Նոր Զելանդիայի սահմանադրություն

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից

Նոր Զելանդիայի Սահմանադրությունը չմոդիֆիկացված Սահմանադրություն է, որը բաղկացած է մի շարք կանոնադրություններից (խորհրդարանի ակտերից), Վայթանգի պայմանագրից, Գործադիր խորհրդի կարգադրություններից, բողոքարկումներից, դատարանների որոշումներից և չգրված սահմանադրական սովորույթներից։ Նոր Զելանդիայի Սահմանադրության մեջ չկա ոչ մի բարձրագույն փաստաթուղթ կամ բարձրագույն օրենք։ 1986 թվականի սահմանադրությունը որևէ այլ օրենքների վրա չի կիրառվում, և ներառում է միայն Նոր Զելանդիայի ողջ Սահմանադրության մի մասը։

Էլիզաբեթ Երկրորդ Թագուհին

Նոր Զելանդիան խորհրդարանական կառավարման համակարգով սահմանադրական միապետություն է։ Այս համակարգը հաճախ կոչվում է Վեստմինսերյան, թեև այդ տերմինը դառնում է ավելի ու ավելի քիչ նպատակահարմար, հաշվի առնելով Նոր Զելանդիայի սահմանադրական փոփոխությունները։ Պետության ղեկավարը, գործադիր, դատական և օրենսդիր իշխանության առաջնորդը միապետն է, ներկայումս Թագուհի Էլիզաաբեթ Երկրորդը։ Միապետը համարվում է Նոր Զելանդիայի Թագավորության գեներալ-նահանգապետ։

1980-ականներին պետությունը բախվեց սահմանադրական ճգնաժամի, որի հետևանքով տեղի ունեցան մի շարք բարեփոխումներ։ Վերջին շրջանում կարծիքներ են հնչում Սահմանադրության փաստաթղթի ստեղծման և կառավարման հանրապետական համակարգին անցնելու վերաբերյալ։ Վերջին փոփոխությունների շարքում հարկ է նշել սահմանադրական բարեփոխումների հարցերով մասնագիտացված կոմիտեի ստեղծումը, Վայթանգի տրիբունալի հիմնումը, ընտրական համակարգի կատարելագործումը։

Սահմանադրության հիմունքները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1986 թվականի սահմանադրական օրենքն ամրագրում է Նոր Զելանդիայում իշխանության երեք ճյուղերի գոյությունը՝ գործադիր (գործադիր խորհուրդը, որպես նախարարների առանձինստորաբաժանում, չունի պաշտոնական իրավական կարգավիճակ), օրենսդրական (միապետական խորհրդարան) և դատական (դատական համակարգ)[1]:.

Սուվերեն (Գերիշխան)

Նոր Զելանդիան սահմանադրական միապետություն է։ Հիմնական սկզբունքը կայանում է նրանում, որ ժողովրդավարության քաղաքական իշխանությունն իրականացվում է ժողովրդավարական ճանապարհով ընտրված խորհրդարանի կողմից, այդ մասը ձայնագրվել է այսպես. "Թագուհին տիրում է, բայց կառավարությունը կառավարում է այնքան ժամանակ, քանի դեռ ունի Ներկայացուցիչների պալատի աջակցությունը"։ Նոր Զելանդիայի միապետությունը իրավաբանորեն տարբերվում է Մեծ Բրիտանիայի միապետությունից, քանի որ 1947 թվականին Նոր Զելանդիան վավերացրել է 1931 թվականի Վեսթմինսթերյան համակարգը և 1947 թվականի Վեսթմինսթերյան համակարգի ընդունման ակտը[2]։ 1986 թվականի Սահմանադրական օրենքի առաջին մասը նկարագրում է «գերիշխանին» որպես իշխող միապետ, Նոր Զելանդիայի պետության ղեկավար։ Օրենքի 2-րդ հոդվածի 1-ին մասը հայտարարում է Նոր Զելանդիայում ինքնիշխան կարգավիճակը որպես պետության ղեկավար, իսկ 5-րդ հոդվածի 1-ին մասը նկարագրում է գահի իրավահաջորդությունը. Սա նշանակում է, որ Մեծ Բրիտանիայի պետության ղեկավարը, համաձայն 1701 թվականի իրավահաջորդության մասին ակտի, հանդիսանում է նաև Նոր Զելանդիայի պետության ղեկավար[3]։ Այնուամենայնիվ, 1988 թվականին կայսերական իրավունքի պաշտպանության մասին օրենքի համաձայն՝ «Հաջորդականության մասին» օրենքը համարվում է Նոր Զելանդիայի օրենքը, որը կարող է փոփոխել միայն Նոր Զելանդիայի խորհրդարանը

Ժամանակ առ ժամանակ առաջարկներ էին հնչում վերացնել միապետությունը և հաստատել Հանրապետական կառավարման համակարգը։ Ի տարբերություն իր հարևանի՝ Ավստրալիայի, Նոր Զելանդիան դեռ հանրաքվե չի անցկացրել այդ հարցի շուրջ, սակայն մի շարք հայտնի քաղաքական գործիչներ (այդ թվում՝ ներկայիս վարչապետ, Ջոն Քին)[4] կարծում են, որ, ի վերջո, Հանրապետական համակարգին անցումը անխուսափելի է։ Հասարակական կարծիքի հարցումները, սակայն, ցույց են տվել, որ նորզելանդացիների մեծ մասը կողմ է միապետության պահպանմանը[5]։

Գեներալ-նահանգապետը

Ռեդդի Պետսի(Պատրիսիա Լի Ռեդի) Նոր Զելանդիայի ներկայիս գեներալ-նահանգապետը

Նոր Զելանդիայի Թագավորության սուվերեն ներկայացուցիչը գեներալ-նահանգապետն է։ Նրա իշխանությունը հիմնականում արարողակարգային բնույթ է կրում, թեև գեներալ-նահանգապետը օժտված է, այսպես կոչված, "ռեզերվային ուժերով"։ Գեներալ-նահանգապետը նոմինալ անկուսակցական է, վարչապետը խորհուրդ է տալիս միապետին, ում նշանակել գեներալ-մարզպետի պաշտոնում։

Ավելի ու ավելի հաճախ գեներալ-նահանգապետը Նոր Զելանդիան ներկայացնում է արտասահմանում, նրան տրվում են պետության ղեկավարի բոլոր արտոնությունները։ Կարելի է պնդել, որ պետության դե ֆակտո ղեկավարը գեներալ-նահանգապետն է, մինչդեռ դե յուրե պետության ղեկավարը մնում է միապետը։ Ներկայիս գեներալ-նահանգապետը տիկին Պատրիսիա լի Ռեդդին է[6][7][8]:.

Գործադիր իշխանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պառլամենտը, որն առանցքային է Նոր Զելանդիայի ժողովրդավարական սահմանադրության մեջ.
Տե՛ս նաև՝ Премьер-министр Новой Зеландии

Նոր Զելանդիայի կառավարության ղեկավարը վարչապետն է։ Նախարարների առանձին ստորաբաժանումը, որը պատասխանատու է խորհրդարանի առջև, իրականացնում է գործադիր իշխանությունը։ Նախարարների առանձին ստորաբաժանումը ձևավորում է համակարգի ֆորմալ կազմը, որը հայտնի է որպես գործադիր խորհուրդ[9]։ Վարչապետը, որպես առաջատար քաղաքական կուսակցության կամ կուսակցությունների կոալիցիայի առաջնորդ, գլխավորում Է նախարարների առանձին ստորաբաժանումը[10]։ Բոլոր նախարարները պետք է լինեն խորհրդարանի անդամներ (պատգամավորներ) և կրում են կոլեկտիվ պատասխանատվություն նրա առջև։

Օրենսդիր իշխանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդվածներ՝ Парламент Новой Зеландии և Палата представителей Новой Зеландии
Նոր Զելանդիայի խորհրդարանի նստավայրը

Նոր Զելանդիան ունի միապալատ խորհրդարան՝ Ներկայացուցիչների պալատ, որն ունի առնվազն 120 անդամ[11]։ 1996 թվականից Նոր Զելանդիայում ընտրություններն անցկացվում են խառը ընտրական համակարգով. պատգամավորների մի մասն ընտրվում է համամասնական ընտրակարգով, մի մասը՝ մեծամասնական ընտրակարգով։ Յոթ տեղերը կազմում են մաորիի կողմից ընտրված անդամների քվոտան[12]։ Սակայն մաորին կարող է քվեարկել և առաջադրվել քվոտայի մեջ չմտնող տեղերում, որոշ քաղաքական գործիչներ հենց այդպես են մտել խորհրդարանի կազմի մեջ։ Խորհրդարանն ընտրվում է երեք տարի ժամկետով, թեև ընտրությունները կարելի է անցկացնել նաև ավելի շուտ։ Նոր Զելանդիայում կարող են քվեարկել 18 տարեկանից բարձր բոլոր տղամարդիկ և կանայք, բացառություն են կազմում միայն հանցագործության համար դատապարտվածները[13]։ Կանայք ձայնի իրավունք են ստացել 1893 թվականին, այսպիսով Նոր Զելանդիան դարձել է աշխարհում առաջին ինքնակառավարվող երկիրը, որը պաշտպանել է կանանց ընտրական իրավունքը[14]։

