Քաոս (տիեզերածնություն)

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Jump to navigation Jump to search

Քաոս (Հին հունարեն: χάος, khaos), վերաբերում է տիեզերքի կամ Տիեզերքի ժամանակագրությանը, ինչպես նաև բնութագրում է երկրի և դրախտի միջև եղած տարածությունը[1][2][3]։

Անսահման քաոս, փայտին փորագրված աշխատանք, որը գտնվում է Բերգամո քաղաքի Սուրբ Մարիա բազիլիկ տաճարում․ հեղինակ՝ Լորենցո Լոտտո։

Ստուգաբանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հունարեն χάος նշանակում է դատարկություն, ազատ տարածություն և ռիֆտ[4]։

Այն կարելի է նաև կոչել բաց տարածություն, տիեզերք, օդային միջավայր, անհուն մթություն[5]։ Փերեզդես Սիրոսցին (մ․թ․ա․ 6-րդ դար) քաոսը համեմատում է ջրի հետ՝ նշելով, որ այն պիտի ունենա տարբերակելու համար յուրահատուկ ձև[6]։

Հունահռոմեական ավանդություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քաոս, նկարիչ՝ Ջորջ Ֆրեդերիկ Վոթս։

Հեսիոստոսի և նախասոկրատեսյան ժամանակաշրջանում Հունաստանում տերմինն օգտագործվում էր կոսմոգոնիայի ենթատեքստում։ Հեսիոդոսը «քաոսը» մեկնաբանում էր այպես․ «Երկրի վերևում բացված ճեղք, որը ստեղծվել է Երկրի և Երկնքի նախնական միասնության բաժանումից հետո» կամ «Երկրագնդի տակ գտնվող բացարձակ տարածք, որի վրա գտնվում է Երկիրը»[7]։ Հեսիոդոսի «Թեոգոնիա» աշխատությունում, «քաոսը» առաջին գոյություն ունեցող բանն էր․ "Սկզբում քաոս եղավ" [8], բայց հետո (հնարավոր է քաոսից հետո) հայտնվեցին Գեան, Տարտարոսը և Էրոսը (Աֆրոդիտեի որդին)[9]։ Բայց, հաստատապես, քաոսից ծնվեցին Նիքսն ու Էրեբոսը[10]։ Հեսիոդոսը կարծում էր, որ Քաոսը՝ ինչպես Տարտարոսը, վայր էր երեխաներ ունենալու համար, բայց այն շատ հեռու էր ու մռայլ և դրա հետևում ապրում էին Տիտանները[11]։ Եվ ինչպես երկիրը, օվկիանոսն ու ամենաբարձր օդային շերտը, քաոսը նույնպես կարող էր նեթարկվել Զևսի ուղարկած ամպրոպների ազդեցությանը[12]։ Հեսիոդոսի «Թեոգոնիա» աշխատության հատվածներում նշվում էր, որ Քաոսը գտնվում էր Երկրի տակ, բայց Տարտարոսի վերևում[13]։ Փիլիսոփաներից շատերը, ինչպիսին է Հերակլիտը, ասում էին, որ նախաքաոսային ժամանակաշրջանը ներկայիս իրականության հիմքն է։

Հունական դիցաբանության մեջ անսահմանության գաղափարը ծագել է դեռևս առաջին կրոնական հայացքների ձևավորման ընթացքում[14]։ Հույն փիլիսոփաներն եղել են առաջինը, որոնց վրա ազդել է աստծո ծագման, գոյության գաղափարը[15]։ Ի սկզբանե՝ աշխարհի ձևավորման մասին ուսումնասիրություններ կատարելիս՝ մարդիկ կենտրոնանում էին նրա ժամանակագրական զարգացման վրա։ Նրանք հավատում էին, որ երկիրը ձևավորվել է նախնադարյան միավորումների հիման վրա, և դա աշխարհաստեղծման հիմնական պատճառն էր։ Անաքսիմանդրոսը պնդում էր, որ apeiron-ը՝ անսահման տարածությունը, իր մեջ ներառում է ավելի շատ սովորական տարրեր, քան աստվածային։ Ամեն ինչ այդ տարածությունից է և անհրաժեշտության դեպքում ամեն ինչ կարող է վերադառնալ այնտեղ[16]։ Համաձայն առաջ քաշված գաղափարների՝ բնությունը գտնվում էր երկրից ներքև, բայց նրա արմատները տարտարոսից վեր էին՝ անդրաշխարհի ամենացածր տեղում[17]։ Անտիկ շրջանի հույն փիլիսոփա Քսենոփանեսը այն բնութագրում է հետևյալ կերպ․ «Երկրի վերին սահմանները տարածվում են մթնոլորտում, հասնում մեր ոտքերին, իսկ ստորին սահմանը գնում է մինչև անվերջություն»[17]։ Երկրի պաշարներն ու սահմանները՝ երկինքը, ծովը, տարտարոսը, գտնվում են խոշոր քամու հոսանքի ազդեցության ներքո և հանդիսանում «քաոսի» բնութագրիչները[17][18]։

