Ադըղեայի Հանրապետություն
| Բնակավայր | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| |||||
 | |||||
| Երկիր |  Ռուսաստան | ||||
| Հիմնադրված է | 1991 թ. | ||||
| Մակերես | 7600 կմ² | ||||
| Պաշտոնական լեզու | ռուսերեն և ադըղեերեն | ||||
| Բնակչություն | ▲463 167 մարդ (հունվարի 1, 2021)[1] | ||||
| Ժամային գոտի | MSD? | ||||
| Ավտոմոբիլային կոդ | 01 | ||||
| Պաշտոնական կայք | adygheya.ru(ռուս.) | ||||
| |||||
.png)
Ադըղեայի Հանրապետություն կամ Ադըղեա (Ադիգեա), հանրապետություն Ռուսաստանի կազմում, Ռուսաստանի Դաշնության սուբյեկտ։ Գտնվում է Կուբան և Լաբա գետերի ձախափնյակում։ Տարածքի մեծ մասը գրավում են Մեծ Կովկասի նախալեռներն ու լեռները (բարձրությունը մինչև 3238 մ, Չուգուշ լեռը)։ Տարածքը՝ 7,6 հազար կմ քառակուսի։ Կենտրոնը՝ Մայկոպ։
Անվանում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Անվանում ստացել է ադըղե ժողովրդի անունից։ 1922 թվականի հուլիսի 27-ին կազմավորվել է Չերքեզական (Ադըղեական) ինքնավար մարզը։ 1922 թվականի օգոստոսի 24-ին վերանվանվել է Ադըղեական (Չերքեզական) ինքնավար մարզ, իսկ 1928 թվականի օգոստոսի 13-ին՝ Ադըղեական ինքնավար մարզ[2]։
Աշխարհագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ադըղեական ինքնավար մարզը գտնվում է Կովկասի հյուսիսարևմտյան մասում, Կուբան և Լաբա գետերի ձախափնյակում։ Հյուսիսային մասում Մերձկուբանյան թեք հարթավայրն է, հարավում` Մեծ Կովկասի լեռները։ Կլիման չափավոր տաք է և խոնավ։ Հունվարի միջին ջեմաստիճանը Մայկոպում 1,6°C է, հուլիսին` 22,2°C: Տարեկան տեղումները 700 մմ են։ Գետերն են` Լաբա, Բելայա, Փսեկուփս, Փշիշ, Աֆիփս, որոնք պատկանում են Կուբանի ավազանին։ Կուբանի վրա են Թշչիկի և Շափսուղի ջրամբարները։ Գերակշռում են սևահողերը։ Նախալեռները ծածկված են անտառներով։
Բնակչություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
2019 թվականի տվյալներով Ադըղեայի Հանրապետությունում բնակվում է 454 744[3] մարդ։ Բնակչության խտությունը կազմում է 21.01 մարդ/կմ²։
| Բնակչության թվաքանակը | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1926[4] | 1931[5] | 1959[6] | 1970[7] | 1979[8] | 1987[9] | 1989[10] | 1990[11] | 1991[11] | 1992[11] |
| 113 481 | ↗126 500 | ↗284 690 | ↗385 644 | ↗404 504 | ↗426 000 | ↗432 588 | ↗434 788 | ↗436 598 | ↗441 280 |
| 1993[11] | 1994[11] | 1995[11] | 1996[11] | 1997[11] | 1998[11] | 1999[11] | 2000[11] | 2001[11] | 2002[12] |
| ↗446 191 | ↗448 480 | ↗449 864 | ↗450 358 | ↘450 075 | ↗450 810 | ↘450 358 | ↘449 052 | ↘447 327 | ↘447 109 |
| 2003[11] | 2004[11] | 2005[11] | 2006[11] | 2007[11] | 2008[11] | 2009[11] | 2010[13] | 2011[14] | 2012[15] |
| ↘446 828 | ↘445 242 | ↘444 438 | ↘442 735 | ↘441 199 | ↘441 176 | ↗442 775 | ↘439 996 | ↘439 935 | ↗442 451 |
| 2013[16] | 2014[17] | 2015[18] | 2016[19] | 2017[20] | 2018[21] | 2019[3] | |||
| ↗444 403 | ↗446 406 | ↗449 171 | ↗451 480 | ↗453 366 | ↗453 376 | ↗454 744 | |||
- Ազգային կազմը
Ադըղեայի Հանրապետության ազգային կազմը 2010 թվականի մարդահամարի տվյալներով[22] ունի հետևյալ տեսքը․