Դատական իշխանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նոր Զելանդիայի Վերաքննիչ դատարանը

Նոր Զելանդիայի դատական իշխանությունն ունի իր հիերարխիան, դատական համակարգը կազմված է Նոր Զելանդիայի Գերագույն դատարանից, Նոր Զելանդիայի Վերաքննիչ դատարանից, իսկ Նոր Զելանդիայի Գերագույն դատարանը և շրջանային դատարանները ընդհանուր իրավասության դատարաններն են։ Գոյություն ունեն հատուկ իրավասության մի քանի դատարաններ, ներառյալ աշխատանքային վեճերը, շրջակա միջավայրի պաշտպանությունը[15] և մաորիների հողային դատարանը[16], ինչպես նաև ընտանեկան և անչափահասների գործերով դատարանները, որոնք աշխատում են որպես շրջանային դատարանների մասնագիտացված ստորաբաժանումներ։ Գոյություն ունեն նաև մի շարք մասնագիտացված տրիբունալներ, որոնք ունեն դատական կամ քվազի-դատական իրավասություն, այդ թվում՝ վեճերի տրիբունալը, վարձակալության տրիբունալը և Վայթանգի տրիբունալը[17]։

Նոր Զելանդիայի իրավունքն ունի երեք հիմնական աղբյուր՝ անգլիական ընդհանուր իրավունք, Մեծ Բրիտանիայի խորհրդարանի որոշ օրենքներ, որոնք ընդունվել են մինչև 1947 թվականը (մասնավորապես 1689 թվականի Բիլլ իրավունքների մասին օրինագիծը) և Նոր Զելանդիայի խորհրդարանի ակտերը։ Ընդհանուր առմամբ, կա միասնականության և աջակցության միտում։ Անհամապատասխանությունները առաջանում են, երբ Նոր Զելանդիայի դատարանները մեկնաբանման ընթացքում հաշվի են առնում տեղական պայմանները, կամ երբ օրենքը կոդավորված է Նոր Զելանդիայի սահմանադրական կարգավիճակով[18]։ Լոնդոնի գաղտնի խորհրդի դատական կոմիտեն, լինելով մինչև 2003 թվականը Նոր Զելանդիայի դատարանների համար բարձրագույն վերաքննիչ ատյանը, իր պրակտիկայում որոշումներ կայացնելիս սովորաբար միշտ հենվել է Բրիտանական ընդհանուր իրավունքի վրա և դրանով իսկ պահպանել է տարիներ շարունակ ստեղծված միտումը, թեև տեխնիկապես նա պարտավոր չէր այդպես վարվել։ Նոր Զելանդիայի Գերագույն դատարանը, որը ստեղծվել է 2003 թվականի հոկտեմբերին և փոխարինել է վերաքննիչ դիմումների գաղտնի խորհրդին, կոչված է արմատապես վերանայելու աշխատանքի այս մեխանիզմը և ձևավորելու սեփական դատական պրակտիկան՝ հաշվի առնելով երկրի ազգային առանձնահատկությունները[19]։

Վայթանգի պայմանագիր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդված՝ Договор Вайтанги
Վայթանգի պայմանագրի միակ պահպանված օրինակը, որըՆոր Զելանդիայի սահմանադրության կարևորագույն աղբյուրներից է:

Վայթանգի պայմանագրի դերը Նոր Զելանդիայի սահմանադրական իրավունքում բազմաթիվ քննարկումների առարկա է։ Ավելի ու ավելի հաճախ պայմանագիրը դիտարկվում է որպես սահմանադրական իրավունքի կարևոր աղբյուր։ Ի դեպ, մի շարք օրենսդրական ակտերում հայտնվում են հղումներ Վայթանգի պայմանագրի սկզբունքներից, թեև այդ սկզբունքները ինքնին չկան կանոնադրության մեջ։ Ընդհակառակը, դրանք նշանակվել են 1987 թվականի Վերաքննիչ դատարանի որոշմամբ, նշանավոր "Հողերի գործով" Նոր Զելանդիայի մաորիի խորհրդի մասնակցությամբ։ Մաորին լրջորեն մտահոգված էր այն ժամանակվա Լեյբորիստական չորրորդ կառավարության կողմից Նոր Զելանդիայի տնտեսության վերակազմավորմամբ, մասնավորապես, նախկին կառավարական գերատեսչությունների ակտիվների փոխանցմամբ պետական ձեռնարկություններին։ Պետական ձեռնարկությունները հիմնականում կառավարությանը պատկանող մասնավոր ընկերություններ էին։ Այդ պատճառով նրանք կանխել են մաորիին պետական կարիքների համար փոխանցված ակտիվների վերադարձը մաորիին՝ Վայթանգի տրիբունալի որոշմամբ։ Մաորիի խորհուրդը պահանջել է կատարել 1986թ. պետական ձեռնարկությունների մասին ակտի 9-րդ մասը։ "Այս ակտում ոչինչ թույլ չի տալիս "Թագին" գործել այնպես, ինչը չի համապատասխանում և անհամատեղելի է Վայթանգի պայմանագրի հիմքում ընկած սկզբունքների հետ"[20]:

Պայմանագրի տեքստը ներառված է Վայթանգի պայմանագրի մասին 1975 թվականի օրենքում, որը լիազորել է Վայթանգի տրիբունալին դիտարկել պայմանագրի խախտման հարցերը։ Օրենքը սկզբում ուղղված էր ապագային, սակայն հետագայում 1985 թվականին փոփոխություններ կատարվեցին, արդյունքում փաստաթղթի դրույթներով կարող են լուծվել պայմանագրի ստորագրման պահից ի վեր ցանկացած վաղեմության վեճեր։ 1985-ի փոփոխությունն առաջին անգամ օրենքում ներառել է պայմանագրի տեքստը մաորի լեզվով[21]։

Մարդու իրավունքները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նոր Զելանդիայի Սահմանադրությունն ամրագրում է հիմնական քաղաքական և սոցիալական իրավունքները։ Նոր Զելանդիայի Սահմանադրությունը կազմող աղբյուրներից մեկը 1990 թվականի օրինագիծն է։ Այս օրենքը Նոր Զելանդիայի Սահմանադրության առաջին աղբյուրն էր, որն ուղղակիորեն վկայակոչում է քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքների մասին միջազգային դաշնագրի դրույթները։ Նոր Զելանդիայի օրինագիծը սահմանում է պետության բնակչության քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքները իշխանության երեք ճյուղերի, ինչպես նաև պետական գործառույթներ իրականացնող իրավաբանական և ֆիզիկական անձանց իրավունքների կապը։ 1993 թվականի Մարդու իրավունքների ակտի հետ մեկտեղ նաև իրավունքների մասին Բիլլն է հիմք կազմում Նոր Զելանդիայում Մարդու իրավունքների պաշտպանության համար։ Դրանք ընդգրկված չեն եղել իրավունքի համակարգում, սակայն Միջազգային քաղաքացիական իրավունքի կողմից ամրագրված մարդու իրավունքներից շատերը տեղափոխվել են իրավունքների մասին օրինագծի մեջ։ Այսպիսին են ընտրական իրավունքները (բաժին 12) և միավորումների ազատությունը (բաժին 17)[22]։ 1993 թվականի Մարդու իրավունքների մասին նախագիծը նաև արգելում է խտրականությունը քաղաքական համոզմունքների հիման վրա (բաժին 21)[23]։

Մտահոգություն կար, որ Նոր Զելանդիայի Սահմանադրության առանձնահատկությունների, ինչպես նաև իրավունքի համակարգում լիարժեք ինտեգրման բացակայության կապակցությամբ, բավարար չափով պաշտպանված չեն Միջազգային քաղաքացիական իրավունքի կողմից նախատեսված իրավունքները[24]։ Իրավունքների մասին օրինագիծը հիմնարար կամ բարձրագույն օրենք չէ, և տեսականորեն կարող է լրացվել խորհրդարանի մեծամասնությամբ։ Սակայն այն կարող է դիտարկվել նաև որպես ձևավորվող սահմանադրական կոնվենցիայի մաս, այդ դեպքում պահանջվում է էական աջակցություն ցանկացած ծանրակշիռ փոփոխության համար[25]։

