Մտավոր հայեցողություն
Ինտելեկտուալ ներըմբռնում կամ Մտավոր հայեցողություն (գերմ.՝ intellectuelle Anschauung), նշանակում է մարդկային գիտելիքի և իրականության սկզբունքներն ուղղակիորեն ճանաչելու կարողություն, գերզգայականը ոչ միայն դիսկուրսիվորեն, հասկացողություններում, այլև ինտուիտիվ ըմբռնման կարողություն` այն անմիջական ընկալելման միջոցով։ Տերմինը դարձել է կենտրոնական կատեգորիա, հատկապես գերմանական իդեալիզմում, Ֆիխտեի և Ֆրիդրիխ Վիլհելմ Ջոզեֆ Շելինգի հետ։
Մինչ Կանտի համար զգայական ընկալումն առաջանում է արտաքին օբյեկտի կողմից, որը գոյություն ունի մարդկանցից անկախ, և միայն մաթեմատիկան ունի հասկացությունների կառուցման «ոչ էմպիրիկ ընկալում», Ֆիխտեի և Շելինգի համար հայեցակարգը դառնում է նրանց փիլիսոփայության էական մեկնակետը։ Նրանց համար «մտավոր հայեցողությունն» ի սկզբանե նշանակում է ոչ այլ ինչ, քան այն ակտը, որով էգոն կամ «Ես»-ը դատողություններ է անում ինքն իր մասին. հայացքն ուղղում է իր ներսը։ Այդպես վարվելով, օբյեկտի մասին մտածելու ակտում, էգոն ոչ միայն ուշադրություն է հրավիրում իր վրա, այլև ինքն իրեն առաջացնում է։ Ֆիխտեի և Շելինգի համար դա դառնում է նրանց տրանսցենդենտալ-իդեալիստական համակարգերի մեկնարկային կետը։
Հայեցակարգային պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Կուզացի[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Նիկոլաս Կուզացու (1401-1464) «visio intellectualis»-ը, որով նա նկարագրում է Աստծո գիտությունը (scientia Dei), ըստ որի յուրաքանչյուր մարդ ձգտում է ինքնին իր բարձրագույն երջանկությանը (Nikolaus von Kues, «Trialogus de possest»[1] 38), համարվում է մտավոր հայեցողության կամ ինտելեկտուալ ընկալման հայեցակարգի նախնական փուլը։
Նիկոլասի De Docta Ignorantia («Սովորված անտեղյակության մասին»)[2] իմացաբանական և մետաֆիզիկական տրակտատ է։ Նա պնդում է, որ սահմանափակ մարդկային միտքը չի կարող լիովին ճանաչել աստվածային, անսահման միտքը («Աբսոլյուտ Առավելագույնը», «բոլոր ձևերի ձևը», ավանդական մետաֆիզիկայի սուբյեկտը)։ Այնուամենայնիվ, նա գտնում է, որ մարդկային ինտելեկտը կարող է գիտակցել Աստծուն ճանաչելու իր սահմանափակ լինելը և այդպիսով հասնել «սովորած տգիտության»։ Նրա տեսությունը ցույց է տալիս նեոպլատոնիզմի և ժխտողական աստվածաբանության ազդեցությունը, և նա հաճախ է մեջբերում Կեղծ-Դիոնիսիոս Արեոպագիտին։
Կանտ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Սկզբնական շրջանում Կանտը` խոսելով օբյեկտներից անկախ աստվածայինի ներըմբռնման (ինտուիցիա) մասին (divinus autem intuitus), դեռևս կանգնած էր այս ավանդույթի մեջ[3]։ Հետագայում, «Զուտ բանականության քննադատություն» (Kritik der reinen Vernunft) գրքի առաջին հիմնական մասում Կանտը սկզբում ժխտում է մտավոր ներըմբռնման կամ բանախոհության (Умозре́ние) հնարավորությունը, քանի որ այն բացարձակապես ոչ զգայական է և, հետևաբար, «մեր ճանաչողական կարողությունից դուրս է» (KrV B 307): KdrV-ի երկրորդ մասում՝ «Տրանսցենդենտալ մեթոդաբանությունը» գրքում, սակայն, նա ընդունում է, որ մաթեմատիկան միակ գիտությունն է, որն ի վիճակի է կառուցել հասկացություններ «ոչ էմպիրիկ տեսակետի» միջոցով (B 741), որը մաթեմատիկային դնում է մի դիրքում, որը հնարավորություն է տալիս նրան «միանգամայն երջանիկ և հիմնովին ընդլայնվել»։
