Jump to content

Իլինդեն – Պրեոբրաժենիեի ապստամբություն

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Ապստամբության քարտեզ Մակեդոնիայի և Թրակիայի շրջաններում: Ներկայիս սահմանները տեսանելի են, այդ ժամանակ օսմանյան սահմանների հետ միասին:

Իլինդեն – Պրեոբրաժենիեի ապստամբություն կամ պարզապես 1903 թվականի օգոստոսի - հոկտեմբեր ապստամբությունը ( բուլղար․՝ Илинденско-Преображенско въстание , Ilindensko-Preobražensko vǎstanie ; մակեդոներեն՝ Илинденско востание , Ilindensko vostanie ; հուն․՝ Εξέγερση του Ίλιντεν Eksegersi tou Ilinden ), կազմակերպված ապստամբություն էր Օսմանյան կայսրության դեմ, որը պատրաստել և իրականացրել է Ներքին Մակեդոնիա-Ադրիանուպոլիս հեղափոխական կազմակերպությունը[1][2] ՝ Գերագույն Մակեդոնիա-Ադրիանուպոլսի կոմիտեի աջակցությամբ[3]։ Ապստամբության անունը վերաբերում է Իլինդենին, որը Եղիայի օրվա անունն է և Preobrazhenie- ին, որը նշանակում է Պայծառակերպություն։ Ապստամբությունը տևեց օգոստոսի սկզբից մինչև հոկտեմբերի վերջ և ընդգրկեց հսկայական տարածք Սևծովյան արևելյան ափից մինչև Օհրիդ լճի ափերը։

Ապստամբությունը Մակեդոնիայի շրջանում ազդել է Մոնաստիրի վիլայեթի կենտրոնական և հարավ-արևմտյան մասերի մեծ մասի վրա, որոնք ստանում էին հիմնականում տեղական բուլղարացի գյուղացիների աջակցությունը[4][5][6][7][8], և որոշ չափով Մարզի արոմանական բնակչություն[9]։ Šամանակավոր կառավարություն ստեղծվեց Կրուշևո քաղաքում, որտեղ ապստամբները օգոստոսի 12-ին հռչակեցին Կրուշևոյի Հանրապետություն, որը գերակշռում էր ընդամենը տաս օր անց[10] Օգոստոսի 19-ին, Ադրիանուպոլսի վիլայեթում բուլղարացի գյուղացիների կողմից կազմակերպված սերտ կապված ապստամբությունը[11] հանգեցրեց Շտրանժա լեռների մեծ տարածքի ազատագրմանը և Ստրադժայի հանրապետության Վասիլիկոյում ժամանակավոր կառավարության ստեղծմանը։ Դա տևեց մոտ քսան օր, մինչ թուրքերը կհանեին[10]։ Ապստամբությունն ընդգրկեց նաև Կոսովոյի և Սալոնիկայի վիլայեթները[12]։

Երբ ապստամբությունը սկսվեց, նրա ամենահեռանկարային հավանական ղեկավարներից շատերը, ներառյալ Իվան Գարվանովը և Գոցե Դելչևը, արդեն ձերբակալվել կամ սպանվել էին օսմանցիների կողմից, և ջանքերը չեղյալ հայտարարվեցին մի քանի ամիսների ընթացքում։ Վերապրածներին հաջողվեց հետագա մի քանի տարիների ընթացքում պարտիզանական արշավ պահպանել թուրքերի դեմ, բայց դրա ավելի մեծ ազդեցությունն այն էր, որ եվրոպական տերություններին համոզեց փորձել համոզել օսմանյան սուլթանին, որ նա պետք է ավելի հաշտարար վերաբերմունք ցուցաբերի Եվրոպայում իր քրիստոնյա հպատակների նկատմամբ։

Նախերգանք

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Գեներալ onոնչովի Գերագույն կոմիտեի նվագախումբ

