասեր մարդկանց համար, որպեսզի նրանք ապագայում հնարավորություն ունենան հասարակական բարձր դիրք գրավել ազատ մրցակցության պայմաններում։
Բովանդակություն
Տերմինի պատմությունը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Չնայած որ մերիտոկրատիայի երևույթը գոյություն է ունեցել դարեր ի վեր, օրինակ՝ կոնֆուցիական փիլիսոփայության շրջանակներում, հենց «մերիտոկրատիա» տերմինն առաջին անգամ օգտագործել է գերմանա-ամերիկացի փիլիսոփա Հաննա Արենդտը 1954 թ.-ին գրված իր «Կրթության ճգնաժամ» էսսեում և մի քանի տարի անց մշակվել է բրիտանացի քաղաքական գործիչ և սոցիոլոգ Մայքլ Յանգի կողմից իր «Մերիտոկրատիայի ծագումը» երգիծական աշխատությունում, որում նկարագրվում է ֆուտուրիստական հասարակություն, որտեղ հասարակական դիրքը որոշվում է ինտելեկտի գործակցով (IQ-ով)։ Գրքում նման համակարգը հանգեցնում է հեղափոխության, որի ժամանակ զանգվածները տապալում են ամբարտավան և ժողովրդից կտրված էլիտային։ Նմանատիպ սյուժեներ օգտագործվել են նաև այլ գրական ստեղծագործություններում։ Ավելի ուշ, տերմինը ձեռք է բերում ավելի դրական երանգավորում, որը մեծամասամբ կիրառում էին հնարավորությունների համընդհանուր հավասարության կողմնակիցները։ 1973 թ.-ին գրված իր «Գալիք հետինդուստրիալ հասարակություն» գրքում Դենիել Բելը կարծիք է հայտնում, որ մերիտոկրատիան հնարավորություն կտա վերացնել բյուրոկրատիան, ինչպես նաև փոխել հասարակության սոցիալական համարգը ընդհանրապես[1]։ Նմանատիպ հայացքների էին հարում նաև արևմտյան սոցիոլոգիայում նեոպահպանողականության կողմնակիցները (Զբիգնև Բժեզինսկի)։
Քաղաքագիտության և քաղաքականության Օքսֆորդի բացատրական բառարանում տերմինը հայերեն թարգմանվել է որպես «արժանավարություն»[2]։
Մերիտոկրատիայի իրացումը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մի շարք ուսումնասիրողների կարծիքով Չինաստանը պատմության որոշակի ժամանակաշրջանում մոտ էր մերիտոկրատական համակարգի իրացմանը։ Այսպես, Սուն դինաստիայի ժամանակ լայնորեն կիրառվում է կեցզյույ կոչվող քննությունների եռաստիճան համակարգը, որի օգնությամբ ղեկավարի պաշտոնի համար ընտրվում էին այնպիսի հավակնորդներ, ովքեր առավել լավ էին հասկանում արվեստից, կոնֆուցիականությունից և վարչական խնդիրներից[3]։
ԱՄՆ-ում տարածված է այն կարծիքը, որ իրենց մոտ մերիտոկրատիան արդեն իրականություն է, այնպես որ ամերիկացիների անձնական ձեռքբերումները կախված են միայն ունակություններից, աշխատասիրությունից, կենսադրույթներից և բարոյականությունից[4]։ Քննադատները ուշադրություն են դարձնում այն հանգամանքին, որ դեռ կարևոր դեր են խաղում ժառանգությունը, սոցիալական և մշակութային առավելությունները, աշխատաշուկայում և անհատական ձեռնարկատիրության մեջ օբյեկտիվ հնարավորությունները, որակյալ կրթության հնարավորությունը և խտրականությունը[4]։
Մինչև 1979 թ.-ը Ռոդեզիայում գոյություն ուներ կրթական և գույքային ցենզ, ինչի պատճառով այդ աֆրիկյան երկրի սևամորթ մեծամասնությունը փաստացիորեն ամբողջությամբ զրկված էր ընտրություններին մասնակցելու իրավունքից (ընդ որում, պետք է նաև նշել, որ երկրի սպիտակամորթ բնակչությունը նույնպես, ովքեր չէին համապատասխանում այդ պահանջներին, նույնպես զրկված էին ընտրություններին մասնակցելուց)։ Ռոդեզիայի նախկին վարչապետ Յան Սմիթն իր հուշագրություններում այդ տարիներին ստեղծված համակարգն անվանում է մերիտոկրատիա[5]։
Օշոյի մերիտոկրատական հայացքները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հնդիկ հոգևոր առաջնորդ Օշոն առաջարկում է, որ այն մարդը, ով գոնե ընդունվել է ԲՈՒՀ, պետք է ձայնի իրավունք ունենա։ Նրա տարիքը կարևոր չէ։
Ընտրություններին մասնակցող թեկնածուն նվազագույնը պետք է բակալավրի աստիճան ունենա, իսկ քաղաքապետի պաշտոնին հավակնող մարդը պետք է նվազագույնը մագիստրատուրա ավարտած լինի։