Սահմանադրական իրավունքի աղբյուրները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Խորհրդարանի ակտեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆորմալ առումով խորհրդարանի ակտերը աղբյուրների հիմնական խումբն են, որտեղ ամրագրված են բոլոր սահմանադրական նորմերը, որոնք կարգավորում են առավել կարևոր հասարակական հարաբերությունները, պետության կազմակերպումն ու գործունեությունը։ Նման օրենքներից առաջինը ընդունվել է 1846 թվականին, իսկ վերջինը՝ 1986 թվականին[26]։ Նոր Զելանդիայի խորհրդարանի օրինաստեղծ մոդելը նման է (բայց ոչ նույնական) Վեսթմինսթերյան համակարգի օրենսդիր մարմինների այլ մոդելներին։

Ակտերն ի սկզբանե առաջարկվում են խորհրդարանում որպես օրինագծեր դիտարկելու համար։ Դրանք ակտեր են դառնում խորհրդարանում քվեարկության երեք անգամ հաստատվելուց և գեներալ-նահանգապետից թագավորական թույլտվությունը ստանալուց հետո։ Օրինագծերի մեծ մասը խորհրդարանի կողմից հրապարակվում է նույն օրը։ Կառավարության օրինագծերը հազվադեպ են մերժվում, առաջին նման դեպքը 20 — րդ դարում եղել է 1998 թվականին (տեղական ինքնակառավարման ակտը՝ երկրորդ ընթերցմամբ)[27]։ Առանձին վերցրած պատգամավորները նույնպես կարող են առաջադրել իրենց սեփական օրինագծերը, որոնք կոչվում են անդամական; նրանք, որպես կանոն, առաջադրվում են ընդդիմադիր կուսակցությունների հետ կամ պատգամավորների հետ, որոնք ցանկանում են լուծել հարցերը, որոնք չեն իրագործում կուսակցությունները։

Բրիտանական օրենսդրության ակտեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1988թ. կայսերական օրենքների կիրառման մասին ակտի ընդունումից հետո բրիտանական օրենսդրության շատ ակտեր դարձան Նոր Զելանդիայի իրավունքի աղբյուրներ։ Սա առաջին հերթին վերաբերում է 1689-ի իրավունքների մասին օրինագծին և 1852-ի սահմանադրական հրամանագրին։ Չնայած 1907 թվականին Դոմինիոնի կարգավիճակ ձեռք բերելուն, իսկ ավելի ուշ նաև 1931 թվականի Վեսթմինսթերյան ստատուտով ինքնուրույնությանը, Նոր Զելանդիան, որպես Բրիտանական Համագործակցության անդամ, Մեծ Բրիտանիայի միապետին պաշտոնապես ճանաչում է որպես պետության ղեկավար։ Նոր Զելանդիայի կողմից նման ենթակայության խորհրդանիշներից մեկը Մեծ Բրիտանիայի օրենսդրության որոշ օրենքների և ենթաօրենսդրական նորմատիվ ակտերի ճանաչումն է որպես սեփական իրավական համակարգի բաղկացուցիչ մաս[26]։

Դատական նախադեպեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նոր Զելանդիայում գործում է անգլո-ամերիկյան իրավական համակարգը, որի հիմքը դատական նախադեպն է։ Սահմանադրական իրավունքի ոլորտում առավել ռեզոնանսային գործերի թվում է "Թաունոան ընդդեմ գլխավոր դատախազի" գործը(անգլ.՝ Taunoa v. Attorney-General), որը վերաբերում էր իրավունքների մասին օրինագծի խախտումներից իրավական պաշտպանության միջոցներին (2008 թվական)[28], "Լային ընդդեմ Չեմբերլենսի" (անգլ.՝ Lai v. Chamberlains) դատական հետապնդումից փաստաբանական անձեռնմխելիության վերաբերյալ (2007 տարի)[29], "Զաուին ընդդեմ գլխավոր դատախազի" գործը (անգլ.՝ Zaoui v. Attorney-General), որը վերաբերում էր Մարդու իրավունքների և ազգային անվտանգության հարաբերակցությանը (2006 թվական)[30]։ Այս գործերը քննվել են Նոր Զելանդիայի Գերագույն դատարանի կողմից։

Սահմանադրական-իրավական սովորույթները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սահմանադրական իրավունքի աղբյուրների տվյալ խումբը նույնպես բավական բնորոշ է անգլո-ամերիկյան իրավական համակարգին։ Սահմանադրական սովորույթները Նոր Զելանդիայի Սահմանադրության ամենաքիչ ֆորմալացված աղբյուրն են։ Դրանք իրենց մեջ պարունակում են վարքագծի կանոններ, որոնք արմատավորվել են ավանդույթների մակարդակով և որոնք ուժ ունեն կարգավորելու իրավահարաբերությունները սահմանադրական իրավունքի ոլորտում։ Սովորույթները չեն կարող ի կատար ածվել դատական կարգով։ Դրանք գոյություն ունեն գործող պրակտիկային և համոզմունքներին համապատասխան[31]։ Իրավական սովորույթի անբաժանելի և կարևոր տարրերից մեկը Նոր Զելանդիայի համար հետևյալ ընթացակարգն է, որը փաստագրված չէ, բայց փաստացի գործում է.նախարարների խորհրդում՝ կառավարությունում, առանձնացվում է նախարարների կաբինետը, որի նախագահն է վարչապետը (Ինչպես և Մեծ Բրիտանիայում, ընտրություններում հաղթած կուսակցության առաջնորդը)[26]։

Այլ աղբյուրներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նոր Զելանդիայի սահմանադրական իրավունքի աղբյուրներից մեկն էլ 1990 թվականի իրավունքների մասին օրինագիծն է, որում վերջնականապես ամրագրվեցին հպատակների հիմնարար իրավունքներն ու ազատությունները։ Սահմանադրաիրավական ամենանշանակալի պայմանագրերից մեկը Վայթանգի 1840 թվականի պայմանագիրն է բրիտանական թագի ներկայացուցիչների և տեղի ցեղային առաջնորդների միջև, որով Նոր Զելանդիայի տարածքը անցել է բրիտանական իրավազորության ներքո։ Որպես ակտ պայմանագիրը վերաձևակերպվել է 1975 թվականին, ևս 10 տարի անց փոփոխություններ են կատարվել բնիկների դրության և իրավունքների (մաորի) վերաբերյալ։ Առանձին խմբում նաև առանձնացնում են 2003 թվականի Գերագույն դատարանի մասին ակտը։ 2008 թվականին ընդունվել է "Cabinet manual" - ը՝ կոնվենցիան, որը կանոնակարգում Է նախարարների առանձին ստորաբաժանման գործունեությունը և մանրամասն պարզաբանում է պետական կառուցվածքի առանձնահատկությունները[26]։

Պատմությունը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վաղ պատմությունը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ջեյմս Բասբին՝ Նոր Զելանդիայում Բրիտանական ռեզիդենտը (1832—1840 թվականներին)

Մինչև Նոր Զելանդիայի եվրոպական բնակեցումը մաորի հասարակությունը բաղկացած էր ցեղային կազմավորումներից, որոնք չունեյին ղեկավար մարմին։ Եվրոպացիների հետ առաջին շփումներից հետո միասնական համախմբված մարմնի անհրաժեշտություն առաջացավ։ 1788 թվականին հիմնադրվեց Նոր Հարավային Ուելսի գաղութը։ 1787 թվականի ապրիլի 25-ի նահանգապետ Արթուր Ֆիլիպի փոփոխված լիազորագրի համաձայն՝ գաղութը ներառել է արևելյան երկայնության 135-րդ մերիդիանից արևելք ընկած "բոլոր հարևան կղզիները Խաղաղ օվկիանոսում"։ Այստեղ տեխնիկապես մտնում էր նաև Նոր Զելանդիան, սակայն Նոր Հարավային Ուելսի վարչակազմը քիչ էր շահագրգռված այդ տարածքում։ Մաորիի և եվրոպացիների միջև մշտապես աճող անօրինականության և կասկածելի հողային գործարքների ֆոնին բրիտանական գաղութային գրասենյակը Ջեյմս Բասբիին նշանակել է Նոր Զելանդիայում Բրիտանական ռեզիդենտ[32]։