20-րդ դարի վերջին Օսմանյան կայսրությունը քանդվում էր, և այն հողերը, որոնք նրանք ավելի քան 500 տարի պահում էին Արևելյան Եվրոպայում, անցնում էին նոր կառավարիչների։ Մակեդոնիան և Թրակիան անորոշ սահմանների շրջաններ էին ՝ հարակից վերջերս Հունաստանի, Բուլղարիայի և Սերբիայի անկախ պետություններին, բայց դրանք դեռ շարունակում էին գտնվել օսմանյան թուրքերի վերահսկողության տակ։ Հարևան պետություններից յուրաքանչյուրը Մակեդոնիայի և Թրակիայի նկատմամբ պահանջները հիմնավորում էր տարբեր պատմական և էթնիկական կազմի հիմքերով։ Բայց բնակչությունը խիստ խառն էր, և պատմական մրցակցային պնդումները հիմնված էին հեռավոր անցյալի տարբեր կայսրությունների վրա[13]։  Վերահսկողության համար մրցակցությունը հիմնականում տեղի էր ունենում քարոզչական արշավների միջոցով, որոնք ուղղված էին տեղի բնակչությանը շահելուն, և այն հիմնականում տեղի էր ունենում եկեղեցիների և դպրոցների միջոցով։ Վարձկանների տարբեր խմբերի նույնպես աջակցում էին տեղական բնակչությունը և մրցակցող երեք կառավարությունները[13]։ [14]

Ոոջվոդները Օդրինի վիլայեթում ապստամբությունից առաջ:

Ամենաարդյունավետ խումբը 1893 թվականին Սալոնիկում հիմնադրված Ներքին Մակեդոնա-Ադրիանապոլիտական հեղափոխական կազմակերպությունն էր (IMARO): Խմբավորումը ապստամբությունից առաջ և դրանից հետո ունեցել է մի շարք անունների փոփոխություններ։ Այն հիմնականում բուլղարական էր և աջակցում էր Օսմանյան պետության կազմում գտնվող Մակեդոնիայի և Ադրիանուպոլսի շրջանների ինքնավարության գաղափարին ՝ «Մակեդոնիա մակեդոնացիների համար» կարգախոսով[14]։  Այն շատ արագ սկսեցին infiltrated անդամների կողմից Մակեդոնիայի բարձրագույն կոմիտեի, մի խումբ ձևավորված 1894 թ-ին Սոֆիայում, Բուլղարիայի . Այս խումբը կոչվում էր Գերագույններ և հանդես էր գալիս Բուլղարիայի կողմից տարածաշրջանի բռնակցման օգտին[15]։

Քանի որ ինքնավարություն տերմինը պարբերաբար օգտագործվում էր մակեդոնական հարցի առնչությամբ, կարևոր է նշել դրա իմաստն ու պատճառը։ Դրա ոգեշնչումը, անշուշտ, պատկանում էր տասնիններորդ դարի բալկանյան պրակտիկային, որի համաձայն տերությունները պահպանում էին Օսմանյան կայսրության վերահսկողությունը փաստորեն անկախ պետությունների վրա ՝ Օսմանյան պետության ներսում ինքնավար կարգավիճակի անվան տակ։ (Սերբիա, 1829–1878; Ռումինիա, 1829–1878; Բուլղարիա, 1878–1908): Այլ կերպ ասած, ինքնավարությունը լավն էր, որքան անկախությունը: Ավելին, Մակեդոնիայի տեսանկյունից, ինքնավարության միջոցով անկախության նպատակը ևս մեկ առավելություն ուներ։ Ավելի կարևոր է, որ IMARO- ն տեղյակ էր, որ ոչ Սերբիան, ոչ Հունաստանը չէին կարող ակնկալել ձեռք բերել ամբողջ Մակեդոնիան, և, ի տարբերություն Բուլղարիայի, երկուսն էլ անհամբեր սպասում էին և հորդորում մասնատել։ Ուստի ինքնավարությունը լավագույն պրոֆիլակտիկ միջոցն էր մասնատման դեմ, որը կպահպանի քրիստոնյա մակեդոնական սլավոնական բնակչության բուլղարական բնույթը ՝ չնայած Բուլղարիայից տարանջատմանը։ Մակեդոնիայի ինքնավարության գաղափարը խիստ քաղաքական էր և չէր ենթադրում անջատում բուլղարական էթնիկ պատկանելությունից[16]։

