Աբսոլյուտ (փիլիսոփայություն)

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Աբսոլյուտ
Գերմանական իդեալիզմի փիլիսոփաներ. Կանտ (վերևում ձախ), Ֆիխտե (վերևի աջ), Շելինգ (ներքևից ձախ), Հեգել (ներքևից աջ)
Տեսակփիլիսոփայական հասկացություն, մետաֆիզիկա և Սուբստանց
Երևի համընկնում էԱմենը և մոնադ

Աբսոլյուտ կամ բացարձակ (լատին․՝ absolutus, «անվերապահ», «անսահմանափակ», «կատարյալ»), մետաֆիզիկայում աշխարհի հիմնարար սկզբունք, ամեն Գոյության նախասկիզբ, հավերժական ու անփոփոխ, որը հասկացվում է որպես մեկ, համընդհանուր, անսկիզբ, անսահման, կատարյալ, ինքնաբավ իրականություն և իրենից դուրս ցանկացած հարաբերական և բացարձակ կեցությունից անկախ[1][2][3]։

Աստվածաբանության մեջ տերմինը օգտագործվում է նաև գերագույն էակ իմաստով[4]։

Բացարձակի հոմանիշներն են[1]՝ բացարձակ ոգի[1][5], բացարձակ իդեա[1][6], անսահմանություն, բացարձակ միտք, Իմաստություն, բացարձակ գիտակցություն և բացարձակ էություն[1]։

Հիմնական տեղեկություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տերմինն առաջին անգամ հայտնվել է հին հռոմեական փիլիսոփայության մեջ, բայց լայն տարածում է գտել միայն 18-րդ դարում՝ շնորհիվ Մոզես Մենդելսոնի և Ֆրիդրիխ Հայնրիխ Յակոբիի, ովքեր այն օգտագործեցին Բենեդիկտոս Սպինոզայի պանթեիստական փիլիսոփայության մեջ «Աստված կամ բնություն» կատեգորիան անվանելու համար[1]։ Աշխարհի հավերժական անփոփոխ հիմնարար սկզբունքը, ամեն Գոյության նախասկիզբը, որը համարվում է մեկ, համընդհանուր, անսկիզբ, անսահման և հակադրվում է ցանկացած հարաբերական և պայմանավորված Կեցությանը։ Բացարձակը բոլոր հասկացությունների ընդհանրացման արդյունքն է։ Բացարձակը հակադրվում է հարաբերականին (կամ ռելյատիվայինին)՝ պայմանականին, անցողիկ, ժամանակավոր, այս կամ այն պայմաններից կախվածին։ Հին հունական փիլիսոփայության մեջ բացարձակը մեկնաբանվում էր որպես կատարելության, ամբողջականության, ինքնաբավության կողմ և արտահայտվում էր «բնության», «ինքնինի», «մաքուր ձևի» հասկացություններով։ Բացարձակին հակադրվում էր հարաբերականը` որպես ուրիշից կախված կամ ուրիշի հետ կապված։

Փիլիսոփայական հասկացություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Անտիկ և միջնադար[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Դասական փիլիսոփայությունում աբսոլյուտի արտահայտման ճշգրիտ համարժեքը բացակայում էր, քանի որ գոյություն ունեցող ամեն ինչ պայմանական է, և կարելի էր եզրակացնել, որ գոյություն ունի գերագույն պայման, որն ինքնին պայմանական չէ։ Նախասոկրատներն արդեն խոսում էին Archē-ի մասին՝ իրերի ծագման մասին, որն այլևս հնարավոր չէր կապել ինչ-որ այլ բանի հետ։

«Բացարձակ» տերմինը հատկապես լայնորեն օգտագործվել է միջնադարյան փիլիսոփայության մեջ, ընդ որում` տարբեր իմաստներով։ Բացարձակի տակ հասկացվում էր, մասնավորապես, նյութական պայմաններից, պատահականությունից զերծ; Այն կիրառելի է յուրաքանչյուր գոյի համար; անվերապահորեն, որևէ պատճառի հետ չկապված, զերծ մտավոր սահմանափակումներից։