Քաոս, նկարիչ՝ Վենցեսլաուս Հոլար (1607-1677)։

Արիստոփանեսը իր «Թռչունները» պիես-կատակերգության մեջ նշում է, որ սկզբում եղել են Քաոսը, Գիշերը, Էրեբուսը և Տարտատրոսը։ Գիշերից ծնվել է Էրոսը, Քաոսից առաջացել են թռչունները[19]

Aquote1.png Ամենուրեք խավար էր ու քաոս։ Ո՛չ ծառ կար, ո՛չ բուսականություն, չկային այսօրվա հիանալի ծաղիկներն ու թռչունները, կենդանիններն ու մարդիկ, նույնիսկ երկինքն ու երկիրը չկային։ Aquote2.png

Օվիդը (մ․թ․ա․ առաջին դար) իր «Կերպարանափոխություն» աշխատության մեջ Քաոսը համարում է անսահման տարածք, որտեղ բոլոր տարրերը խառնվել են իրար՝ հայտնվելով խառնաշփոթի կույտի մեջ[20]։

Ante mare et terras et quod tegit omnia caelum
unus erat toto naturae vultus in orbe,
quem dixere chaos: rudis indigestaque moles
nec quicquam nisi pondus iners congestaque eodem
non bene iunctarum discordia semina rerum.
Երկինքը գրկել էր ծովն ու երկիրը,
Պայքար էր մղում հաղթության համար,
Քաոսը հաղթում էր բնության ուժին
Տանում ճիշտ ուղին՝ դեպի ընդհատակ։
Խառնաշփոթ էր տիրում ամենուր,
Կոպիտ ու տհաս պայքար անիմաստ
Խառը կույտի մեջ այդ անսահմանության
Քաոսը գնում էր դեպի հաղթանակ[21]։
Վիշապին սպանող հրեշտակապետ Միքայելի արձանը։ Վահանի վրա գրված է․Quis ut Deus?(Ո՞վ է Աստվածը)։

Ալքիմիա և հերմետիկություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Պրիմա Մատերիա» հունահռոմեական ավանդազրույցը, մասնավորապես ներառելով 5-րդ և 6-րդ դարերի որբական տիեզերաբանությունը, միավորվել է աստվածաշնչային հասկացությունների հետ (Tehom (Անծայրածիր խորություն)՝ դառնալով ալքիմիայի ձևավորման և Վերածննդի ստեղծման հիմքը։

Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ Euripides Fr.484, Diodorus DK68,B5,1, Apollonius Rhodius I,49
  2. ↑ Kirk, Raven & Schofield 2003, էջ. 42
  3. ↑ Kirk, Raven & Schofield 2003, էջ. 44
  4. ↑ West, p. 192 line 116 Χάος, "best translated Chasm"; English chasm is a loan from Greek χάσμα, which is root-cognate with χάος. Most, p. 13, translates Χάος as "Chasm", and notes: (n. 7): "Usually translated as 'Chaos'; but that suggests to us, misleadingly, a jumble of disordered matter, whereas Hesiod's term indicates instead a gap or opening".
  5. ↑ Lidell-Scott, A Greek–English Lexiconchaos
  6. ↑ Kirk, Raven & Schofield 2003, էջ. 57
  7. ↑ Richard F. Moorton, Jr. (2001)։ «Hesiod as Precursor to the Presocratic Philosophers: A Voeglinian View»։ Արխիվացված է օրիգինալից 2008-12-11-ին։ Վերցված է 2008-12-04 
  8. ↑ Gantz (1996, էջ. 3) says "the Greek will allow both"
  9. ↑ According to Gantz (1996, էջ. 4): "With regard to all three of these figures—Gaia, Tartaros, and Eros—we should note that Hesiod does not say they arose from (as opposed to after) Chaos, although this is often assumed." For example, Morford, p. 57, makes these three descendants of Chaos saying they came "presumably out of Chaos, just as Hesiod actually states that 'from Chaos' came Erebus and dark Night". Tripp, p. 159, says simply that Gaia, Tartarus and Eros came "out of Chaos, or together with it". Caldwell, p. 33 n. 116–122, however interprets Hesiod as saying that Chaos, Gaia, Tartarus, and Eros all "are spontaneously generated without source or cause". Later writers commonly make Eros the son of Aphrodite and Ares, though several other parentages are also given, Gantz (1996, էջեր. 4–5)
  10. ↑ Gantz (1996, էջ. 4); Hesiod, 123.
  11. ↑ Hesiod, 814
    "And beyond, away from all the gods, live the Titans, beyond gloomy Chaos".
  12. ↑ Hesiod, 700
  13. ↑ Gantz (1996, էջ. 3); Hesiod, 813–814, 700, 740
  14. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ Guthrie59 անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  15. ↑ ։Nilsson, Vol I, p.743; Jaeger (1952, էջ. 33)
  16. ↑ Nilsson, Vol I, p.743; Guthrie (1952, էջ. 87)
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 Kirk, Raven & Schofield 2003, էջեր. 9, 10, 20
  18. ↑ Hesiod, lines 740-765
  19. ↑ Aristophanes 1938, 693–699
    Morford, pp 57–58. Caldwell, p. 2, describes this avian theogony as "comedic parody".
  20. ↑ Ovid. Metamorphoses, 1.5 ff. translated by Arthur Golding
  21. ↑ Ovid, More, 1.5ff

Նշումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Aristophanes (1938)։ «Birds»։ in O'Neill, Jr Eugene։ The Complete Greek Drama 2։ New York: Random House – via Perseus Digital Library 
  • Aristophanes (1907)։ Hall F.W., Geldart W.M., eds.։ Aristophanes Comoediae (Greek) 2։ Oxford: Clarendon Press – via Perseus Digital Library 
  • Bremmer Jan N. (2008)։ Greek Religion and Culture, the Bible and the Ancient Near East։ Jerusalem Studies in Religion and Culture։ Brill։ ISBN 9789004164734։ LCCN 2008005742 
  • Clifford Richard J (April 2007)։ «Book Review: Creation and Destruction: A Reappraisal of the Chaoskampf Theory in the Old Testament»։ Catholic Biblical Quarterly 69 (2)։ JSTOR 43725990 
  • Day John (1985)։ God's conflict with the dragon and the sea: echoes of a Canaanite myth in the Old Testament։ Cambridge Oriental Publications։ ISBN 978-0-521-25600-1 
  • Gantz Timothy (1996)։ Early Greek Myth: A Guide to Literary and Artistic Sources։ Johns Hopkins University Press։ ISBN 978-0801853609 
  • Guthrie W. K. (April 1952)։ «The Presocratic World-picture»։ The Harvard Theological Review 45 (2): 87–104 
  • Hesiod (1914)։ «Theogony»։ The Homeric Hymns and Homerica (English, Greek)։ Cambridge, MA: Harvard University Press – via Perseus Digital Library  Greek text available from the same website.
  • Jaeger Werner (1952)։ The theology of the early Greek philosophers: the Gifford lectures 1936։ Oxford: Clarendon Press։ OCLC 891905501 
  • Ogden Daniel (2013)։ Dragons, Serpents, and Slayers in the Classical and early Christian Worlds: A sourcebook։ Oxford University Press։ ISBN 978-0-19-992509-4 
  • Publius Ovidius Naso (1922)։ Metamorphoses։ Boston: Cornhill Publishing Co – via Perseus Digital Library 
  • Publius Ovidius Naso (1892)։ Magnus Hugo, ed.։ Metamorphoses (Latin)։ Gotha, Germany: Friedr. Andr. Perthes – via Perseus Digital Library 
  • Smith William (1873)։ «Chaos»։ Dictionary of Greek and Roman Biography and Mythology։ London – via Perseus Digital Library 
  • Szulakowska Urszula (2000)։ The alchemy of light: geometry and optics in late Renaissance alchemical illustration։ Symbola et Emblemata - Studies in Renaissance and Baroque Symbolism 10։ BRILL։ ISBN 978-90-04-11690-0 
  • Wyatt Nick (2005) [1998]։ «Arms and the King: The Earliest Allusions to the Chaoskampf Motif and their Implications for the Interpretation of the Ugaritic and Biblical Traditions»։ There's such divinity doth hedge a king: selected essays of Nicolas Wyatt on royal ideology in Ugaritic and Old Testament literature։ Society for Old Testament Study monographs, Ashgate Publishing։ էջեր 151–190։ ISBN 978-0-7546-5330-1 
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Քաոս_(տիեզերածնություն)&oldid=6467723» էջից