Այսպես, Կանտը տարբերակում է ճանաչողության երեք աստիճան՝ զգայականություն, բանախոհություն և բանականություն։ Զգայական իմացությունն իրականացվում է հայեցողության ձևերի, բանախոհականը՝ հասկացությունների, իսկ բանականը գաղափարների միջոցով։ Մենք ճանաչում ենք միայն գիտակցության երևույթները, որոնք էլ հանդես են գալիս որպես իմացության բուն առարկա։
Մաթեմատիկայում ապրիորի համադրական դատողությունները հնարավոր են, որովհետև մաթեմատիկական գիտելիքը հիմնվում է զգայականության հայեցողության ձևերի՝ տարածության և ժամանակի վրա. բոլոր մարդիկ ամեն ինչ պատկերացնում են որպես տարածության և ժամանակի մեջ գոյություն ունեցող։ Այսինքն՝ տարածությունը և ժամանակը ոչ թե իրերի հատկություններն են, այլ մարդկային հայեցողության իդեալական, սուբյեկտիվ ձևերը։ Դրանք ոչ մի կապ չունեն դրսից ստացվող գիտելիքի բովանդակության հետ, բայց լինելով ապրիորի, պայմանավորում են մաթեմատիկական գիտելիքի համընդհանրականությունն ու անհրաժեշտությունը։ Կանտը պնդում է, թե քանի որ արտաքին աշխարհի մասին մենք պատկերացում ենք կազմում այդ իդեալական ձևերի միջոցով, ուստի, չենք կարող իմանալ, թե ինչպիսին է աշխարհն ինքնին։ Նա տարբերակում է ինքնին իրերի աշխարհ (որտեղ գործում է ազատության սկզբունքը) և երևույթների (որտեղ գործում է բնական անհրաժեշտության օրենքը) աշխարհ։ Ինքնին իրերն սկզբունքորեն անճանաչելի են, որովհետև փորձի մեջ չեն տրվում, այնուհանդերձ, դրանք չափազանց կարևոր դեր են խաղում իմացության գործրնթացում. ներգործում են զգայարանների վրա և առաջացնում զգայություններ, իսկ զգայականության միջոցով տրվում է ճանաչողության առարկան։
Բնագիտության մեջ համադրական դատողությունները հնարավոր են շնորհիվ բանախոհության ապրիորի ձևերի՝ հասկացությունների (կատեգորիաների)։ Բանախոհության միջոցով ճանաչողության առարկան մտածվում է։ Կանտը շեշտում է այն միտքը, որ գիտելիքը զգայական և բանախոհական միացյալ գործունեության արդյունք է, որովհետև «զգայություններն առանց հասկացությունների կույր են, իսկ հասկացություններն առանց զգայությունների դատարկ են»։ Բանախոհության հասկացությունների միջոցով իրականացվում է զգայական փորձնական նյութի իմաստավորում։ Կանտի կարծիքով՝ բանախոհության ապրիորի ձևերը՝ հասկացությունները, փորձի շրջանակներից դուրս չեն կարող կիրառվել։ Դրանք զուտ ձևեր են, կաղապարներ, զուրկ բովանդակությունից։ Դրանք ունեն միջնորդավորված բնույթ։ Կանտը ժխտում է ինտելեկտուալ ինտուիցիայի հնարավորությունը, բանախոհությունը չի կարող անմիջականորեն, փորձի տվյալներն անտեսելով, ճանաչել մտահասանելի իրերը։ Բանախոհությունն ինքն է կառուցում ճանաչողության առարկան, այսինքն՝ դրան հաղորդում է այն ձևը, որն ապահովում է դրա ճանաչելիությունը. մենք ճանաչում ենք միայն մտքի գործունեության արդյունքները։ Մարդը ստեղծում է աշխարհի գիտական պատկերը՝ երբեք դուրս չգալով փորձի սահմաններից։ Սակայն մարդը դրանով չի բավարարվում՝ նա ձգտում է անպայմանական գիտելիքի` բանականության։
Բանականությունն իր բոլոր գաղափարները փոխառում է բանախոհությունից, այսինքն՝ ինքնուրույն ոչինչ չի ստեղծում։ Բայց դուրս գալով փորձի սահմաններից, բանականությունն անխուսափելիորեն ընկնում է մոլորությունների և հակասությունների մեջ։ Ըստ Կանտի, ավանդական մետաֆիզիկայում բանականության սխալներն իրենց արտահայտությունն են գտել երեք գիտությունների մեջ.