Ժամանակ առ ժամանակ եկեղեցու հայրերը (Տերտուղիանոս, Հիերոնիմուս) արդեն սահմանում էին Աստծուն որպես «գերագույն լավ» «աբսոլյուտում» նախադրյալ։ Քենթրբերցին (Մենախոսությունում) այն ուղղակիորեն հավասարեցրել է Աստծո հետ։ Նա աստվածային սուբստանցիալ ոգու մասին ասում է, որ ա'յն է միայն բացարձակ[7]։ Միայն կարդինալ Նիկոլաուս ֆոն Կուզն էր, որ գիտակցաբար ներդրել է աբսոլյուտը` որպես հիմնական մետաֆիզիկական կատեգորիա։

Սխոլաստիկայի մեջ բացարձակի ուսմունքը մեծապես ընդլայնվել է բնական աստվածաբանության շրջանակներում, մասնավորապես՝ Թոմաս Աքվինացու կողմից։

Պյութագորասի համար աբսոլյուտը Մեկ թիվն է, Պլատոնի[8] և Պլոտինոսի համար՝ Ամբողջություն կամ Բարձրագույն բարություն, Արիստոտելի համար` «Նախաշարժիչ»։ Կոնֆուցիուսը բացարձակի ներքո հասկանում էր Անդրերկնայինը, Շանկարան` Բրահման, Յոհան Ֆիխտեն` բացարձակ «Ես», Լաո Ցզին` Դաո (մաքուր ոչ-կեցություն, բոլոր իրերի բնական կարգ)։

Ժամանակակից փիլիսոփայությունում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ժամանակակից փիլիսոփայության մեջ պահպանվել է բացարձակի բազմիմաստությունը։ Բացարձակ կարող է նշանակել կատարյալ, ավարտուն, ունիվերսալ, անվերապահ, սահմանափակումներից զերծ, ինչպես նաև աննկարագրելի, անպատկերացնելի, խիստ, բառացի, անվերապահ, ոչ խորհրդանշական կամ մետաֆորիկ։ Օրինակ՝ «բացարձակ ճշմարտություն», «բացարձակ տարածություն», «բացարձակ Ես», «բացարձակ անվերապահություն», «բացարձակ պայմանավորվածություն» և այլն[1]։

Սպինոզա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Աբսոլյուտ հայեցակարգի պատմության հիմքում ընկած է Բարուխ դե Սպինոզայի փիլիսոփայությունը, որի Աստծո հայեցակարգը ժամանակակից դարաշրջանի բազմաթիվ փիլիսոփաներ վկայակոչում են` համաձայնվելով կա՛մ չհամաձայնվելով ( Ֆրիդրիխ Հայնրիխ Յակոբի, Մոզես Մենդելսոն, Գոտհոլդ Էֆրահիմ Լեսինգ, Իմանուել Կանտ, Յոհան Ֆիխտե, Ֆրիդրիխ Վիլհելմ Ջոզեֆ Շելինգ, Գեորգ Վիլհելմ Ֆրիդրիխ Հեգել, Ֆրանց ֆոն Բաադեր, Սյորեն Կիերկեգոր )։

Իր «Էթիկա» (Դե Դեո) գրքի առաջին մասում Սպինոզան Աստծուն սահմանում է որպես աբսոլյուտ, սահմաններ չունեցող սուբստանց (ens absolute infinitum, hoc est, substantiam), որը բնութագրվում է անվերապահ ուժով (absolute potentiam) և «անվերապահ գոյությամբ» (absolute existit): Աբսոլյուտը, ընդ որում, «անսահման» և «անբաժանելի» է (absolute infinita est indivisibilis) և աբսոլյուտն առաջին պատճառն է (absolute causam primam)[9]: Աստծուց է ամեն ինչ հոսում (omnia necessario effluxisse) որպես անվերապահորեն որոշված և կախված (omnia ex necessitate divinae naturae determinata sunt), և բնության մեջ ոչինչ (res nulla) չի կարող դառնալ այլ, քան կա[10]։

