Նոր Նախիջևան

Քաղաք
Նոր Նախիջևան
Нахичевань-на-Дону
Զինանշան
Սուրբ Խաչ եկեղեցին Նոր Նախիջևանում
Երկիր	Ռուսաստան
Հիմնադրված է	1779 թ.
Ժամային գոտի	UTC+3
Նոր Նախիջևան Վիքիպահեստում

Նոր Նախիջևան կամ Դոնի Նախիջևան (ռուսերեն՝ Нахичевань-на-Дону կամ Нор-Нахичеван), հայաբնակ շրջան է Դոնի Ռոստով քաղաքում, Ռուսաստան։ 1778 թ, Եկատերինա Բ հրավիրել է հայ վաճառականներ Ղրիմից Ռուսաստան և նրանք հաստատել են գաղութ Դոնում, որը կոչել են Նոր Նախիջևան հայկական շրջանի՝ Նախիջևանի անունը գործածելով։ 1928 թ, Նոր Նախիջևանը միացվել է Դոնի-Ռոստովին։

Պատմություն

1779 թվականին Եկատերինա II-ը հրամանագիր է ստորագրել Նիզովյե Դոնում ղրիմահայերի վերաբնակեցման մասին։ Դոնի Ռոստովն այստեղ դեռ չի եղել, միայն Ռոստովի Սուրբ Դիմիտրիայի բերդը, կեսօրյակի փոքրիկ բնակավայրը և մերկ տափաստանը։ Փաստացի հարկադիր վերաբնակեցման դիմաց կայսրությունը հայերին հող է տվել, թույլ է տվել ազատորեն առևտուր անել և գործեր վարել, ազատել նրանց պետական և զինվորական ծառայությունից։ Այդպես է կառուցվել Դոնի Նախիջևանը։ Նախապես կոչվել է Նախիջևան։ 1838 թվականին Երևանի նահանգի (այժմ Ադրբեջանում) Նախիջևանից տարբերելու համար վերանվանվել է Նոր Նախիջևան։ XIX դարի սկզբին Նոր Նախիջևանը արհեստա-արդյունաբերական և արևտրական կենտրոն էր։ Քաղաքամերձ գյուղերում զարգանում էին անասնապահությունը և հողագործությունը։ Զարգացավ քաղաքաշինությունը։ Քաղաքում կառուցվեցին 6 հայկական եկեղեցի, արվարձանում Սուրբ Նշան վանքը։ Նոր հաստատված բնակչությանը արտոնություններ էին տրամադրվում։ 1783 քաղաքում տպարան է բացվում։ Գործում է հոգևոր ճեմարան, իգական և արական գիմնազիաներ, արհեստագործական և արևտրական ուսումնարաններ։ Ընդհանուր առմամբ 1819 թվականին Նոր Նախիջևանում գործում էին 9 բարեգործական և լուսավորական հիմնարկություններ։ 1900 թվականին կառուցվում է թատրոնի նոր շենքը։

Ճարտարապետություն

Նախիջևանի գաղութային քաղաքականությանը խառնված է կայսրության առաջին մեծ քաղաքաշինական բարեփոխումը։ Բոլոր քաղաքները նոր ժամանակների ժամանակաշրջանում սկսել են կառուցվել կանոնավոր պլանով, իսկ ճարտարապետությունը՝ ինչպես հասարակական, այնպես էլ մասնավոր, այն ժամանակ գերիշխող կլասիցիզմի տիպային պետական նմուշներով։ Նախիջևանում դասական շինություններ գրեթե չեն մնացել, սակայն հատակագիծը պահպանվել է։ Այն առավելագույնս պարզ է։ Ուղիղ փողոցները հատվում են ուղիղ անկյուններով՝ ստեղծելով փոքր թաղամասեր։ Քաղաքի կենտրոնում նախիջևանյան շուկայի հետ կապված հասարակական տարածքն է, որը զարմացնում էր ճանապարհորդներին (այնտեղ եղել է նույնիսկ Պուշկինը, ինչն արդեն ծաղրանկարային կերպով հիշատակվում է երկրագիտական բոլոր նյութերում)։