Բասբին Նոր Զելանդիայի Միացյալ ցեղերի առաջնորդների միություն է հրավիրել, և այդ Վայթանգի ժողովում 1835 թվականին ընդունվել է Նոր Զելանդիայի անկախության հռչակագիրը[33]։ Այն ժամանակ, երբ այդ հռչակագիրը թագավոր Վիլհելմ IV-ի կողմից ճանաչվեց, այն չէր նախատեսում կառավարման հարցի վերջնական լուծում։ 1839 թ. - ին, տրվել է շնորհակալագիր` Նոր Զելանդկայում հարավային Ուելսի գաղութի իրավասությունները ընդլայնելու համար, ըստ էության դա անեքսիա էր "...ցանկացած տարածք, որն արդեն գոյություն ունի կամ կարող է ձեռք բերվել կղզյների այս խմբում հայտնի է որպես Նոր Զելանդիա": Այս հնարքն ընդունվել է գաղութային բյուրոյի կողմից, որպեսզի ժամանակ տա կապիտան Ուիլյամ Հոբսոնին օրինական կերպով պայմանավորված ճանապարհով զրկել ինքնիշխանությունից Նոր Զելանդիայի Միացյալ ցեղերին[34]։

1840 թվականի փետրվարի 6-ին ստորագրվեց Վայթանգի պայմանագրի առաջին օրինակը։ Ավելի ուշ, ինչպես Հյուսիսային, այնպես էլ Հարավային կղզիներում ստորագրվել են մի շարք օրինակներ։ Մայիսի 21-ին Հոբսոնը հրապարակել է Նոր Զելանդիայի վրա բրիտանական գերագույն իշխանության հռչակումը։ Հռչակման հիմքը Հոբսոնի "դավաճանական" գործունեության բացահայտումն էր Պորտ Նիկոլսոնում (Վելինգտոն և Բրիտանիա, ավելի ուշ Պետոնի), որոնք ստեղծել են կառավարիչների սեփական խորհուրդը (12 անդամ)։ Հոբսոնը ձգտում էր թույլ չտալ, որ ստեղծվի այն, ինչ նա անվանում էր "Հանրապետություն", այսինքն՝ անկախ պետություն իր իրավազորությունից դուրս։ Հոբսոնը նշանակվել է Նոր Զելանդիայի փոխնահանգապետ և գաղութը բաժանել է երկու նահանգի (Հյուսիսային կղզի՝ Նոր Օլստեր, Հարավային կղզի՝ Նոր Մյունստեր)՝ Իռլանդիայի Հյուսիսային և հարավային նահանգների նմանությամբ[35]։ 1841 թվականին Նոր Զելանդիան ստացավ սեփական իրավունքով գաղութի կարգավիճակ[36]։

Ինքնակառավարում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ՋորջԳրեյը՝ Նոր Զելադիայի նահանգապետը (1845—1854 թվականներին) և վարչապետը (1877—1879 թվականներին)

Կայսերական պառլամենտը (Վեսթմինստեր) 1846 թվականին թողարկեց Նոր Զելանդիայի սահմանադրական առաջին ակտը, որն ընդլայնեց Նոր Զելանդիայի կառավարության իրավունքներն ու ազատությունները։ Օրենքը պետք է ամբողջությամբ ընդունվեր մինչև 1848 թվականը, բայց այդպես էլ ուժի մեջ չմտավ։ Նահանգապետ Ջորջ Գրեյը մի շարք պատճառներով հրաժարվել էր կիրառումից։ Արդյունքում օրենքի գործողությունը դադարեցվեց հինգ տարով։ Այդ տարիներին Գրեյը փաստորեն յուրացրել է իշխանությունը՝ իր հայեցողությամբ գավառական խորհուրդներ տալով[37]։

1846 թվականի օրենքի գործողությունը կասեցնելուց հետո Կայսերական խորհրդարանը որոշեց Նոր Զելանդիային ինքնակառավարում տրամադրել 1852 թվականին նոր սահմանադրական ակտ ստորագրելով, որը չեղարկել էր 1946 թվականի նախորդ ակտը[38]։ Այս օրենքը գրեթե ամբողջությամբ հիմնված էր Սըր Ջորջ Գրեյի նախագծի վրա, Հիմնական տարբերությունն այն էր, որ նահանգապետը նշանակվել է գաղութների քարտուղար, այլ ոչ թե Ներկայացուցիչների պալատի։ Նոր օրենքն ուժի մեջ է մտել 1853 թվականին

Օրենքը նախատեսում էր՝

  • ․ Նոր Զելանդիայի բաժանումը վեց նահանգի[35]։ Յուրաքանչյուր նահանգ ուներ ընտրված ղեկավար, և իշխանությունն իրականացվում էր հրամանների միջոցով։ Նահանգապետը իրավունք էր վերապահում վետո դնել օրինագծի վրա, նահանգապետը նաև իրավունք է ունեցել չեղյալ հայտարարել օրենքը ընդունման պահից երկու տարվա ընթացքում։
  • ․ Գլխավոր ասամբլեան պիտի ներկա լիներ ընտրված Ներկայացուցիչների պալատում, նշանակված օրենսդրական խորհրդում (վերին պալատ)։ Այդ մարմինը ստեղծվել է օրենքներ հրատարակելու նպատակով "...խաղաղության, կարգուկանոնի և Նոր Զելանդիայի բարի կառավարման համար "[39]:
  • ․ Նահանգապետից և նախարարներից բաղկացած Գործադիր խորհրդի առկայություն[9]։

Սահմանադրական ակտին համապատասխան ընտրված երկրի նոր խորհրդարանի առաջին օրենքը 1854 թվականի անգլիական իրավունքի մասին ակտն էր։ Օրենքը հաստատել է Նոր Զելանդիայում 1840 թվականի հունվարի 14-ի դրությամբ գոյություն ունեցող բոլոր անգլիական ստատուտների կիրառումը, այն է՝ 1689 թվականի իրավունքների մասին օրինագիծը և Հաբեաս կորպուսը։ Նոր Զելանդիայի խորհրդարանի լիազորությունները սահմանվել են 1865 թվականի գաղութային օրենքների գործողության մասին կայսերական ակտով, ինչը երկրին օժտել է ինքնիշխանության որոշակի տարրերով[40]։. Ակտի համաձայն, Նոր Զելանդիայի խորհրդարանը կարող է ընդունել օրենքներ, որոնք հակասում են բրիտանական կանոնադրություններին կամ ընդհանուր իրավունքին։ Բացառություն են կազմում հատկապես Նոր Զելանդիայի վերաբերյալ կայսերական կանոնադրությունները։ Նոր Զելանդիայի օրենքը, որը հակասում է նման կանոնադրությանը, անվավեր կհամարվի։

1857 թվականին Մեծ Բրիտանիայի խորհրդարանն ընդունեց Նոր Զելանդիայի Սահմանադրության փոփոխության մասին ակտը, ինչը երկրի խորհրդարանին հնարավորություն տվեց փոփոխություններ կատարել 1852 թվականի ակտի որոշակի մասերում[41]։ Դա հիմնականում կապված է երկրում նոր գավառներ ստեղծելու առաջարկների հետ, ինչն էլ, ի վերջո, արվել է։ Սահմանադրական ակտի մի շարք դրույթների առաջին մասշտաբային չեղարկումը տեղի է ունեցել 1876 թվականին՝ Նահանգների լուծարման մասին ակտի ստորագրման միջոցով, որը 1877 թվականի հունվարի 1-ին չեղյալ է համարել ակտի երկրորդ հոդվածը[35]։ Այսպիսով, իրականացվել է Նոր Զելանդիայի կառավարության կենտրոնացումը երկպալատանի խորհրդարանում։

1891 թվականին փոխվել է Օրենսդիր խորհրդի կազմը, խորհրդականներն արդեն ցմահ չեն նշանակվել, որոշվել է 7 տարի ժամկետով՝ Կրկնական նշանակման իրավունքի տրամադրմամբ[42]։

Դոմինիոնը և թագավորությունը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ժոզեֆ Ուորդը՝ Նոր Զելանդիայի վարչապետը (1906—1912 և 1928—1930 թվականներին)

1907 թվականի կայսերական խորհրդաժողովը որոշեց թույլ տալ որոշակի գաղութներին դառնալ անկախ պետություններ, այսպես կոչված, "դոմինիոններ"[43]։ Խորհրդաժողովից հետո Ներկայացուցիչների պալատը հարցում է ներկայացրել Էդուարդ VII թագավորին "ձեռնարկել այնպիսի միջոցներ, որոնք նա անհրաժեշտ է համարում " Նոր Զելանդիայի գաղութ" պաշտոնական անվանումը "Նոր Զելանդիա դոմինիոն" փոխելու համար"[44]: Վարչապետ Ջոզեֆ Ուորդը առաջարկ է ստացել տեղափոխվել " ... զարգացող Նոր Զելանդիա "և վստահեցրել է, որ դա"այլ արդյունք չի տա, քան երկրի կյանքի բարելավումը"։ Սեպտեմբերի 9-ին Էդուարդ VII-ը թագավորական հռչակագիր է տվել, որը Նոր Զելանդիային դոմոնիոնի կարգավիճակ է տրամադրում։ Հռչակագիրը ուժի մեջ մտավ սեպտեմբերի 27ին։ 1917թ-ի շնորհակագրի արջունքում մտցվեց գեներալ-նահանգապետի պաշտոն, ինչն ավելի լիարժեք արտացոլել է Նոր Զելանդիայի Դոմինիոնի կարգավիճակը։ Շնորհակալագիրը նաև սահմանափակել Է նահանգապետի լիազորությունները, որոնք նա ուներ Նոր Զելանդիայի գաղութային կարգավիճակի ժամանակ։