Կանտ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պարզ բանականության քննադատություն աշխատության մեջ Կանտը սահմանում է բացարձակը որպես գիտելիքի մեջ անվերապահ[11]։ Տրանսցենդենտալ վերլուծության մեջ նա փորձում է ապացուցել, որ ոչ մի անվերապահ գիտելիք չի կարող ընկալվել ըմբռնման (կատեգորիաների) հասկացությունների միջոցով։ Կանտը բացատրում է, որ բանականությունը ձգտում է «բոլոր մտավոր գործողությունները համախմբել բացարձակ ամբողջության մեջ»։ Սա այն է, ինչ Կանտն անվանում է բանականության հասկացություններ կամ տրանսցենդենտալ գաղափարներ։ Նրանք պետք է հնարավորություն տան «մտածող սուբյեկտի բացարձակ (անվերապահ) միասնությանը», «արտաքին տեսքի պայմանների շարքի բացարձակ միասնությանը» և «ընդհանուր առմամբ մտքի բոլոր առարկաների պայմանների բացարձակ միասնությանը»։ Այս երեք տրանսցենդենտալ գաղափարների «օբյեկտիվ» օգտագործումը հանգեցնում է անհաշտ հակասությունների։ Տեսական պատճառով Բացարձակը «կարգավորիչ սկզբունք» է «զգայական աշխարհի համակարգված միասնության» նպատակով։ Գործնական բանականության քննադատության մեջ Կանտը սահմանում է անվերապահը որպես կամքի որոշիչ հիմք, որը տրված է բարոյական օրենքում։ Կա կանոնակարգող գաղափար՝ միավորելու բարոյականություն ու երջանկություն հասկացությունները, որը Կանտի համար ներկայացնում է «բարձրագույն բարիքը» (lat.` Summum bonum, hwun.` τὸ ἀγαθόν)[12]։

Շելինգ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆ. Շելինգի համար Աբսոլյուտը նրա փիլիսոփայության հիմնական հայեցակարգն է։ Իր վաղ գրության մեջ՝ «Էգոյի՝ որպես փիլիսոփայության սկզբունքի կամ մարդկային գիտության մեջ անվերապահի մասին»[13], որը կրել է Կանտի և Ֆիխտեի ազդեցությունը, նա աբսոլյուտը հասկանում է որպես «մեր գիտելիքի վերջնական իրական հիմքը», ինչպես Ֆիխտեն, նա այն տեղավորում է «բացարձակ Ես»-ում (SW V, էջ 160) և նույնացնում Աստծո հետ։ Բացարձակի իմացությունը տեսական փիլիսոփայության մեջ հնարավոր չէ, այլ միայն «գործնականում աբսոլյուտին մոտենալով»[14]։ Շելինգը փորձելով հաղթահարել կանտյան և ֆիխտեյան համակարգերի դուալիզմը, առաջ քաշեց մոնիստական փիլիսոփայության մի նոր ելակետային սկզբունք՝ սուբյեկտիվի և օբյեկտիվի, իդեալականի և ռեալի բացարձակ նույնությունը։

«Դոգմատիզմի և քննադատության մասին փիլիսոփայական նամակներում» և նույնության փիլիսոփայության[Ն 1] մշակման մեջ, որտեղ Շելինգը ձգտում է միավորել Կանտի և Սպինոզայի փիլիսոփայությունը, նա սահմանում է աբսոլյուտը որպես ճանաչողության և կեցության «բացարձակ նույնություն» („absolute Identität“)[15]: Աշխարհն ի սկզբանե անջատ է Աստծուց, բայց դա կարելի է շրջել մտահայեցողության միջոցով և հասցնել ավելի բարձր մակարդակի[16]։ «Պատմության վերջնական մտադրությունը» «լիակատար հաշտեցումն ու կրկին տարրարլուծումն է բացարձակության մեջ»[17]։