| Ազգություն | Թվաքանակը, հազ. մարդ | Բաժինը, % |
|---|---|---|
| Ռուսներ | 270.7 | 63.6 |
| Ադըղեներ | 107.0 | 25.1 |
| Հայեր | 15.6 | 3.7 |
| Ուկրաինացիներ | 5.9 | 1.4 |
| Քրդեր | 4.5 | 1.1 |
| Չերքեզներ | 2.7 | 0.6 |
| Թաթարներ | 2.6 | 0.6 |
| Գնչուներ | 2.4 | 0.6 |
| Ադրբեջանցիներ | 1.8 | 0.4 |
| Հույներ | 1.4 | 0.3 |
| Բելառուսներ | 1.3 | 0.3 |
Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ադըղեները հայտնի են հնուց` Կովկասյան լեռնաշղթային հարող Մերձսևծովյան շրջաններում։ Նրանք զբաղվել են երկրագործությամբ և անասնապահությամբ։ 6-10-րդ դարերն ընկել են Բյուզանդիայի ազդեցության տակ։ 6-րդ դարում նրանց մոտ տարածվել է քրիստոնեությունը։ 13-րդ դարում ադըղեները ենթարկվել են Ոսկե Հորդային։ 16-րդ դարից սկսած, ավելի քան երկու հարյուր տարի ադըղեների դեմ պատերազմներ են մղել թուրք սուլթաններն ու նրանց վասալ Ղրիմի խաները և մահմեդականացրել ժողովրդին։
Ադըղեայի տերիտորիան Ռուսաստանին է միացվել 1830-1864 թվականներին։ Ռուսաստանին միանալու շնորհիվ ադըղեական, ժողովուրդը, չնայած ցարիզմի գաղութակալական դաժան քաղաքականությանը, հնարավորություն է ստացել հաղորդակից լինելու ռուսական առաջադիմական մշակույթին, ռուս հեղափոխական և առաջադեմ գործիչներին, Ռուսաստանում զարգացող հեղափոխական և բանվորական շարժմանը։ Մինչհեղափոխական շրջանում ադըղեների տերիտորիան մտնում էր Կուբանի մարզի մեջ։ Հոկտեմբերյան հեղափոխությունը ադըղեական ժողովրդին ազատագրեց ցարական գաղութարարներից և տեղական հարստահարիչներից։ 1918 թվականի հունվարին Մայկոպում հռչակեց սովետական իշխանություն, իսկ մայիսին ստեղծվեց Կուբան-Սևծովյան Սովետական Հանրապետությունը, որի կազմի մեջ մտավ նաև Ադըղեան։ Չնայած 1918 թվականի աշնանը Կուբանն ու Ադըղեան սպիտակգվարդիականների ձեռքն ընկան, բայց 1920 թվականի մարտին այստեղ վերականգնվեց սովետական իշխանությունը։ 1920 թվականի դեկտեմբերի 11-ին Կուբան-Սևծովյան հեղկոմը որոշեց ադըղեական շրջաններն առանձնացնել որպես վարչական ինքնուրույն միավոր։ Համառուսաստանյան ԿԳԿ-ի 1922 թվականի հուլիսի 27-ի դեկրետով կազմվեց ինքնավար մարզ, որի մեջ մտան Փսեկուփսի, Շիրվանի և Ֆարզի օկրուգները։ Սկզբում այն անվանվել է Չերքեզական Ինքնավար Մարզ, իսկ 1922 թվականի օգոստոսի 24-ին` Ադըղեական։ 1936 թվականին Ադըղեային են միացվել Մայկոպը և Գիագայի շրջանը, միաժամանակ մարզի կենտրոնը Կրասնոդարից տեղափոխվել է Մայկոպ։ Երկրի ինդուստրացման և գյուղատնտեսության կոլեկտիվացման քաղաքականության կենսագործման շնորհիվ Ադըղեայում մեծ փոփոխություններ են կատարվել. ստեղծվել է արդյունաբերություն, մեքենայացված գյուղատնտեսություն, զարգացել է ազգային մշակույթը։
Տնտեսություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ադըղեայի արդյունաբերության առաջատար ճյուղերը մշտապես եղել են սննդի արդյունաբերությունը, փայտամշակությունը, նավթի և գազի արդյունահանումը, մեքենաշինությունը։ Էներգետիկան հիմնված էր Բելայա գետի ջրային ռեսուրսների վրա։ Սննդարդյունաբերությունը տալիս էր շաքար, պահածոներ, եթերային յուղեր, միս, գինի, ծխախոտ, յուղ և այլն։ Մայկոպում է եղել ԽՍՀՄ կահույքի և փայտամշակման խոշորագույն արտադրամասերից մեկը` «Դրուժբա»-ն։ Այստեղ եղել են գազի, նավթի, շինանյութի հանքավայրեր։