1908 թվականին խորհրդարանը սահմանադրական նշանակության երկու ակտ է տվել՝ Դատարանակազմության մասին ակտ,որն ամրագրում է Նոր Զելանդիայի դատական իշխանության իրավազորությունը[45], և օրենսդիր իշխանության մասին ակտ[46], որտեղ ամրագրված են խորհրդարանի լիազորությունները։ Շատ դրույթներ ներկայումս վավեր չեն, բացառությամբ նրանց, որոնք ամրագրում են պատգամավորական անձեռնմխելիության ասպեկտները։

1926 թվականի կայսերական խորհրդաժողովը հաստատել է Բալֆուրի հռչակագիրը, որը Մեծ Բրիտանիայի դոմինիոնների հավասարությունն էր սահմանում։ Գեներալ-նահանգապետի վերաբերյալ Հռչակագրում ասվում էր, որ նա գտնվում է "նույն դիրքում, Ինչպես Միացյալ Թագավորությունում գտնվող միապետը": Գեներալ-նահանգապետը, Այսպիսով, պարտավոր էր հաշվի առնել իր պատասխանատու նախարարների խորհուրդները[47]։

1926 թվականի համաժողովի հռչակագրի գործողության մեջ դնելու համար 1931 թվականին ընդունվել է Վեսթմինսթերյան կարգավիճակը:Այսպիսով, վերացվել են 1865 թվականի գաղութային օրենքների գործողության մասին ակտով ստեղծված սահմանափակումները։ Կարգավիճակը անդրադառնում է Նոր Զելանդիային, բայց որպեսզի կիրառվի երկրի տարածքում, այն պետք է ընդունվի Նոր Զելանդիայի խորհրդարանի կողմից, որպես սեփական օրենք. 1947թ. երկար բանավեճերից հետո Վեսթմինսթերյան կարգը հաստատվեց[2]։

Նոր Զելանդիայի խորհրդարանի խնդրանքով 1947 թվականին Վեսթմինսթերը փոփոխություն կատարեց Նոր Զելանդիայի Սահմանադրական ակտում (հարցում և համաձայնություն)՝ երկրի խորհրդարանին լիարժեք ինքնիշխան լիազորություններ տրամադրելու, ինչպես նաև 1852 թվականի Նոր Զելանդիայի Սահմանադրական ակտի փոփոխման կամ վերացման մասին[48]։ Սակայն Մեծ Բրիտանիայի խորհրդարանը դեռ կարող է օրենքներ ընդունել Նոր Զելանդիայի խորհրդարանի խնդրանքով։ Այդ իրավունքն օգտագործվել է միայն 1947 թվականի ակտի մեկ ուղղման համար և չեղյալ է հայտարարվել 1986 թվականի Սահմանադրական ակտի ընդունմամբ, որը վերացրել է 1852 թվականի ակտը։

Այդ փոփոխությունների արդյունքում Նոր Զելանդիան դարձել է" թագավորություն", որը իրավաբանորեն անկախ է Մեծ Բրիտանիայից՝ իրավաբանորեն առանձին միապետությամբ։ Այդ կարգավիճակը վերջնականապես ձևակերպվել է 1983 թ. գրությամբ, 1917 թ. փաստաթղթի առաջին փոփոխությամբ։ Շնորհակալագիրի նաև հավաստիացրեց պաշտոնական անվանումը՝ "Նոր Զելանդիայի Թագավորություն", որի կազմում էին Կուկի կղզիների ինքնակառավարվող տարածքները[49] և Նիուենեն[50]։

Նոր Զելանդիայի ազգային կուսակցությունը խորհրդարանական ընտրություններում խոստացել է 1950 թվականին չեղարկել օրենսդիր խորհուրդը։ 1950 թվականի Օրենսդիր խորհրդի չեղարկման մասին ակտի ընդունումից հետո մարմինը վայր դրեց իր լիազորությունները, այդպիսով վերացվեց խորհրդարանի վերին պալատը։ Չնայած վերին պալատը վերականգնելու առաջարկին (մասնավորապես 1990 թվականին Սենատի ստեղծման մասին Ջիմ Բոլջերի գաղափարը)[51], Նոր Զելանդիայի խորհրդարանը մնում է միապալատ։

1990-1990թթ. իրադարձությունները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սահմանադրական ճգնաժամը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Լեյբորիստական չորրորդ կառավարության ընտրվելուց հետո 1984 թվականին սկսվեց սահմանադրական ճգնաժամը։ Այն ժամանակ վարչապետ Ռոբերտ Մալդունին հրաժարվել է կատարել նորընտիր վարչապետ Դեյվիդ Լոնգի հրահանգները` արժեզրկել Նոր Զելանդիայի դոլարը և կանխել ազգային արժույթի հետ շահարկումը։ Ճգնաժամը հանգուցալուծվեց, երբ երեք օր անց Մալդունը սեփական առանջնացված ստորաբաժանաման ճնշման տակ փոխեց իր որոշումը, հակառակ դեպքում նրան սպառնում էին փոխարինել փոխվարչապետ Ջիմ Մաքլեյով[52]։

Սահմանադրական բարեփոխումների կոմիտե

1985 թվականի սկզբին նոր կառավարությունը կազմավորեց սահմանադրական բարեփոխումների կոմիտե՝ իշխանության վերաբաշխման հարցը քննարկելու նպատակով։ Արդյունքում կոմիտեն և Լեյբորիստական կառավարությունը ստեղծել են իրավունքների մասին օրինագիծ, ինչպես նաև ընդունել են Սահմանադրական ակտ։ Այսպիսով, տեղի է ունեցել վերջին 134 տարում Նոր Զելանդիայի Սահմանադրական ակտի առաջին լուրջ վերանայումը[53]։ 1986 թվականի ակտում մնացել է 1852 թվականի ակտի 82 դրույթներից միայն 12-ը։

Փաստաթուղթը բաղկացած է հինգ հիմնական մասից։

  1. Սուվերեն;
  2. Գործադիր իշխանություն;
  3. Օրենսդիր իշխանություն;
  4. Դատական իշխանությունը;
  5. Այլ դրույթներ։

Այդ փաստաթղթի հետ մեկտեղ խորհրդարանը նաև ակտ է ընդունել 1988 թվականի կայսերական օրենքների կիրառման մասին՝ նպատակ ունենալով պարզաբանել, թե ինչ կայսերական և անգլիական ակտեր են գործում Նոր Զելանդիայում[54]։

Վայթանգի պայմանագրի փոփոխությունները

1985 թվականին Լեյբորիստական կառավարությունը նույնպես փոփոխություն մտցրեց Վայթանգի պայմանագրում, արդյունքում կարևոր փոփոխություններ եղան նախորդ լեյբորիստական կառավարության կողմից ընդունված Վայթանգի 1975 թվականի պայմանագրի ակտում։ 1975 թվականի ակտն առաջին անգամ Վայթանգի պայմանագիրը մտցրեց ստատուտում և ստեղծեց Վայթանգի քվազի-դատական տրիբունալը՝ պայմանագրի ենթադրյալ խախտումների որոշման համար։ 1985 թվականի փոփոխությունն առաջին անգամ ներառել է պայմանագրի մաորիական տարբերակը կանոնադրության մեջ և լիազորել է Վայթանգի տրիբունալին քննել ցանկացած վաղեմության գործեր՝ սկսած 1840 թվականից[21]։

Ընտրական համակարգը

Չորրորդ Լեյբորիստական կառավարությունը նույնպես սկսել է ընտրական համակարգի բարեփոխումների գործընթացը։ 1986 թվականին թագավորական հանձնաժողով էր հրավիրվել ընտրական համակարգը վերանայելու համար[55]։ Հանձնաժողովն առաջարկել է Նոր Զելանդիայում ներդնել խառը մեծամասնական-համամասնական ընտրական համակարգ։ 1990-ականներին այդ հարցով անցկացվել են երկու հանրաքվեներ, խառը համակարգն ընդունվել է 1993 թվականին և ընտրական գործընթացում օգտագործվում է 1996 թվականից[56]։