Երկու խմբերը տարբեր ռազմավարություն ունեին։ Ի սկզբանե պատկերացրած IMARO- ն ապագայում ցանկանում էր պատրաստել խնամքով պլանավորված ապստամբություն, բայց գերակշռողները գերադասում էին անհապաղ արշավանքներն ու պարտիզանական գործողությունները `խթանելու խանգարումը և արագ միջամտությունները[17]։ [18] [19]  Մյուս կողմից, Սալոնիկայում պահպանողականների ավելի փոքր խումբ կազմակերպեց Բուլղարական գաղտնի հեղափոխական եղբայրություն ( Balgarsko Tayno Revolyutsionno Bratstvo ): Վերջինս ընդգրկվել է IMARO- ում 1902 թ.-ին, բայց նրա անդամները ` Իվան Գարվանով, պետք է զգալի ազդեցություն ունենային կազմակերպության վրա։ Նրանք պետք է մղեին Իլինդեն – Պրեոբրաժենիե ապստամբությունը և հետագայում դարձան IMRO աջ խմբակցության առանցքը[20]։  IMARO- ի հիմնադիր առաջնորդներից մեկը ` Գոցե Դելչևը, ուժեղ ջատագով էր դանդաղ ընթացքի համար, բայց գերակշռողները պնդում էին, որ 1903-ի ամռանը տեղի ունենա խոշոր ապստամբություն։ Ինքը ՝ Դելչևը, թուրքերը սպանեցին 1903-ի մայիսին։

Միևնույն ժամանակ, 1903-ի ապրիլի վերջին Գեմիձիի շրջանի մի երիտասարդ անարխիստներ, որոնք ավարտել են Սալոնիկի Բուլղարական տղամարդկանց ավագ դպրոցը, սկսեցին ահաբեկչական ռմբակոծությունների արշավ, այսպես կոչված, Սալոնիկի 1903 -ի ռմբակոծությունները։ Նրանց նպատակն էր մեծ տերությունների ուշադրությունը գրավել Մակեդոնիայում և Արևելյան Թրակիայում օսմանյան ճնշումների վրա։ Ի պատասխան հարձակումների ՝ թուրքական բանակը և բաշիբոզուկները (անկանոններ) կոտորեցին բազմաթիվ անմեղ բուլղարացիների Սալոնիկում, իսկ ավելի ուշ ՝ Բիթոլում։

Հրիստո Չեռնոպաևի նվագախումբը 1903 թ.

Այս հանգամանքներում գերակշռողների նախագիծը կյանքի կոչվեց։ Իվան Գարվանովի ղեկավարությամբ ԻՄԱՐՈ-ն որոշում կայացրեց ռազմական ապստամբության մասին։ Ինքը ՝ Գարվանովը, չի մասնակցել ապստամբությանը ՝ Հռոդոսում ձերբակալվելու և աքսորվելու պատճառով։ Ապստամբության համար ընտրված օրը օգոստոսի 2-ն էր (հին Julուլիանական օրացույցով հուլիսի 20-ը) ՝ Սուրբ Եղիայի (Եղիա) տոնը։ Այս սուրբ օրը հայտնի էր որպես Իլինդեն։ Հուլիսի 11-ին, Մալկո Տառնովոյի մոտակայքում գտնվող Պետրովա Նիվայում կայացած համագումարը ապստամբության օրը նշանակեց հուլիսի 23-ը, այնուհետև այն մի փոքր հետաձգեց օգոստոսի 2-ին։ Ադրիանուպոլսի վիլայեթի շրջակայքում գտնվող Թրակիայի շրջանը պատրաստ չէր և բանակցություններ վարեց հետագայում այդ ապստամբության համար։