1894 թվականին կառուցված Ալեքսանդրյան շարասյունը հուշատախտակով

Բնակչություն

19-րդ դարի կեսերին Նախիջևանն ու Ռոստովը չափերով համադրելի քաղաքներ էին, Նախիջևանում ապրել է 15 հազար մարդ, Ռոստովում՝ 11 հազար։ Քաղաքի աճի հետ մեկտեղ ձուլվում էր մոնոէթնիկ բնակչությունը, Նախիջևանում արդեն ապրել են ոչ միայն հայերը, այլև ռուսները, հրեաները, հույները։ Երկու բնակավայրերը կարող էին դառնալ Ռուսաստանի Հարավային կենտրոնը, սակայն 19-րդ դարի երկրորդ կեսին Դոնի Ռոստովում կառուցել են երկաթուղային կայարան, և քաղաքը սկսել է զարգանալ մեծ տարբերությամբ։ Նախիջևանում կայարանից հրաժարվել են, հայերը վախենում էին կորցնել առանց այդ էլ հալող էթնիկ մեծամասնությունը՝ համարելով, որ կայարանը կսպանի հայկական քաղաքը։ Այդ նույն ժամանակ Նախիջևանը կորցրեց Եկատերինայի շնորհած արտոնությունների մի մասը և այլևս չէր հավակնում տարածաշրջանի կենտրոնի դերին։ Այն նախ դարձավ Ռոստովի արվարձան, ապա՝ պարզապես շրջան, որին 1929 թվականին նրան միացրեցին բոլշևիկները, բայց հայերի համար այն մինչ օրս մշակութային կենտրոն է մնում։

Նախիջևանը ականատեսի աչքերով

"Ահա այստեղ կանգնած էին Նախիջևանն ու Ռոստովը բաժանող սահմանային հենասյուները, - ձեռքը պարզում է Թատերական հրապարակի ուղղությամբ Գեորգի Բագդիկովը։ Իսկ բուն հրապարակը ծառայել է նախիջևանցիների և ռոստովցիների համատեղ տոների վայր"։ Գեորգի Բագդիկովը Նախիջևանի «պահապաններից» է։ Նրա նախնիները Ղրիմի հայ գաղթականներից են։ Ընտանիքը հայ մտավորականության ներկայացուցիչներից է։ Հայրը Ռոստովում հայտնի բժիշկ է, ով իր տունը վերածել է թանգարանի նմանության, այնտեղ շատ են հին Նախիջևանի և Հայաստանի իրերը։ Միասին նրանք գիրք են գրում քաղաքի պատմության և այն կառուցող մարդկանց մասին։

Նախիջևանն ու Ռոստովը բաժանող հենասյուներ

19-րդ դարի երկրորդ կեսին կլասիցիզմը փոխարինվեց էկլեկտիկայով։ Գլխավոր քաղաքային փողոցներում սկսել են կառուցել եկամտաբեր տներ։ Ընդ որում, Նախիջևանում իր յուրահատուկ ճարտարապետությունը չի ձևավորվել, սկզբում կայսերական կլասիցիզմ էր, իսկ հետո գավառական քաղաքի մեծ ցանկությունն էր նմանակել էկլեկտիկ Պիտերին։ Բայց հայերի համար Սանկտ Պետերբուրգը ոչ միայն մայրաքաղաք Էր։ «Հավանաբար, առանց պետության պետականության գաղափարների իրականացման ձգտումը Նախիջևանի հայերին բերել է Սանկտ Պետերբուրգի՝ որպես քաղաք-պետություն ռուսական գաղափարը փոխառելու, - գրում է Նախիջևանի ճարտարապետության հետազոտող Օլգա Բաևան։ Ռուսաստանի հայերի համար նա միանգամայն կարող էր նման կենտրոն դառնալ, համենայն դեպս՝ հավակնել այդ դերին»։ Այստեղ՝ Նախիջևանում, հավաքվել էին հայերը Օսմանյան կայսրությունում ցեղասպանության ժամանակ, Խորհրդային Միության փլուզման և Լեռնային Ղարաբաղում պատերազմի ժամանակ։ Խորհրդային տարիներին նախիջևանցիները քիչ ապրանք էին բերում Երևանից, որն էլ իր հերթին երևան էր բերում հայկական համայնքը Եվրոպայում։ Այստեղ տեղի հայ համայնքը կառուցել է նոր եկեղեցի, հայկական ազգային հուշարձաններ, և շարունակում է ֆինանսավորել գրքերի հրատարակումն ու ճարտարապետության վերականգնումը։