Քննադատությունը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մերիտոկրատիայի նշանավոր վերլուծաբաններից էր նաև մաթեմատիկոս Ալեքսանդր Գրոտենդիկը, ով հետևել էր մաթեմատիկոսների էլիտար խմբի էվոլյուցիան հանճարների միավորումից մինչև սոցիալական բջջի բաժանումը երկու կաստաների միջև՝ անողորմ «Բարձրյալների» և վախի մեջ ապրող «ճահճի»[6]։
Մերիտոկրատիայի քննադատների կարծիքով այս մոտեցումը կոչված է արդարացնելու ինտելեկտուալ էլիտայի արտոնությունները[7]։
Ամերիկացի լրագրող Քրիստոֆեր Հեյզը կարծում է, որ մերիտոկրատական համակարգից ծնունդ առած անհավասարությունը ժամանակի ընթացքում ճնշում է ուղղահայաց շարժունակության մեխանիզմները («մերիտոկրատիայի երկաթյա օրենքը»)[8]։
Ածանցյալ հասկացություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մերիտոկրատականություն` աշխատանքի կազմակերպման համակարգի հատկանիշ, որի ժամանակ գերիշխում է ձեռքբերումների և արդյունավետության խրախուսման կողմնորոշվածությունը (յուրաքանչյուրից ըստ հնարավորությունների, յուրաքանչյուրին ըստ արժանիքների, կարիք ունեցողների ըստ պահանջմունքների):
Հանրամատչելի մշակույթում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Հերման Հեսսեի «Ուլունքախաղ» վեպը
- «Էնդերի խաղը» գիրքն ու ֆիլմը, որտեղ գլխավոր հերոսին ընտրում են ամենատաղանդավր երեխաների թվից, որպեսզի նա գլխավորի ողջ երկրային աստղային նավատորմը։
- «République» վիդեոխաղը, որտեղ իրադարձությունները ծավալվում են բռնատիրական պետությունում, որի առաջնորդը մերիտոկրատական քաղաքականության կողմնակից է։
Հետաքրքիր փաստեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ուկրաինայում գոյություն ունի մերիտոկրատական կուսակցություն (МЕРІТОКРАТИЧНА ПАРТІЯ УКРАЇНИ)։
Կուսակցության պաշտոնական կայքը
Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ОШО, ЦИТАТЫ О МЕРИТОКРАТИИ
- Александр Кустарев, Меритократия и демократия
- Александр Кустарев, Меритократия как политическое настроение эпохи кризиса легитимности
- Мария Кроль, Меритократия как царство разума
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ Белл Д. Грядущее постиндустриальное общество. М.: Академия, 1999. ISBN 5-87444-070-4
- ↑ Քաղաքագիտության և քաղաքականության Օքսֆորդի բացատրական բառարան, Երևան, Գիտանք, 2003, էջ 344. ISBN 99930-963-0-X
- ↑ James E. McClellan III, Harold Dorn. Science and Technology in World History. Second Edition. Johns Hopkins university press, 2006. p.121
- ↑ 4,0 4,1 McNamee S. J., Miller R. K. The Meritocracy Myth //Sociation Today. Spring 2004. Vol. 2, No. 1. [1](անգլ.)
- ↑ Ian Smith. Bitter Harvest: The Great Betrayal, London, 2001. pp. 107-108.
- ↑ Гротендик А. Урожаи и посевы. Размышления о прошлом математика / Перев. с франц. — Ижевск: Регулярная и хаотическая динамика, 2001. — 288 стр. [2], zip/html
- ↑ Янг М., 1991.
См. также: Marris P. Just Rewards: Meritocracy Fifty Years Later // Political Quarterly. Vol. 77, No. s1. P. 157. (անգլ.) - ↑ Hayes C. Twilight of the elites: America after meritocracy. New York: Crown Publishing, 2012. ISBN 9780307720450
Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Янг М. Возвышение меритократии // Утопия и утопическое сознание. М.։ Прогресс, 1991. (ռուս.)
- Дементьева В. В. «Меритократия» Римской Республики։ право, ритуал, политическая культура // IVS ANTIQVVM. Древнее право. № 17, 2006. С. 55-65.
- Repenser l’égalité des chances de Patrick Savidan, Grasset, 2007, 326 p.
- Le mérite et la République. Essai sur la société des émules.Olivier Ihl, Gallimard; 2007, 409 pages.
- The Rise of the Meritocracy, 1870–2033։ An Essay on Education and Equality.Young, Michael. 1961. Baltimore, MD։ Penguin Books. (անգլ.)
- Le mérite et la nature. Une controverse républicaine ։ l'accès des femmes aux professions de prestige. 1880-1940". Juliette Rennes, Paris, Fayard, 594 p.