Շելինգի Նույնության փիլիսոփայությունը Բացարձակը ճանաչվում է «մտավոր հայեցողության» մեջ` որպես բացարձակ մտածողություն[18]։ Այն ներկայացնում է փիլիսոփայության երկու հիմնական գիտությունների՝ բնական և տրանսցենդենտալ փիլիսոփայության ընդհանուր աղբյուրը[19]։ Շելլինգի համար արվեստը «իրերի ձևերը աբսոլյուտ ներկայացնելն է»[20]։ Այն վերացնում է «անսահման բաժանումը» «էսթետիկական պրոդուկտի» մեջ[21]։

Շոպենհաուեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արթուր Շոպենհաուերը իր «Աշխարհը որպես կամք և ներկայացում» գրքում քննադատում է Աբսոլյուտ կոնցեպտը[22]։ Ըստ նրա՝ անհրաժեշտությունը միշտ հարաբերական է, ըստ բավարար հիմունքի. հետևաբար ոչինչ չի կարող բացարձակապես անհրաժեշտ լինել առանց հիմունքի։ Աբսոլյուտի անիմաստ հասկացությունն առաջանում է պատճառահետևանքային կապից բավարար հիմունքի հեռացման միջոցով, այնպես որ մնում է միայն բավարար հիմունքից բխող հետևանքը։ Այնուամենայնիվ, սա հակասում է բավարար հիմունքի օրենքին, այն է, որ ամեն բան, որ կա, բավարար հիմունքի ուժով է, որ կա։

Սոլովյով[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վլադիմիր Սոլովյովն Ամենամիասնությունը (բացարձակը բացարձակապես կոնկրետ սկիզբն է, իր կոնկրետությամբ նման է եզակի և ամբողջական մարդկային անհատականությանը, հետևաբար բացարձակ անհատականություն է։ Ամբողջ աշխարհի կեցությունը գոյություն ունի միայն այնքանով, որքանով այն պատկանում է բացարձակին, մտնում է դրա կոնկրետության մեջ)[23]։

Հեգել[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հեգելի տրամաբանության առարկան` Բացարձակ գաղափարն[Ն 2] է` իդեան, որպես ինքնազարգացող հասկացությունների համակարգ[2]։

Մտածողության և կեցության նույնության սկզբունքը հեգելյան համակարգի հիմքում լինելով հանդերձ` Հեգելի կողմից իրացվում է այլ կերպ, քանի որ նույնությունն ինքը նրա կողմից ըմբռնվում է դիալեկտիկորեն, ոչ որպես անշարժ աբսոլյուտ, անորոշ միասնություն, որն անտարբեր կերպով հակադրվում է կեցության բազմազանությանը, այլ որպես ինքնազարգացող տրամաբանական իդեա, որի որոշակիությունն ու տարբերակվածությունը գտնվում են հենց իր մեջ իբրև նրա իմանենտ անվերջ ձև։ Տրամաբանությունը առաջ է շարժվում հակասությունների և դրանց հանգուցալուծման միջոցով, մինչև որ այլևս հակասություններ չմնան լուծելու, շարժվում է դեպի որոշակի նպատակ՝ ազատություն։ Սա բացարձակն է, ինչը Հեգելի համար իդեան է։