Եկեղեցիների և թուրքական Հայաստանի մնացորդներ

Նախիջևանի հայկական եկեղեցիները սկսել են կառուցել քաղաքի հիմնադրումից անմիջապես հետո։ Ընդամենը յոթ եկեղեցի է կառուցվել, մնացել է միայն մեկը, ամենաուշը (1875 թվականին հիմնադրված), մնացած բոլորը քանդել են բոլշևիկները։ Պահպանվել է նաև Նախիջևանի գերեզմանատունը՝ գերեզմանների վրա հրեշտակներ առանց գլուխների և թևերի։

Կոտրված թևերով ու գլուխներով հրեշտակներ, որոնցում ոսկի էին փնտրում

"Քաղաքային լեգենդ կա., որ հրեշտակների մեջ ոսկի է թաքնված, և հեղափոխությունից հետո նրանց գլուխներն ու թևերը հետ էին քաշում։ Այդպես էլ կանգնած են", - բացատրում է Գեորգի Բագդիկովը։

Նախիջևանի հոգևոր կենտրոնը եղել է Գրիգոր Լուսավորչի տաճարը, որը կառուցվել է 1783-1807 թվականներին:"Մենք՝ ազգությամբ հայ քաղաքացիներս, ինչպես հավատացյալները, այնպես էլ անհավատները, խորապես վրդովված ենք խորհրդային և կուսակցական գործողություններով": Նրա տեղում կառուցել են Կարմիր Ակսայ գործարանի մշակույթի պալատը։ "Ես հիշում եմ, որ դպրոցից գնում եմ, նայում եմ. ինչ-որ ծերունի մոտենում է տաճարին։ Հանկարծ ծնկի է գալիս, սկսում է մկրտվել և խոնարհվել։ Ես տուն եկա և ծնողներիս պատմում եմ, որ աննորմալ երևույթ տեսա։ "Դու նման բան չես ասում": Մարդիկ սրբորեն էին վերաբերվում այդ վայրին, նույնիսկ այն ժամանակ, երբ տաճարը պայթեցվել էր", - հիշում է Գեորգի Բագդիկովը։

Հիշատակվող վկայություններ

Ռուբեն Բեգկուլյանցը տաճարի վերջին մենաստանի ծոռն է և նրա ամբողջական անվանակիցը։ Իր նախապապի պատմությունը նա գրի է առել տատիկի ու պապիկի պատմություններով։ Նա գտել է մեծ պապի գլխավոր աշխատությունը՝ "թուրքական Հայաստանի մասին. տպավորություններ 1914 թվականի ամռանը կատարած այցից" փոքրիկ գրքույկը, բավական աղքատ թուրքահայերի մասնավոր ազգագրական նկարագրությունը, որոնցից շատերը նրա այցից մեկ տարի անց արդեն ողջ չեն լինի։ Այս եզակի փաստաթուղթն օգնել է վերականգնել տաճարի պատմությունը և պահպանել Թուրքիայում հայերի կյանքի վկայությունները։ Այժմ Ռուբեն Բեգկուլյանցը հավաքում է այլ քահանաների պատմությունները։ Նա ցույց է տալիս, որ պահպանված տունը վանահայր Նիկոլայի եկեղեցու, բարեկամ իր մեծ պապի, գեղեցիկ և անսովոր, "Ես սիրում եմ Նախիջևանով զբոսնել առանց որոշակի նպատակի, ամեն անգամ ինձ համար ինչ-որ նոր բան եմ բացահայտում։ Իսկ հիմա ինձ համար շատ հետաքրքիր է բացել այն տները, որտեղ ապրել են քահանաները. հանում եմ 1913-1914 թվականներին հին տեղեկագրքերը հասցեներով, հետո գնում եմ ու նայում՝ տունը պահպանվել է, թե ոչ"։

Սուրբ Հարություն եկեղեցի

Սուրբ Հարություն եկեղեցի

2011 թվականին Նախիջևանում կառուցել են Տիրոջ Սուրբ Հարության նոր տաճարը՝ արդեն կանոնական հայկական ոճով տուֆից, որը հատուկ վերցնում էին Երևանից։ Տաճարը լուսավորել է Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Գարեգին Բ-ն։ Նրա կողքին 2015 թվականի «ոչ ցեղասպանությանը» նվիրված հուշարձան է. կարծես հողի տակից բազմաթիվ ձեռքեր են ձգվում։ Դոնի Նախիջևանը որպես առանձին քաղաք չկա, սակայն հայկական համայնքը մինչ օրս այն պահպանում է որպես Սփյուռքի մշակութային կենտրոն։