Մահապատժի վերացումը

1989 թվականին Նոր Զելանդիայում տեղի է ունեցել մահապատժի վերջնական վերացումը, այդ թվում՝ պետական դավաճանության համար։ Մինչ այդ 1961 թվականին վերացրել էին սպանության համար մահապատիժը։ Պաշտոնապես մահապատիժը Նոր Զելանդիայում հայտնվեց, երբ երկիրը դարձավ Բրիտանական Տարածք 1840 թվականին, այն առաջին անգամ կիրառվեց 1842 թվականին[57] Մակետ Վարետոտարի նկատմամբ[58]։ Վերջին անգամ այն կիրառվել է 1957 թվականին Ուոլթեր Բոլթոնի նկատմամբ[59][60]։ Տվյալ տեսակի պատժի գոյության ընթացքում մահապատժի է ենթարկվել ընդամենը մարդ, այդ թվում՝ մեկ կին (Վիլյամինա Դին)[61]։

Իրավունքների մասին օրինագծի ստեղծում

Լեյբորիստական չորրորդ կառավարության վերջին խոշոր սահմանադրական բարեփոխումը եղել է 1990 թվականի իրավունքների մասին Նորզելանդական օրինագիծը։ Այդ ակտը պարտավորեցրել Է Նոր Զելանդիային վավերացնել 1977 թվականի քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքների մասին միջազգային դաշնագիրը։ Սակայն ակտը բարձրագույն օրենք չէ (հաշվի առնելով 1985 թվականի Սահմանադրական ակտի դրույթները) և կարող է վերացվել խորհրդարանի պարզ մեծամասնության կողմից[25]։

Վերջին բարեփոխումները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նոր Զելանդիայի Սահմանադրությունը տեսականորեն համեմատաբար հեշտ է բարեփոխվում և փոփոխությունների կատարման բարդությամբ ճկուն է[62]։ Դրանում փոփոխություններ կատարելու համար պահանջվում է խորհրդարանի պարզ մեծամասնությունը, ինչի մասին վկայում է 1950 թվականին օրենսդիր խորհրդի չեղյալ հայտարարումը։

Սահմանադրության որոշ սկզբունքներ լավ չեն գրված։ Ընտրությունների մասին ակտի 268-րդ բաժինը նշում է, որ խորհրդարանի լիազորությունների առավելագույն ժամկետը (Սահմանադրական ակտի մի մասը) և ընտրությունների մասին օրենքի որոշ դրույթներ (որոնք վերաբերում են ընտրատարածքների վերաբաշխմանը և ակտիվ ընտրական իրավունքի տարիքին) կարող են փոփոխվել կամ Ներկայացուցիչների պալատի անդամների 3/4-ը կամ համաժողովրդական հանրաքվեի ձայների մեծամասնությամբ։ Բաժին 268-ը պաշտպանված չէ այս դրույթով, ուստի կառավարությունը տեսականորեն կարող է չեղյալ համարել 268 բաժինը և անցնել խորհրդարանի մեծամասնության կողմից օրենքի արմատավորված մասի փոփոխությանը։ Սակայն, այս դրույթները վայելում են կայուն աջակցություն երկու առաջատար կուսակցությունների կողմից։ Եվ իրավական սողանցքի օգտագործման հետևանքները արմատավորված դրույթների փոփոխության համար, հավանաբար, բացասական կլինեն[63]։

Բացի այդ, չնայած այն հանգամանքին, որ որոշ դրույթներ կարելի է փոխել, Սահմանադրության էական ճշգրտումը, լայն աջակցության բացակայության պատճառով, դժվար թե տեղի ունենա օրենսդրական համաձայնագրի կամ հանրաքվեի միջոցով[64]։

2004 թվականին TVNZ-ի անցկացրած հարցումը ցույց է տվել, որ բնակչության 82 տոկոսը կարծում է, որ Նոր Զելանդիան պետք է ունենա գրված Սահմանադրություն[65]։

Հանրաքվեները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նոր Զելանդիայում սահմանադրական փոփոխություններն ուժի մեջ մտնելու համար անհրաժեշտ չէ հանրաքվե անցկացնել, բացառությամբ ընտրական համակարգի վերաբերյալ գործողությունների և խորհրդարանի տևողության վերաբերյալ որոշումների կայացմանը[66]։ Այնուամենայնիվ, Նոր Զելանդիայի պատմության ընթացքում եղել են մի շարք հանրաքվեներ, վերջինս, օրինակ, կապված էր ընտրական բարեփոխումների հետ։ Շատ խմբեր կողմ են սահմանադրական բարեփոխումների հարցը հանրաքվեի միջոցով լուծելուն, օրինակ՝ հանրապետական շարժումը սատարում է միապետության վերացման վերաբերյալ հանրաքվեին[67]։ Գաղտնի խորհրդի՝ որպես Նոր Զելանդիայի բարձրագույն վերաքննիչ դատարանի գործառույթները փոխանցվել են Նոր Զելանդիայի Գերագույն դատարան՝ ստորագրելով խորհրդարանի մեկ պարզ ակտ, չնայած Առաջին Նոր Զելանդիան, Ազգային կուսակցությունը և ԱԿՏ-ն կոչ էին անում հանրաքվե անցկացնել։

1993 թվականի Ժողովրդի նախաձեռնության հանրաքվեի մասին օրենքը թույլ է տալիս ընտրովի հանրաքվե անցկացնել ցանկացած հարցի վերաբերյալ, եթե դրա իրականացման կողմնակիցները դիմում են հայտնում խորհրդարան`գրանցված ընտրողների 10% ստորագրությամբ։ 1999 թվականին անցկացվեց մեկ նման հանրաքվե՝ խորհրդարանի անդամների թիվը 120-ից հասցնելով 99-ի։ Դրանց վերաբերյալ քվեարկողները մեծամասնությամբ քվեարկեցին առաջարկի օգտին։ Այնուամենայնիվ, որևէ գործողություն չի ձեռնարկվել 1993 թվականի ընտրական ակտը փոփոխելու համար։ Արդյունքում, պատգամավորների թիվը 100-ով իջեցնելու մասին օրինագիծը քննարկվեց միայն 2006 թվական, պատգամավոր Բարբարա Ստյուարտի նախաձեռնությամբ։ Օրինագիծն առաջին ընթերցմամբ ընդունվեց 61 կողմ ձայներով, բայց երկրորդ ընթերցմամբ մերժվեց այն բանից հետո, երբ հատուկ հանձնաժողովը առաջարկեց օրինագիծը չեղյալ համարել[68]։

Համաժողովրդական քվեարկության որոշումների կատարման բացակայությունը հանգեցրեց այն հանրաքվեի, որը կառավարության համար պարտադիր կլինի հանրաքվեի անցկացման կոչեր՝ համեմատության Շվեցարիայի ուղիղ ժողովրդավարության մեխանիզմի հետ։ Առաջին Նոր Զելանդիան, Կիվի կուսակցությունը և «Լավագույն ժողովրդավարություն» լոբբի խումբը հանդես են գալիս պարտադիր հանրաքվեների անցկացման օգտին։ Այնուամենայնիվ, այս կազմակերպությունները ներկայումս չունեն բավարար ներկայացվածություն Նոր Զելանդիայի խորհրդարանում։ Բացի այդ, Նոր Զելանդիայի ներկայիս վարչապետ Johnոն Քեյը, ինչպես շատ իրավաբաններ և Նոր Զելանդիայի ԼԳԲՏ համայնքի անդամներ, դեմ է պարտադիր հանրաքվեին[69]։

Տարեթիվը Հարցը Պարզաբանումը Արդյունքը
1967 Խորհրդարանի ժամկետը ? 3 տարի։ 68,1 %, 4 տարի։ 31,9 %
1990 Խորհրդարանի ժամկետը ? 3 տարի։ 69,3 %, 4 տարի։ 30,7 %
1992 Ընտրական համակարգի փոփոխություն ? Փոխել։ 84,7 %, Պահպանել 15,3 %
Խառը համակարգ։ 70,3 %, Միաժամանակյա քվեարկություններ։ 5,5 %, Միասնական ոչ անցողիկ ձայնի համակարգ։ 17,5 %, Վարկանիշային քվեարկություն։ 6,6 %
1993 Նոր ընտրական համակարգ 85 % Խառը համակարգ։ 54 %, Մեծամասնականան համակարգ։ 46 %
1999 Պատգամավորների քանակը խորհրդարանում 81 % 99 Պատգամավոր։ 81,46 %, 120 Պատգամավոր։ 18,53 %
2011 Ընտրական համակարգի փոփոխություն 73.5 % Պահպանել։ 57,8 %, Փոխել42,2 %
Մեծամասնականան համակարգ։ 46,7 %, Միաժամանակյա քվեարկություններ։ 24,1 %, Միասնական ոչ անցողիկ ձայնի համակարգ։ 16,3 %, Վարկանիշային քվեարկություն։ 12,5 %

Առաջարկվող նորամուծություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սահմանադրական հանձնաժողով[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2004 թվականի նոյեմբերին վարչապետ Հելեն Էլիզաբեթ Քլարկը հայտարարեց Ներկայացուցիչների պալատի հատուկ հանձնաժողովի ստեղծման մասին՝ Նոր Զելանդիայի գոյություն ունեցող սահմանադրական դրույթների ուսումնասիրություն անցկացնելու համար[70]։ Ազգային կուսակցությունը և Առաջին Նոր Զելանդիան հրաժարվեցին մասնակցել։ 2005 թվականից ի վեր Սահմանադրական հանձնաժողովը ուսումնասիրություն է կատարել հինգ կետերի վերաբերյալ.