Կիոտոյի դպրոցի բացարձակ Ոչնինչ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ի տարբերություն գոյաբանության մեջ բացարձակի՝ որպես բացարձակ կեցության արևմտյան ավանդույթի, Կիոտոյի դպրոցի փիլիսոփայության մեջ բացարձակը ընկալվում էր որպես բացարձակ ոչինչ (絶対無, զետաինա-մու)։ Նիշիդա Կիտարոյի, Թանաբե Հաջիմեի, Նիշիտանի Կեյջիի և Կիոտոյի դպրոցի այլ ներկայացուցիչների կողմից ձևակերպված մտքերը հետագայում խթան հաղորդեցին քրիստոնեա-բուդդայական երկխոսության կրոնափիլիսոփայական մոտեցմանը, որը հիմնվում էր բուդդայական դատարկության կամ ոչ-էականության տոպոյի (հին հունարեն՝ τόπος κοινός, լատին․՝ locus communis - ընդհանուր տեղ) վրա` հենվելով կեցություն (շունյատա) և ոչ ես (անատտա) ոչ-սուբստանցիալության վրա մի կողմից, իսկ մյուս կողմից՝ քրիստոնեական միստիցիզմի (ինչպես Էքհարթի մոտ) և բացասական աստվածաբանական ավանդույթի վրա[25][26]։

Կրոնական հասկացություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Միաստվածային կրոններում աբսոլյուտի հասկացությունը փոխկապակցված է Աստծո մասին պատկերացումների հետ[2]։ Այսպիսով, հուդայականության մեջ դա Էլոկեյնուն է (Կաբալայում՝ Էյն Սոֆ), քրիստոնեության մեջ՝ Հայր Աստված, Իսլամում՝ Ալլահ, դաոիզմում` Դաո[1]։

Այլ կրոններում։ Զրադաշտականություն՝ Ահուրա Մազդա, զուրվանիզմ՝ Զուրվան, թենգրիականություն՝ Թենգրի, պոլինեզական և միկրոնեզական կրոններում՝ Տանգարոա, մաորիների կրոնում՝ Յո, կապաուկու կրոնում՝ Ուգատամե։

Հնդկական կրոններում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բացարձակ հասկացությունը օգտագործվել է հնդկական կրոնների վաղ տեքստերը մեկնաբանելու համար, ինչպիսիք են Յաջնավալկիային, Նագարջունային և Ադի Շանկարային վերագրվող տեքստերը[Ն 3]:

Հնդկական (դհարմայիկ) կրոններում։ Հինդուիզմում - բրահման կամ կրիշնա կամ վիշնու (տարբեր հոսանքներում), բուդդիզմի որոշ հին տեքստերում ասվում է, որ «իսկապես Բացարձակը և իսկապես Ազատը պետք է լինի ոչինչ »[28]` «դատարկություն»[29] (շունյատա կամ Ադի-Բուդդա)։ Այնուամենայնիվ, ըստ Փոլ Ուիլյամսի վաղ բուդդիստ գիտնական Նագարջունան «դատարկությունը» չի ներկայացնում որպես ինչ-որ Բացարձակ. ավելի շուտ, դա «ներքին գոյության բացակայությունն է (պարզ չգոյությունը)» բուդդայական փիլիսոփայության Mādhyamaka դպրոցում[30]։

Հինդուիզմի վաղ տեքստերում նշվում է, որ Բրահմանը կամ Բրահման-Ատմանը բացարձակն է[31]։

Նա, այդ ատմանը, ո՛չ սա է, ո՛չ էլ՝ սա, նա հասանելի չէ, քանի որ անհասանելի է, անքանդելի է, քանի որ չքանդվող է...[32]։
- Բրահաարանյակա–ուպանիշադա

Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նշումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ Identitätsphilosophie 1801-1806 թվականներին Շելինգի կողմից միտք-մարմին խնդրի վերաբերյալ ձևակերպված տեսակետի դեմ Հեգելի առաջարկած վիճելի տերմին, ըստ որի բնությունն ու ոգին կարող են դիտվել որպես միավոր և ներկայացնում են նույն իրականության միայն երկու կողմ կամ բևեռ[15]։
  2. ↑ Հեգելը աբսոլյուտ տերմինը մեծատառով է գրել. das Absolute, քանի որ գերմանական քերականությունը դա պահանջում է բոլոր գոյականներից։ Այնուամենայնիվ, Հեգելի վերջին թարգմանիչներից մեկի խոսքերով, անգլերենում մեծատառով գրելը «հիմնավորում չունի Հեգելի տեքստում»[24]։ Անկախ նրանից, բառը երբեմն մեծատառով է գրվում` անկախ Հեգելի հետ կապված, թե ոչ։
  3. ↑ «Այսպիսով, հնդիկների կողմից ենթադրվող վերջնական բացարձակը ոչ թե անձնական աստված է, այլ անանձնական և մետաֆիզիկական Սկզբունք։ Այստեղ մենք կարող ենք տեսնել Բացարձակի անանձնական բնույթը հնդկական մտածողության մեջ։ Բացարձակը բացասաբար ընկալելու հակումն անպայման հանգեցնում է (ինչպես կասեր Հեգելը) բուն բացասական արտահայտության ժխտման»[27]։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,7 Лобач В. В. Абсолют // Новейший философский словарь / Сост. и глав. науч. ред. А. А. Грицанов. — 3-е изд., исправл. — Мн.: Книжный Дом, 2003. — 1280 с. — (Мир энциклопедий). — ISBN 985-428-636-3
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 Кричевский А. В. Абсолют // Новая философская энциклопедия: в 4 т. / Институт философии РАН; Нац. обществ.-науч. фонд; Предс. научно-ред. совета В. С. Стёпин.. — 2-е изд., испр. и допол.. — М.: Мысль, 2010. — ISBN 978-5-244-01115-9
  3. ↑ Hansen-Løve, Laurence (2011). La philosophie de A à Z. "absolu". Paris: Hatier. էջ 11. ISBN 978-2-218-94735-3.
  4. ↑ Herbermann, Charles (1913). «Absolute». Catholic Encyclopedia. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  5. ↑ Быкова Μ. Φ. Абсолютный дух // Новая философская энциклопедия: в 4 т. / Институт философии РАН; Нац. обществ.-науч. фонд; Предс. научно-ред. совета В. С. Стёпин.. — 2-е изд., испр. и допол.. — М.: Мысль, 2010. — ISBN 978-5-244-01115-9
  6. ↑ Быкова Μ. Φ. Абсолютная идея // Новая философская энциклопедия: в 4 т. / Институт философии РАН; Нац. обществ.-науч. фонд; Предс. научно-ред. совета В. С. Стёпин.. — 2-е изд., испр. и допол.. — М.: Мысль, 2010. — ISBN 978-5-244-01115-9
  7. ↑ Anselm (1996 թ․ փետրվարի 1). Monologion and Proslogion: with the replies of Gaunilo and Anselm (English). Translated by Williams, Thomas. Indianapolis, Ind: Hackett Publishing Co, Inc. ISBN 978-0-87220-297-9. «Ով միայնակ է կատարյալ է. Մենախոսություն 28»{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  8. ↑ Politeia , 511b: Ըստ Պլատոնի, բացարձակը պետք է որոշվի որպես բարձրագույն բարություն, քանի որ միայն դրանում կարելի է մտածել վերջնական անձնազոհության մասին, որն իսկապես անվերապահն է՝ անհիպոտետոնը։ Լավը բոլոր բաների և բոլոր գիտելիքի վերջնական պատճառն է կամ առաջին պատճառը և ձգտելու բարձրագույն նպատակը։
  9. ↑ Spinoza, Benedictus. Ethics Ethica I: Def. 6; Propos. XI, Schol; Propos. XIII; Propos. XVI, Coroll. III; Coroll. II.
  10. ↑ Spinoza, Benedictus. Ethics. Ethica I: Propos. XXIX; Propos. XXXIII.
  11. ↑ Kant, Immanuel (1781). Critik der reinen Vernunft (1. Auflage ed.). Riga: Hartknoch.