Հուշարձան, ոչ ցեղասպանությանը

Նախիջևանի շուկան ու քաղաքի անհետացող ոգին

Նախիջևանի շուկան քաղաքի համար պաշտամունքային վայր է։ Նախիջևանի առևտրի շնորհիվ այն աճել է 19-րդ դարում, իսկ 1990-ականներին այն ընտանիքներին փրկել է աղքատությունից։ Հիմա դա հսկայական քաղաքային շուկա է, որտեղ կարելի է գնել ամեն ինչ։ 90-ական թվականներին իմ ընկերների հետ առևտուր էի անում Նախիջևանի շուկայում։ Հիվանդանոցում, որտեղ աշխատում էի, ամիսներով աշխատավարձ չէին վճարում։ Իսկ շուկան կերակրում էր։ Մենք ունեինք մեր տաղավարը։ Մենք վաճառում էինք այն ամենը, ինչ միայն կարելի է՝ տակդիրներ, սնիկերսներ, պեպսի-կոլա, չուպա-չուպսներ, տամպոններ, զուգարանի թուղթ, գրքեր, - պատմում է Գեորգի Բագդիկովը։ Ցերեկը ես աշխատել եմ որպես գլխավոր ինժեներ բնակարանային կառավարման, իսկ հանգստյան օրերին վաճառում էի այդ շուկայում ջուրը եռացնող սարք։ Շուկան փրկում էր ժողովրդին, այնտեղ գրեթե ամեն ինչ վաճառում էին, - հիշում է Ռուբեն Բեգկուլյանցը։ Նախիջևանի կենտրոնից, նրա շուկայից, հրապարակներից և եկամտաբեր տներից մի փոքր ավելի հեռու, ամուր մասնավոր հատված է՝ տնային սրճարաններով և խանութներով։ Երբ 2018 թվականին քաղաքը ընդունում էր հողօգտագործման և կառուցապատման կանոնները, այն որոշվել է թողնել «որպես պատմականորեն ստեղծված», չնայած նրան, որ կառուցապատողներին առաջարկել է կնքել կառուցապատման կանոնները։ Սա հազվագյուտ օրինակ է, երբ արդեն կարգուկանոնով կառուցված Նախիջևանը փորձում են պահպանել, մնացած հասարակական գործիչների համար դժվար է նույնիսկ փոքր աշխատանք գտնել։ «Հուշատախտակը կախելու համար պետք էր մեկ տարի թույլտվություն ստանալ», - բողոքում է Գեորգի Բագդիկովը։ Նա ցույց է տալիս այն բակը, որտեղ մեծացել է 23 տարի և ընկերացել ամբողջ փողոցի հետ։ Նախիջևանը, ինչպես և շատ պատմական քաղաքներ, աստիճանաբար անհետանում է։ Բոլշևիկները քանդել են գրեթե բոլոր եկեղեցիները, սակայն չեն անդրադարձել նախահեղափոխական առանձնատներին ու տներին, հիմա նրանց կապիտալիզմը կրծում է։ Քաղաքի ոգուն մնում է միայն նեղանալ ու թաքնվել փլուզվող եկամտային տների, դռների մեջ։ Մենք սուզվում ենք բակի ներսը՝ կախված ներքնազգեստով, ուրիշ էլ որտեղ կարելի է գտնել հին Նախիջևանը։

Նշանավոր անձինք Նոր Նախիջևանից

• Միքայել Նալբանդյան (1829–1866), հայ գրող
• Ռաֆայել Պատկանյան (1830–1892), հայ գրող
• Մարտիրոս Սարյան (1880–1972), հայ նկարիչ
• Սեյրան Խաթլամաջյան (1937–1994), հայ նկարիչ
• Սիմոն Վրացյան (1882–1969), Հայաստանի առաջին հանրապետության վարչապետ
• Գրիգոր Շլդյան (1900–1985), հայ նկարիչ
• Սարգիս Սարյան (1917–1962), հայ գրականագետ
• Մարկ Գրիգորյան (1900–1978), հայ ճարտարապետ
• Ալեքսեյ Ջիվելեգով (1875–1952), պատմաբան, արվեստաբան, գրականագետ

Արտաքին հղումներ

• Դոնի-Ռոստովի և Նոր Նախիջևանի պատմությունը Archived 2008-08-21 at the Wayback Machine. (անգլ.)
• Դոնի հայերի համառոտ պատմությունը Archived 2013-05-08 at the Wayback Machine. (ռուս.)
• Հայերը Դոնում (ռուս.)