  1. 1840 թվականից Նոր Զելանդիայի սահմանադրական զարգացումը;
  2. Նոր Զելանդիայի սահմանադրական կառուցվածքի հիմնական տարրերը և այդ տարրերի միջև կապը.
  3. Նոր Զելանդիայի սահմանադրական իրավունքի աղբյուրները.
  4. սահմանադրական բարեփոխումների գործընթացն այլ երկրներում.
  5. հետագա սահմանադրական փոփոխությունների դեպքում Նոր Զելանդիայի համար համապատասխան միջոցների ձեռնարկումը։

Կոմիտեն կառավարությանն ուղղված երեք հիմնական առաջարկություն արեց.

  1. սահմանադրական փոփոխությունների բոլոր քննարկումները, որևէ կայացած գործընթացի բացակայության դեպքում, պետք է հիմնված լինեն ընդհանուր սկզբունքների վրա.
  2. ավելի մեծ ջանքեր գործադրել դպրոցներում քաղաքացիական հասարակության և հայրենասիրական կրթության հիմքերը բարելավելու համար.
  3. կառավարությունը պետք է հաշվի առնի,թե արդյոք հնարավոր է անկախ ձևով նպաստել հասարակության հետ ավելի բարենպաստ փոխըմբռնմանը և Նոր Զելանդիայի սահմանադրական կառուցվածքի վերաբերյալ քննարկումներ կազմակերպել։

2006 թվականի փետրվարի 2-ին Կառավարությունը պատասխանեց կոմիտեի զեկույցին։ Իշխանությունները համաձայնեցին իրականացնել առաջին և երկրորդ առաջարկությունները, բայց երրորդ կետին չաջակցեցին[71]։

Սահմանադրական վերանայում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2010 թվականի դեկտեմբերին սահմանադրական վերանայումը հայտարարվեց 2011 թվականին՝ որպես Ազգային կուսակցության և Մաորի կուսակցության միջև վստահության համաձայնագրի մաս[72]։