- ռացիոնալ հոգեբանություն
- ռացիոնալ տիեզերաբանություն
- ռացիոնալ աստվածաբանություն
Օրինակ, ռացիոնալ հոգեբանությունը ելակետ է ընդունում այն, որ հոգին պարզ, անբաժանելի հոգևոր սուբստանցիա է։ Սա համադրական դատողություն է, սակայն փորձով չի ստուգվում։
Կանտը հերքում է նաև Աստծո գոյության գոյաբանական, տիեզերաբանական և նպատակաբանական ապացույցները՝ հենվելով այն դրույթի վրա, որ հնարավոր չէ հավաստի գիտելիք ունենալ այն բանի մասին, ինչ չի տրվում փորձի մեջ։ Նույն սխալի վրա է հիմնվում ռացիոնալ տիեզերաբանությունը, որ ձգտում է աշխարհն ուսումնասիրել որպես մի ամբողջություն։ Բայց քանի որ աշխարհը, որպես ամբողջություն, ոչ մի փորձի մեջ չի տրվում, ուստի բանականությունն ընկնում է հակասությունների մեջ, որոնք Կանտը անվանում է անտինոմիաներ։
Շելինգ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Սա որոշիչ մեկնարկային կետն էր Շելինգի «ինտելեկտուալ ընկալման» կոնստրուկտիվիստական ըմբռնման համար իր միջին ստեղծագործական փուլում։
Շելինգն իր ստեղծագործական առաջին փուլում անցնում է օբյեկտիվ տեսակետին և բնությունը դիտում է որպես իրերի անգիտակից բանականությունից գիտակցության ի հայտ գալու պրոցես։ Երկրորդ շըրջանում, ի տարբերություն նախորդի, Շելինգը ջանում է բացատրել անցումը սուբյեկտիվից օբյեկտիվին («Տրանսցենդենտալ իդեալիզմի համակարգ», 1800)։ Այդ անցումը, որն անհնար է բանախոհության համար՝ նրան հատուկ տրամաբանական ձևերով, իրականանում է «ինտելեկտուալ ներըմբռնման» միջոցով, որի բարձրագույն արտահայտությունը Շելինգը ռոմանտիկների նման տեսնում է արվեստի, գեղեցիկը կատեգորիայի մեջ։ Այդ պատճառով գեղագիտությունը Շելինգի համար ոչ թե մասնավոր գիտակարգ է, այլ ընդհանրապես ճանաչողության բարձրագույն օրգանոնը, «բոլոր տրանսցենդենտալ մտածողության օրգանոնը»[4], որը պսակում է տրանսցենդենտալ իդեալիզմի համակարգը[5]։
Ֆիխտե[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ինպես Ֆ. Շելինգի, այնպես էլ Յո. Ֆիխտեի հետ ինտելեկտուալ ներըմբռնումը դառնում է նրանց փիլիսոփայական համակարգերի կենտրոնական կատեգորիա։ Այսպես, Ֆիխտեի համար ինտելեկտուալ ընկալումն «անմիջական գիտակցումն է այն բանի, որ ես գործում եմ և ինչ եմ անում» («das unmittelbare Bewußtsein, daß ich handle, und was ich handle»): Դա այն է, որ ես ինչ-որ բան գիտեմ, քանի որ դա անում եմ, և, հետևաբար, «փիլիսոփայության միակ հաստատուն տեսակետն» է։ Ո'չ այն, որ կա ինտելեկտուալ ընկալման նման ունակություն, ոչ էլ այն, որ այդ ունակությունը զարգանում է հասկացությունների միջոցով, չի կարելի ցույց տալ հասկացություններով։ Դա չի կարող արտահայտվել հայեցակարգային ձևով, այլ միայն փորձառությամբ[6]։ Յուրաքանչյուր ոք պետք է անմիջապես գտնի այն իր ներսում, այլապես երբեք չի իմանա։ Պահանջել, որ մարդը պետք է դա ապացուցի բանականությամբ, շատ ավելի հրաշալի է, քան պահանջել, որ կույր ծնված մարդուն բացատրվի, թե ինչ են գույները, երբ դրանք տեսնելու կարիքը չկա[7]։
