Տիեզերք (փիլիսոփայություն)

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Տիեզերքի անտիկ և միջնադարյան պատկերացումներ, որոնք պատկերված է Պետրոս Ապիանի «Կոսմոգրաֆ» գրքում (Անտվերպեն, 1539)

Տիեզերք կամ Կոսմոս (հուն․՝ κόσμος, կարգ), հին հունական փիլիսոփայության եւ մշակույթի հասկացություն, բնական աշխարհի մասին պատկերացում` որպես ճկուն կարգավորված ներդաշնակ ամբողջություն[1]։ Ներկայացվել է որպես քաոսի հակապատկեր։ Հույները տիեզերք հասկացության մեջ միավորել են «տիեզերքի» երկու գործառույթներ` կարգավորող և գեղագիտական[2]։

Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Տիեզերք» եզրույթը Հին Հունաստանում փիլիսոփայական իմաստով սկսել են օգտագործվել դեռևս առաջին փիլիսոփայական դպրոցների կայացման ժամանակներում։ Ըստ Դիոգենեսի, Պյութագորասն առաջինն էր, ով Տիեզերքը «Կոսմոս» է անվանել։ Սակայն այս հասկացության օգտագործումը հիշատակվում է Պյութագորից էլ առաջ Անաքսիմենեսի եւ Անաքսիմանդրոսի մոտ։ Այն լայնորեն կիրառել է Հերակլիտը, Պարմենիդեսը, Էմպեդոկլես, Անաքսագորաս, Դեմոկրիտես եւ այլ նախասոկրատականները։

Քրիստոնեական կոսմոս, Նյուրնբերգյան քրոնիկների նկարազարդում, 1493 թվական

Ինչպես նշում են Հոմերոսի պոեմներում, աշխարհի ընդհանուր պատկերը կարելի է դիտարկել որպես առաջին` անտիկ կոսմոսի էպիկական մոդել.

Դա մի մեծ տան նման է, որտեղ ապրում են, գործում են և պայքարում են մարդիկ ու աստվածները։

Պլատոնը «Տիմեյի» երկխոսության մեջ տիեզերքը դիտարկում է որպես կենդանի, համաչափ օրգանիզմ է, որն օժտված է ողջամիտ հոգով, իսկ մարդուն, որպես տիեզերքի մաս։ Այստեղ Պլատոնը ձեւավորում է տիեզերքի կառուցվածքի բացատրության բարդությունը. այն աստվածային է, նշանակում է, որ բոլոր երկնային մարմինները պետք է համաչափ շարժվեն` ըստ շրջանաձեւ ուղեծիրի, սակայն մոլորակների շարժումը հակասում է այդ պահանջին։ Այդ խնդիրը փորձել են լուծել Եվդոքսի եւ Կալիպպի հոմոցենտրիկ գնդերի տեսության շրջանակներում։

Արիստոտելը հանդես է եկել տիեզերքի կառուցվածքի պյութագորասական և պլատոնական ուսմունքների քննադատությամբ, մասնավորապես, հրաժարվել է տիեզերական հոգու ուսմունքից, փոխարինելով այն տիեզերական Մտքով։

Հին հունական տիեզերաբանության մեջ համարվում է, որ Կոսմոսը սահմանափակ է, նրա կենտրոնում գտնվում են անշարժ Երկիրը, որի շուրջ պտտվում են տիեզերական մարմիններ, այդ թվում Արեւը։ Աստղերը գտնվում են Տիեզերքի շրջագծում։ Աշխարհի գեոցենտրիկ համակարգը, որը փոփոխություն է կրել հելլենիստական դարաշրջանի էպիցիկլերի տեսության շրջանակներում (Հիպարքոս, Կլավդիոս Պտղոմեոս և այլն), գերիշխել է մինչև XVI դարը։

Ստոիկները եւ նեոպլատոնիկները հին անտիկ շրջանում, սխոլաստները և քրիստոնյա աստվածաբանները միջնադարում, իրենց փիլիսոփայական հայեցակարգի մեջ նույնպես ընդգրկել են կոսմոսի ուսմունքը[3]։ Վերածննդի և Նոր ժամանակաշրջանի վաղ շրջանի փիլիսոփաները ու գիտնականները (օրինակ, Նիկոլայ Կոպեռնիկոս եւ Կեպլեր) սովորաբար ապավինել են անտիկ տիեզերաբանության սկզբունքներին, սակայն Տիեզերքի կենտրոնում նրանք տեսնում էին Արեւը, ոչ թե Երկիրը (տես` Աշխարհի հելիոցենտրիկ համակարգ

Նոր ժամանակներում «կոսմոս» հասկացությունը դուրս է մղվում գիտական օգտագործումից` փոխարինվելով «Տիեզերք» հասկացությամբ[4]։

Որոշ սլավոնական լեզուներով (ռուսերեն, լեհերեն, բուլղարերեն, սերբերեն) կոսմոսի տակ ներկայումս ենթադրում են Երկրից դուրս տարածք («Տիեզերական տարածություն»

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Койре, Александр Владимирович. От замкнутого мира к бесконечной вселенной. — М.: Логос (серия: Сигма), 2001.
  • Павленко А. Н. КОСМОС. Новая философская энциклопедия / Ин-т философии РАН; Нац. обществ.-науч. фонд; Предс. научно-ред. совета В. С. Стёпин, заместители предс.։ А. А. Гусейнов, Г. Ю. Семигин, уч. секр. А. П. Огурцов. — 2-е изд., испр. и допол. — М.։ Мысль, 2010. — ISBN 978-5-244-01115-9.
  • Павленко, Андрей Николаевич Европейская космология: Основания эпистемологического поворота. — М.: Интрада, 1997. — ISBN 5-87604-036-3
  • Grant E. The Medieval Cosmos: Its Structure and Operation. Journal for the History of Astronomy. — 1997. — Vol. 28. — P. 147—167.
  • Kahn C. H. Anaximander and the Origins of Greek Cosmology. — New York: Columbia University Press., 1960.

Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. Павленко, 1997, էջ 16-20
  2. Kahn, 1960, էջ 119-230
  3. Grant, 1997
  4. Койре, 2001, էջ VII—VIII