  12. ↑ Кант И. «Критика практического разума». filosof.historic.ru. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 27-ին.
  13. ↑ Friedrich SchellingVom Ich als Princip der Philosophie oder über das Unbedingte im menschlichen Wissen (1795; Volltext online [PDF, 440 kB])
  14. ↑ Johannes Hoffmeister (Hrsg.): Briefe von und an Hegel, 1952. Bd. 1, S. 22
  15. ↑ 15,0 15,1 Vater, Michael (2001). «F. W. J. Schelling: Presentation of My System of Philosophy (1801)». The Philosophical Forum. 32 (4): 115, 114, 127, 125. ISSN 0031-806X. {{cite journal}}: More than one of |pages= and |page= specified (օգնություն)
  16. ↑ Schelling: Über das Verhältnis der Naturphilosophie zur Philosophie überhaupt(1803) in SW V, S. 121, 115, 117, 121.
  17. ↑ Schelling: Philosophie und Religion (1804) in SW VI, էջեր 6, 43, 57
  18. ↑ Schelling: System der gesammten Philosophie (1804) in SW VI, S. 153.
  19. ↑ Schelling: System des transcendentalen Idealismus (1800), in SW III, S. 603
  20. ↑ Schelling: Philosophie der Kunst (1802/03), in SW V, S. 386
  21. ↑ Schelling: System des transcendentalen Idealismus (1800), in SW III, S. 626
  22. ↑ Arthur Schopenhauer. «Die Welt als Wille und Vorstellung» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2016 թ․ մարտի 3-ին. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 28-ին.
  23. ↑ Евлампиев И.А. (1997). «Концепция Абсолюта в русской философии (Вл. Соловьёв и его наследники)». Научная электронная библиотека (ռուսերեն). Санкт-Петербургский государственный технологический институт.
  24. ↑ M. Inwood. «Hegel: The Phenomenology of Spirit. Note on the Translation and Commentary ... Phenomenology of Spirit» (PDF). Oxford University Press. էջ 543, p. xxi.
  25. ↑ Zalta, Edward N.; Nodelman, Uri, eds. (2022). The Kyoto School. Սթենֆորդի փիլիսոփայության հանրագիտարան (Winter 2022 ed.). Metaphysics Research Lab, Stanford University.
  26. ↑ Hans Waldenfels: „Absolute Nothingness. Preliminary Considerations on a Central Notion on the Philosophy of Nishida Kitarō and the Kyoto School“, in: Monumenta Nipponica, Vol. 21, No. 3/4. (1966), pp. 354–391.
  27. ↑ Nakamura, Hajime (1964). The Ways of Thinking of Eastern Peoples: India-China-Tibet-Japan. University of Hawaii Press. էջեր 53–57. ISBN 978-0-8248-0078-9.
  28. ↑ Umehara, Takeshi (1970-07). «Heidegger and Buddhism». Philosophy East and West. 20 (3): 271–281. doi:10.2307/1398308. ISSN 0031-8221.
  29. ↑ Orru, Marco; Wang, Amy (1992-03). «Durkheim, Religion, and Buddhism». Journal for the Scientific Study of Religion. 31 (1): 47–61. doi:10.2307/1386831. ISSN 0021-8294.
  30. ↑ Williams, Paul; Tribe, Anthony; Wynne, Alexander (2002 թ․ հունվարի 4). «Buddhist Thought»: 146–148. doi:10.4324/9780203185933. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  31. ↑ Richards, Glyn (1995). Modern Hinduism (անգլերեն). London: Palgrave Macmillan UK. էջեր 117–127. doi:10.1007/978-1-349-24147-7_9. ISBN 978-1-349-24149-1.
  32. ↑ «Брихадараньяка-упанишада», III. 9.26

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

 ⛭ 
  Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Չափորոշչային վերահսկողություն
LCCN: sh85000239 · NKC: ph135764
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Աբսոլյուտ_(փիլիսոփայություն)&oldid=9748376» էջից