Յակոբի[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ֆրիդրիխ Հայնրիխ Յակոբիի համար ինտելեկտուալ ընկալումը «արտահայտություն է, որը ոչ այնքան անհեթեթ և դատապարտելի է» և նկարագրում է «գիտակցության այն տեսակը, որում այն, ինչ ինքնին ճշմարիտ է, լավ ու գեղեցիկ, հիշվում է նաև որպես առաջին և ամենաբարձր, որը չի կարող ներկայացված լինել որևէ այլ տեսքով[8]։
Ինտելեկտուալ ընկալման հայեցակարգը գրավում է ռոմանտիկ մտածողությունը և հակադրվում փիլիսոփայության դպրոցների դիսկուրսիվ մտածողությանը և Կանտի փիլիսոփայությանը։ Այսպիսով, հասկանում է, օրինակ` Նովալիսը ինտելեկտուալ ինտուիցիան որպես էգոյի «առաջնային գործողություն», որի մեջ միջնորդավորված է զգացմունքի և արտացոլման հակադրությունը[9]։
Հյոյդելին[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ֆրիդրիխ Հյոլդերլինի համար ինտելեկտուալ ընկալումը բանաստեղծի կարողությունն է՝ միասնություն զգալու՝ ի դեմս մասերի բաժանման և դրանց փլուզման[10]։
Հեգել[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ինտելեկտուալ ինտուիցիան կոշտ քննադատության է արժանացել Հեգելի կողմից, մասնավորապես, Շելլինգի ընդհանուր քննադատության համատեքստում[11]։ Հեգելն այն համարում է միստիկ և իռացիոնալ՝ նրա համար միայն էզոթերիկ և գաղտնի գիտելիքի ձև է, որը վավեր է միայն արվեստի համար, որում, ընդ որում, ամեն դեպքում Աբսոլյուտ Ոգին (Աստված) առանց այդ էլ կա, ինչն ամենից առաջ ցույց տվել «Գեղագիտության դասերը» (հետմահու հրապարակված նրա ուսանողների կողմից) գրքում։ Հեգելը ոչ միայն հերքել է կանտյան նախորդ տեսակետը՝ հաստատելով բանականության գերակայությունը ինտելեկտի նկատմամբ (ընդդեմ Կանտի), այլև և առաջին հերթին ինտուիցիայի վերաբերյալ տեսակետը (ընդդեմ Ֆիխտեի, Շելինգի և ռոմանտիզմի)։
Ըստ էության, Հեգելը միջնորդավորված գիտելիքն ավելի բարձր էր դասում անմիջական գիտելիքից։ Փորձելով ռացիոնալ բացատրել սուբյեկտի մեջ ինտուիցիայի առաջացման պատճառը, Հեգելը անբավարար համարեց ոչ հակասության տրամաբանությունը և խնդիրը լուծեց Դիալեկտիկայի միջոցով՝ որպես հակասության տրամաբանության, որը հանգում է անսահմանին՝ որպես Աբսոլյուտ Հոգու։ Հեգելյան փիլիսոփայական համակարգում, որը բնութագրվում է դիալեկտիկայի եռյակային ռիթմով (լավ ներկայացված է Փիլիսոփայական գիտությունների հանրագիտարանում )[12], նույնիսկ բացահայտված կրոնը, որպես Աբսոլյուտ Հոգու (Աստծո) խորհրդանշական ներկայացում, ավելի բարձր է ինտուիցիայից (ինչը հատուկ է արվեստին)։
Համաձայն այս պանլոգիստական հայեցակարգի, Հեգելը միայն բանականությանը ( (Vernunft), որը տարբերվում է ինտելեկտից (Verstand) )` փիլիսոփայության իսկական օրգանոնին է շնորհում «հայեցակարգի ջանքերով» դեպի բացարձակ Հոգին (Աստծուն) հասնելու արտոնության ամբողջական ճանապարհը։ Այս հայեցակարգի արդյունքը մետաֆիզիկայի հեգելյան նույնացումն է տրամաբանության հետ։ Իսկապես, Հեգելը ստիպեց, որ յուրաքանչյուր սկզբունք համընկնի վերջնական և իմմանենտ (այլևս ոչ տրանսցենդենտալ) մակարդակի վրա իր հակառակի հետ[13]։
Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ծանոթագրւթյուններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ «Trialogus de possest / Dreiergespräch über das Können-Ist». shop.oegbverlag.at (գերմաներեն). Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 29-ին.