Գյուղատնտեսության առաջատար ճյուղը հացահատիկի` ցորենի, բրնձի, եգիպտացորենի մշակությունն էր։ Ադըղեային է բաժին ընկել 1966 թվականի ցանքատարածությունների 50%-ը։ Կանեփի, շաքարի ճակնդեղի, արևածաղկի, ծխախոտի, եթերայուղատուների, թեյի տեխնիկական կուլտուրաները զբաղեցնում էին ցանքերի 16%-ը, բանջարաբոստանային կուլտուրաները` 2,3%-ը, կերային կուլտուրաները` 34,5%-ը։ Տարածված է եղել նաև պտղաբուծությունն ու այգեգործությունը, մսակաթնատու անասնապահությունը, թռչնաբուծությունը, մեղվաբուծությունը։
Տրանսպորտ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ադըղեայի տարածքով են անցել Կրասնոդար-Նովորոսիյսկ և Արմավիր-Տուափսե երկաթուղիները։ Վերջինս Բելորեչենսկ կայարանի մոտից ճյուղավորվում էր դեպի Մայկոպ-Կամեննոմոստսկի։ Մայկոպն ավտոբուսային հաղորդակցություն է ունեցել նաև Հյուսիսային Կովկասի շատ քաղաքների և Ադըղեայի շրջանների հետ։ Կուբան գետը նավարկելի է եղել։ Զարգացած է եղել նաև օդային տրանսպորտը։
Առողջապահություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1971 թվականին Ադըղեայում եղել է 831 բժիշկ, 3900 հիվանդանոցային մահճակալ։ Մարզում եղել են նաև հանքաղբյուրներ։
Կրթություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Սովետական տարիներին ստեղծվել է ադըղեերենը` ադըղեական գիրը։ 1971-1972 ուսումնական տարում հանրակրթական դպրոցում սովորել է շուրջ 79,7 հազար աշակերտ, գործել են նաև 6 միջնակարգ մասնագիտական ուսումնական հաստատություններ` 6,5 հազար սովորողով և ադըղեական մանկավարժական ինստիտուտը` 3,5 հազար ուսանողով։ Մայկոպում եղել է պատմագավառագիտական թանգարան, 159 մասսայական գրադարան, 174 ակումբային հիմնարկ, 302 կինո։
Մամուլ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ադըղեայում լույս են տեսել «Սոցիալիստիչիսկիե Ադըղեյ» թերթը, որը 1926 թվականից հրատարակվել է ադըղեերենով և «Ադիգեյսկայա պրավդա» մարզային թերթը։
Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Գրավոր գրականությունը սկզբնավորվել է 1918 թվականին` ադըղեական գրի ստեղծումից հետո։ Ազգային գրականության արագ զարգացմանը նպաստել է հարուստ բանահյուսությունը։ Պահպանվել են ժողովրդական էպոսի հերոսների` նարտերի մասին չափածո ասքեր։ Ժողովրդական աշուղ Թեուչեժը պատկերել է ադըղեների ազատագրական պայքարը։ 1948 թվականին պետական մրցանակի է արժանացել ադըղեական արձակի հիմնադիր Քերաշևի «Բախտի ճանապարհ» վեպը։ Հայրենասիրությամբ են տոգորված ադըղեական պոեզիայի հիմնադիր Հաթկովի ստեղծագործությունները։ Խորհրդային տարիներին գրականությունը հարստացել է Կոստանովի, Եվթիխի, Պարանուկի, Տլյուստենի, Ջաղուփի, Կասպարովի և այլոց երկերով։
Ճարտարապետություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ադըղեայի տարածքում հայտնաբերվել են բրոնզի դարի դոլմեններ, վաղ երկաթի դարի պաշտպանական աշտարակների, պաշտամունքային կառույցների մնացորդներ։ Դարեր շարունակ պատրաստվել են կավով շրջածեփված հյուսածո պատերով, ծղոտե կամ եղեգնյա երկթեք տանիքով ժողովրդական շինություններ, 19-րդ դարից` փայտե կամ ծղոտե տներ։ Սովետական տարիներին աուլներում շինարարության մեջ օգտագործել են փայտ, խարամբետոն և աղյուս։ Մայկոպում կառուցվել են բնակելի և հասարակական բազմահարկ շենքեր, այդ թվում` երկաթուղային կայարանը, «Օկտյաբր» և «Գիգանտ» կինոթատրոնները, դրամատիկ թատրոնը, մարզկոմի շենքը, «Ադըղեա» հյուրանոցը։
Կերպարվեստ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ադըղեների հինավուրց կիրառական արվեստին բնորոշ են ոսկեկար զգեստները, արծաթյա իրերը, թաղիքե գորգերը, եղեգնյա խսիրները, փայտի և քարի քանդակազարդումը։ Օգտագործվել են երկրաչափական նախշեր, բուսազարդեր։ Սովետական տարիներին սկսել է զարգանալ պրոֆեսիոնալ կերպարվեստը։ Ադըղեայում են ստեղծագործել գեղանկարիչներ Սոկոլովը, Մեխեդը, Օվչարենկոն, Մելնիկովը, գրաֆիկ Շահբազյանը, քանդակագործ Սիդաշենկոն և այլք։
Երաժշտություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ադըղեական ժողովրդական երաժշտության հիմքը մաժորի և մինորի դիատոնիկ լադերն են, կիրառվել են կվարտա, կվինտա, օկտավա հիմքով երկձայնություն։ Տարածված երգային հին ժանրերից է օրեդը, որտեղ հանդես են գալիս մեներգիչը և խումբը։ Ժողովրդական գործիքներն էին կամիլը, շիչեպշինը, պխաչիչը, 19-րդն դարից նաև հարմոնը։ Պարատեսակներից հայտնի են եղել ուջը, զաֆակը, զագատլյատը։ Երաժշտական ֆոլկլորը հավաքել և ուսումնասիրել են Միրոնովը, Գնեսինը, Գրեբնևը և այլք։ Ադըղեայում գործել է ժողովրդական երգի և պարի անսամբլ։
Թատրոն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Պրոֆեսիոնալ թատրոնի զարգացումն սկսվել է Ադըղեական ԻՄ-ի կազմավորումից հետո։ 1933 թվականին կազմակերպվել է Ադըղեական մարզային կոլտնտեսային-սովխոզային թատրոնը, 1941 թվականին` Մայկոպի Պուշկինի անվան մարզային միացյալ դրամատիկ թատրոնը։ Թատերական գործիչներից հայտնի են ՌՍՖՍՀ արվեստի վաստակավոր գործիչ Ախեջակովը, վաստակավոր արտիստ Սխակումիդովան, Ցեյը և ուրիշներ։
Վարչատարածքային բաժանում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ադըղեայի Հանրապետությունը բաժանվում է 9 մունիցիպալ կազմավորումների՝ 2 քաղաքային օկրուգների և 7 մունիցիպալ շրջանների։
Քաղաքային օկրուգները և դրանց կենտրոնները․
- I. Մայկոպի քաղաքային օկրուգ — ք․ Մայկոպ
- II. Ադիգեյսկի քաղաքային օկրուգ — ք․ Ադիգեյսկ
Շրջանները և դրանց վարչական կենտրոնները․
- 1. Գիագինսկայայի շրջան — ստ․ Գիագինսկայա
- 2. Կոշեխաբլի շրջան — աուլ Կոշեխաբլ
- 3. Կրասնոգվարդեյսկոեի շրջան — գ․ Կրասնոգվարդեյսկոե
- 4. Մայկոպի շրջան — ավ․ Տուլսկի
- 5. Շովգենովսկիի շրջան — աուլ Խակուրինոխաբլ
- 6. Տախտամուկայի շրջան — աուլ Տախտամուկայ
- 7. Տեուչեժսկի շրջան — աուլ Պոնեժուկայ
Հայերը Ադըղեայում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հանրապետության տարածքում հայերը բնակություն են հաստատել հնագույն ժամանակներից։ 19-րդ դարում և 20-րդ դարի սկզբին զգալի թվով հայեր այստեղ են գաղթել Նոր Նախիջևանից, Ղրիմից, Թուրքիայից (հիմնականում՝ Սամսունից, Տրապիզոնից, Օրդուից)։ Զբաղվել են անասնապահությամբ, այգեգործությամբ, բանջարանոցային բույսերի մշակությամբ, ծխախոտագործությամբ, արհեստներով և առևտրով, հիմնել են ծխախոտի գործարան, 1899-ին՝ առևտրի տուն (Մայկոպում), մասնակցել մշակութային կյանքին։