Խորհրդատվական խմբին աջակցում էին նախարարներ Բիլ Ինգլիշը և Փիթ Շարփլեսը, ովքեր վերջնական զեկույց ներկայացրին Նախարարների առանձնացված ստորաբաժանմանը 2013 թվականի վերջին։ Կառավարությունը խոստացավ պատասխանել վեց ամսվա ընթացքում։ Նախարարների առաջին զեկույցի հիմքում ընկած էին խորհրդատվական խմբի ստեղծման, հանրային մասնակցության ծրագրի և այլ պետությունների հետ ներգրավվելու ծրագրի վերաբերյալ հարցերը, ինչպիսիք են, օրինակ, խառը ընտրական համակարգի վերաբերյալ հանրաքվեն[72]։ 2011 թվականի օգոստոսի 4-ին հայտարարվեց խորհրդատվական հանձնաժողով, որին պետք է ներկայացնեին նախկին ղեկավար Նգայ Տահու, պարոն Տիպեն Օ'Րիգան (անգլ.՝ Sir Tipene O'Rigan) և իրավագիտության պրոֆեսոր ՋոնԲիրոուսը՝ որպես համանախագահներ[73]։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ Sir Kenneth Keith. «On the Constitution of New Zealand: An Introduction to the Foundations of the Current Form of Government». Department of the Prime Minister and Cabinet. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ սեպտեմբերի 11-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 28-ին.
  2. ↑ 2,0 2,1 Part I - The Constitution // The New Zealand Politics Source Book / Stephen Levine, Paul Harris. — Dunmore Press. — ISBN 0-86469-338-9
  3. ↑ «Constitutional Monarchy». British Monarchist League. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ փետրվարի 23-ին. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 28-ին.
  4. ↑ «Strong backing for MMP referendum». TVNZ. 2008 թ․ հունիսի 23. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ մայիսի 18-ին. Վերցված է 2008 թ․ հուլիսի 13-ին.
  5. ↑ NZES data, 1990 - 2008. — New Zealand Election Study. «Արխիվացված պատճենը». Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ մայիսի 18-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունիսի 29-ին.
  6. ↑ Gavin McLean (2006 թ․ հոկտեմբեր), The Governors, New Zealand Governors and Governors-General, Otago University Press, ISBN 978-1-877372-25-4, Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հունիսի 24-ին, Վերցված է 2020 թ․ հունիսի 29-ին
  7. ↑ Colin James (2006 թ․ օգոստոսի 22). «The huge challenge ahead of the Maori Queen's successor». New Zealand Herald. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 6-ին.
  8. ↑ «Republic 'inevitable' - Clark». The Evening Post. 2002 թ․ մարտի 4.
  9. ↑ 9,0 9,1 New Zealand Department of the Prime Minister and Cabinet. «Executive Council». Արխիվացված է Executive Council օրիգինալից 2014 թ․ փետրվարի 3-ին. Վերցված է 2014 թ․ հունվարի 25-ին. {{cite web}}: Check |url= value (օգնություն)
  10. ↑ «Prime Minister: The Title «Premier»». Te Ara – An Encyclopaedia of New Zealand, 1966. Արխիվացված օրիգինալից 2007 թ․ սեպտեմբերի 27-ին. Վերցված է 2007 թ․ օգոստոսի 27-ին.
  11. ↑ «Official Count Results — Overall Status». Electoral Commission. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ սեպտեմբերի 4-ին. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 10-ին.
  12. ↑ «Change in the 20th century — Maori and the vote». New Zealand History Online. Արխիվացված օրիգինալից 2008 թ․ ապրիլի 22-ին. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 28-ին.
  13. ↑ PRISONERS, POLITICS AND THE POLLS Enfranchisement and the Burden of Responsibility(անգլ.) : journal. — British Journal of Criminology, 2008. — С. 319—336.
  14. ↑ «The right to vote». New Zealand History Online. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հունիսի 9-ին. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 28-ին.
  15. ↑ John Bollard Politics and Planning: The Independence of the Environment Court(անգլ.) : journal. — New Zealand Planning Institute, 2007.
  16. ↑ Williams, David Vernon 'Te Kooti Tango Whenua: The Native Land Court 1864-1909. — Wellington, New Zealand: Huia, 1999. — С. 82. — ISBN 1-877241-03-2
  17. ↑ «Waitangi Tribunal Introduction». Waitangi Tribunal. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ նոյեմբերի 14-ին. Վերցված է 2011 թ․ օգոստոսի 12-ին.
  18. ↑ «Couch v Attorney-General NZSC 27». 2010. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ հունվարի 22-ին. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 23-ին.
  19. ↑ «Replacing the Privy Council: A New Supreme Court» (PDF). Ministry of Justice. 2002-04. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2010 թ․ մայիսի 22-ին. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 28-ին.
  20. ↑ «State-Owned Enterprises Act 1986». Parliamentary Counsel Office. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ դեկտեմբերի 20-ին. Վերցված է 2012 թ․ օգոստոսի 12-ին.
  21. ↑ 21,0 21,1 «Treaty of Waitangi - The Constitution Conversation» (PDF). newzealand.govt.nz. 2013. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2014 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 28-ին.
  22. ↑ «New Zealand Bill of Rights Act 1990». legislation.govt.nz. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ մարտի 29-ին. Վերցված է 2014 թ․ մարտի 25-ին.
  23. ↑ «Human Rights Act 1993». legislation.govt.nz. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ մարտի 25-ին. Վերցված է 2014 թ․ մարտի 25-ին.
  24. ↑ «Civil and political rights in New Zealand». Elections New Zealand website. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 5-ին. Վերցված է 2014 թ․ մարտի 25-ին.
  25. ↑ 25,0 25,1 «Ministry of Justice pamphlet on the Bill of Rights». justice.govt.nz. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ մարտի 25-ին. Վերցված է 2014 թ․ մարտի 25-ին.
  26. ↑ 26,0 26,1 26,2 26,3 Торопчин Г. В. О некоторых особенностях конституции Новой Зеландии. — Кемерово: Кемеровский государственный университет.
  27. ↑ «Parliamentary Practice in New Zealand: Chapter 7 Parties and Government». parliament.nz. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հունվարի 15-ին. Վերցված է 2014 թ․ մարտի 30-ին.
  28. ↑ «Taunoa v Attorney-General». courtsofnz.govt.nz. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ հունվարի 22-ին. Վերցված է 2014 թ․ մարտի 30-ին.
  29. ↑ Peter Spiller THE JUDICIAL LEGACY OF SALMOND JIN NEW ZEALAND. — Victoria University of Wellington. «Արխիվացված պատճենը» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2014 թ․ ապրիլի 7-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունիսի 29-ին.
  30. ↑ «Zaoui v Attorney-General». refugee.org.nz. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ հունվարի 13-ին. Վերցված է 2014 թ․ մարտի 30-ին.
  31. ↑ «Constitutional conventions». teara.govt.nz. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ ապրիլի 28-ին. Վերցված է 2014 թ․ մարտի 30-ին.
  32. ↑ Jamieson, Nigel The Charismatic Renewal of Law in Aotearoa. — New Zealand Law Journal, 1986. — С. 250—255.
  33. ↑ «Background to the Treaty of Waitangi — Declaration of Independence». nzhistory.net.nz. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 11-ին. Վերցված է 2011 թ․ հոկտեմբերի 31-ին.
  34. ↑ New Zealand Birth Certificates — 50 of New Zealand's Founding Documents / Paul Moon. — AUT Media, 2010. — ISBN 978-0-9582997-1-8
  35. ↑ 35,0 35,1 35,2 «New Zealand Provinces 1848–77». rulers.org. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հոկտեմբերի 19-ին. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 28-ին.
  36. ↑ «A separate Crown colony — taming the frontier». nzhistory.net.nz. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ մարտի 4-ին. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 28-ին.
  37. ↑ Patricia Burns Fatal Success: A History of the New Zealand Company. — Heinemann Reed[en], 1989. — ISBN 0-7900-0011-3
  38. ↑ «Nation and government: The constitution». teara.govt.nz. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ փետրվարի 7-ին. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 28-ին.
  39. ↑ «The Parliament of New Zealand». parliament.nz. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 28-ին.
  40. ↑ Կաղապար:Te Ara
  41. ↑ Noel Cox The Development of a Separate Crown in New Zealand. — Auckland University of Technology, 2003.
  42. ↑ Wilson, James Oakley New Zealand Parliamentary Record, 1840–1984. — 4th. — Wellington: V.R. Ward, Govt. Printer, 1985. — С. 334.
  43. ↑ Richard Jebb, M. A. A History and Study // The Imperial Conference. — Т. II. «Արխիվացված պատճենը». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ հոկտեմբերի 9-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունիսի 29-ին.
  44. ↑ «Dominion status». NZHistory. Արխիվացված օրիգինալից 2010 թ․ հունիսի 3-ին. Վերցված է 2010 թ․ հունիսի 11-ին.
  45. ↑ «Review of the Judicature Act 1908 and Consolidation of Courts Legislation». lawcom.govt.nz. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 28-ին.
  46. ↑ «Legislature Act 1908». legislation.govt.nz. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ մարտի 1-ին. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 28-ին.
  47. ↑ Marshall, Sir Peter The Balfour Formula and the Evolution of the Commonwealth(անգլ.) // The Round Table : journal. — 2001. — Т. 90. — № 361. — С. 541—553. — doi:10.1080/00358530120082823
  48. ↑ Philip Alston Promoting Human Rights Through Bills of Rights: Comparative Perspectives. — Oxford University Press, 1999. — ISBN 9780198258223
  49. ↑ «Joint Centenary Declaration of the Principles of the Relationship Between New Zealand and the Cook Islands». mfat.govt.nz. Արխիվացված է օրիգինալից 2006 թ․ սեպտեմբերի 30-ին.
  50. ↑ S. Percy Smith Niuē-fekai (or Savage) Island and its People. — 1903. — С. 36—44. «Արխիվացված պատճենը». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մարտի 4-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունիսի 29-ին.
  51. ↑ «Senate Bill : Report of Electoral Law Committee». 1994 թ․ հունիսի 7. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ հուլիսի 24-ին.
  52. ↑ Audrey Young (2012 թ․ օգոստոսի 28). «McLay: My plan to replace Muldoon». Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 28-ին.
  53. ↑ Sir Geoffrey, Matthew Palmer Bridled Power. — Oxford University Press, 2001. — С. 22.
  54. ↑ Mason Durie The English Laws Act 1854 // 2011 Nga Tini Whetu: Navigating Maori Futures. — Wellington: Huia Publishers[en]. — ISBN 978-1-86969-484-5 «Արխիվացված պատճենը». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հոկտեմբերի 21-ին. Վերցված է 2020 թ․ հուլիսի 3-ին.
  55. ↑ «Electronic copy of the Royal Commission's report». elections.org.nz. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հունվարի 10-ին. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 28-ին.
  56. ↑ Donald, Rod (2003 թ․ օգոստոսի 21). «Proportional Representation in NZ - how the people let themselves in». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հունիսի 5-ին. Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 6-ին.
  57. ↑ «A history of capital punishment in NZ». TVNZ. 2008 թ․ դեկտեմբերի 17. Արխիվացված օրիգինալից 2009 թ․ փետրվարի 4-ին. Վերցված է 2009 թ․ փետրվարի 10-ին.
  58. ↑ «Maketu Wharetotara». nzhistory.net.nz. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ մարտի 13-ին. Վերցված է 2014 թ․ ապրիլի 3-ին.
  59. ↑ «The last execution in New Zealand: Walter Bolton, 18 February 1957». nzhistory.net.nz. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ մայիսի 14-ին. Վերցված է 2014 թ․ ապրիլի 3-ին.
  60. ↑ Headsman (2011 թ․ փետրվարի 18). «1957: Walter James Bolton, the last hanged in New Zealand». ExecutedToday.com. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ դեկտեմբերի 3-ին. Վերցված է 2013 թ․ նոյեմբերի 23-ին.
  61. ↑ «Williamina DEAN». MURDERPEDIA. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ ապրիլի 4-ին. Վերցված է 2014 թ․ հունվարի 31-ին.
  62. ↑ Автономов А. С. Правовая онтология политики: к построению системы категорий. — Инфограф, 1999. — С. 101. — 383 с. «Արխիվացված պատճենը». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ մարտի 6-ին. Վերցված է 2020 թ․ հուլիսի 3-ին.
  63. ↑ «Parliamentary terms: fixed and flexible». parliament.nz. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 28-ին.
  64. ↑ Rachael Jones The Problem of Constitutional Law Reform in New Zealand: A Comparative Analysis. — University of Otago, 2013. — С. 5—16.
  65. ↑ «PM playing down constitutional review». 2004 թ․ նոյեմբերի 14.
  66. ↑ «Section 271 Electoral Act 1993». Legislation.govt.nz. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հուլիսի 17-ին. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 23-ին.
  67. ↑ «Constitution of the Republican Movement» (PDF). 2010 թ․ հոկտեմբերի 28. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2012 թ․ հուլիսի 11-ին. Վերցված է 2011 թ․ նոյեմբերի 22-ին.
  68. ↑ «Electoral (Reduction in Number of Members of Parliament) Amendment Bill: Report of the Justice and Electoral Committee» (PDF). 2006. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2008 թ․ հոկտեմբերի 16-ին. Վերցված է 2012 թ․ օգոստոսի 15-ին.
  69. ↑ «The case against Citizens Initiated Referenda». Gaynz.com. 2009 թ․ նոյեմբերի 5. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ փետրվարի 28-ին. Վերցված է 2011 թ․ փետրվարի 13-ին.
  70. ↑ «National refuses to take part in constitution review». The New Zealand Herald. 2004 թ․ նոյեմբերի 14. Վերցված է 2008 թ․ հունվարի 16-ին.
  71. ↑ «Final Report of the Constitutional Inquiry» (PDF). 2005 թ․ օգոստոսի 11. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2010 թ․ մայիսի 14-ին.
  72. ↑ 72,0 72,1 «Monarchy debate off-topic in constitutional review». TVNZ. 2010 թ․ դեկտեմբերի 8. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 12-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 14-ին.
  73. ↑ «'Good mix' in constitutional panel». The New Zealand Herald. 2011 թ․ օգոստոսի 4. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 7-ին. Վերցված է 2011 թ․ օգոստոսի 8-ին.

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]


Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Նոր_Զելանդիայի_սահմանադրություն&oldid=9730903» էջից