- ↑ NICHOLAS OF CUSA / Նիկոլաս Կուզացի. «De Docta Ignorantia. Ջասպեր Հոփկինս-ի անգլերեն թարգմանությամաբ». www.jasper-hopkins.info. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 30-ին.
- ↑ Immanuel Kant: De mundi sensibilis atque intelligibilis forma et principiis, § 10. Akademie-Ausgabe Bd. 2, S. 397.
- ↑ F. W. J. Schelling, Werke, hg. K. F. A. Schelling (1856–1861) Bd. 3, S. 369
- ↑ Շելինգի «Արվեստի Փիլիսոփայությունը» դասընթաց՝ կարդացված 1802-1803 թվականին, հրատարակվել է 1907 թվականին
- ↑ Vgl. J. G. Fichte, Akademie-Ausgabe Bd. 1, S. 463
- ↑ «Johann Gottlieb Fichte - Zweite Einleitung in die Wissenschaftslehre». www.gleichsatz.de. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 30-ին.
- ↑ Vgl. F. H. Jacobi, Werke (1812–1825) Bd. 3 (1816), S. 434; online Bd.3 (gesehen am 7. März 2021)
- ↑ Novalis, Schriften, hg. von P. Kluckhohn, Bd. 2 (1929), S. 350.
- ↑ Hölderlin, Große Stuttgarter Ausgabe Bd. 4/1, S. 269f.
- ↑ Hegel, Jubiläums-Ausgabe, Bd. 4, S. 81
- ↑ «Enciclopedia delle scienze filosofiche in compendio in "Dizionario di filosofia"». www.treccani.it (իտալերեն). Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 30-ին.
- ↑ «Phänomenologie des Geistes». www.projekt-gutenberg.org. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 30-ին.
Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Xavier Tilliette: Untersuchungen über die intellektuelle Anschauung von Kant bis Hegel. Frommann-Holzboog, Stuttgart-Bad Cannstatt 2015, ISBN 978-3-7728-2622-1
- Xavier Tilliette: Anschauung, intellektuelle, in: Hans Jörg Sandkühler (Hg.): Enzyklopädie Philosophie. Bd. 1. Meiner, Hamburg 1999, ISBN 3-7873-1452-0
- Gentile, Andrea, Bewusstsein, Anschauung und das Unendliche bei Fichte, Schelling und Hegel. Über den unbedingten Grundsatz der Erkenntnis, Alber, Baden-Baden 2018, ISBN 978-3-495-48911-6
- Manfred Frank: Eine Einführung in Schellings Philosophie. Suhrkamp, Frankfurt a. M. 1985, S. 23–47
- Ulrich Dierse, Rainer Kuhlen: Anschauung, intellektuelle, in: Historisches Wörterbuch der Philosophie, Bd. 1, Basel und Darmstadt 2005, S. 351
Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Eintrag im Wörterbuch der Philosophischen Begriffe von Rudolf Eisler (1904)
- Eintrag im Kant-Lexikon von Rudolf Eisler (1930)
- Thomas Blume: Intellektuelle Anschauung, in: Wulff D. Rehfus (Hg.): Handwörterbuch Philosophie, Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen 2005
| ||||||