Հայրենական մեծ պատերազմի տարիներին մարզի հարյուրավոր հայեր կռվել են գերմանական ֆաշիզմի դեմ, իսկ Սերգեյ Սիվիկյանը (1925-71) դարձել է Փառքի երեք աստիճանի շքանշանների ասպետ։
1979-ի մարդահամարի տվյալներով՝ Ադըղեայում ապրում էր 6400 հայ, 1989-ի տվյալներով՝ 10460 հայ, հիմնականում՝ Մայկոպում, Տուլիսկ ավանում, Շահումյան (ունի շուրջ 1600 հայ բնակիչ, տեղի դպրոցում դասավանդվում է հայոց լեզու), Պերվոմայսկ, Դաղստան, Սևեռնի, Կրասնի, Տաուչեխաբլ, Գալուկայ, Ադիգեյսկ, Պրոլետարսկի, Կրասնի Օկտյաբր գյուղերում։ Մայկոպում երկար տարիներ գործել է Շահումյանի անվան հայկական ակումբը, որտեղ բեմադրվել են հայկական պիեսներ։
2003 թվականի տվյալներով Ադըղեայի Հանրապետությունում բնակվում է շուրջ 25 հազար հայ[23]։
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ https://www.gks.ru/storage/mediabank/PrPopul2021.xls
- ↑ Հ. Ղ. Գրգեարյան, Ն. Մ. Հարությունյան (1987)։ Աշխարհագրական անունների բառարան։ Երևան: «Լույս»։ էջ 10
- ↑ 3,0 3,1 «Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года»։ Վերցված է 2019-07-31
- ↑ «Всесоюзная перепись населения 1926 года. М.: Издание ЦСУ Союза ССР, 1928. Том 9. Таблица I. Населённые места. Наличное городское и сельское население»։ Արխիվացված է օրիգինալից 2015-02-07-ին։ Վերցված է 2015-02-07
- ↑ Административно-территориальное деление Союза ССР : [Районы и города СССР на 1931 год]. — Москва: Власть советов, 1931. — XXX, 311 с.
- ↑ Կաղապար:Население/1959B
- ↑ Կաղապար:Население/1970B
- ↑ Կաղապար:Население/1979B
- ↑ Կաղապար:Население/1987A
- ↑ Կաղապար:Население/1989A
- ↑ 11,00 11,01 11,02 11,03 11,04 11,05 11,06 11,07 11,08 11,09 11,10 11,11 11,12 11,13 11,14 11,15 11,16 11,17 11,18 Численность постоянного населения на 1 января (человек) 1990-2013 года
- ↑ Կաղապար:Население/2002B
- ↑ Կաղապար:Население/2010W
- ↑ Կաղապար:Население/2011A
- ↑ Կաղապար:Население/2012A
- ↑ Կաղապար:Население/2013W
- ↑ Կաղապար:Население/2014CQ
- ↑ «Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года»։ Արխիվացված է օրիգինալից 2015-08-06-ին։ Վերցված է 2015-08-06
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года
- ↑ «Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года»։ 2017-07-31։ Արխիվացված է օրիգինալից 2017-07-31-ին։ Վերցված է 2017-07-31
- ↑ «Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года»։ Արխիվացված է օրիգինալից 2018-07-26-ին։ Վերցված է 2018-07-25
- ↑ Население по национальности и владению русским языком по субъектам Российской Федерации; gks.ru Archived 2018-09-06 at the Wayback Machine. (ռուս.) /վերցված է 2016-07-09/
- ↑ Հայ սփյուռք հանրագիտարան, Ե., 2003, էջ 465։
| ||||||||||
| ||||||||
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||||||||||