Ապստամբության վերաբերյալ Բուլղարիայի կառավարության դիրքորոշումը։ Քննարկումների ընթացքում Ռաչո Պետրովի կառավարությունը պաշտպանեց ապստամբության ամբողջովին ներքին բնույթի ԻՄԱՐՈ- ի դիրքորոշումը։ 1903-ի հունվարին ապստամբությունը հետաձգելու կամ նույնիսկ չեղյալ հայտարարելու մասին Ռաչո Պետրովի անձնական նախազգուշացումից Գոցե Դելչևին, կառավարությունը շրջաբերական նոտա է հղել Սալոնիկում, Բիթոլում և Էդիրնեում գտնվող իր դիվանագիտական ներկայացուցչություններին ՝ խորհուրդ տալով բնակչությանը չտրվել ապստամբության քարոզչությանը:, քանի որ Բուլղարիան պատրաստ չէր աջակցել դրան[21]։

Հին ռուսական Berdan և Krnka Հրացաններ, ինչպես նաև Mannlichers են մատակարարվում են Բուլղարիայի Սկոպյեում հաջորդող պնդմամբ համար ավելի արագ արագ կրակի Բուլղարական բանակը սպա Բորիս Sarafov[22]: Իր հուշերում Սարաֆովը նշում է, որ բուլղարական բանակից զենք գնելու համար միջոցների հիմնական աղբյուրը գալիս էր Միսս Սթոունի առևանգումը, ինչպես նաև Եվրոպայում շփումները[23]։

Իլինդենի ապստամբություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բանները ապստամբների ից Օհրիդ հետ Բուլղարիայի դրոշի վրա և մակագրությամբ Свобода или смърть : Ապստամբները ամենուր ծածանում էին Բուլղարիայի դրոշները:[24][25]

Անարխիստ հեղինակ Գեորգի Խաձիևը արձանագրել է ապստամբության ամսաթվերի և մանրամասների մասին պատմությունը, որը թարգմանել է Ուիլ Ֆերտը։ Հուլիսի 28-ին հաղորդագրությունը ուղարկվեց հեղափոխական շարժումներին, չնայած գաղտնիքը պահվում էր մինչև վերջին պահը։ Ապստամբությունը սկսվեց օգոստոսի 2-ի գիշերը և ընդգրկեց մեծ շրջաններ Բիթոլայում և դրա շրջակայքում, ներկայիս Հյուսիսային Մակեդոնիայի հարավ-արևմուտքում և Հունաստանի հյուսիսային մասերից։ Այդ գիշեր և հաջորդ առավոտյան Կրուսևո քաղաքը հարձակման ենթարկվեց և գրավվեց 800 ապստամբների կողմից։ Միևնույն ժամանակ, եռօրյա մարտերից հետո, որին հաջորդում էր օգոստոսի 5-ին սկսված պաշարումը, Սմիլևո քաղաքը գրավվեց ապստամբների կողմից։ Կաստորիայի մոտակայքում գտնվող Կլեյսուրա քաղաքը ապստամբները գրավեցին օգոստոսի 5-ին։ Օգոստոսի 14-ին, Նիկոլա Պուշկարովի ղեկավարությամբ, Սկոպյեի մերձակայքում գտնվող որոշ խմբավորումներ հարձակվեցին ռազմական գծի վրա և ռելսերից դուրս եկան։ Ռազլոգում բնակչությունը միացավ ապստամբությանը։ Սա ավելի արևելք էր ՝ Պիրին Մակեդոնիայում, ներկայիս Բուլղարիայում[26]։

Օգոստոսի 4-ին, Նիկոլա Կարևի ղեկավարությամբ, ստեղծվել էր տեղական վարչակազմ, որը կոչվում էր Կրուշևոյի հանրապետություն։ Այդ նույն օրը և հաջորդ օրը թուրքական զորքերը անհաջող փորձեր կատարեցին հետ վերցնել Կրուշևոն[26]։ Օգոստոսի 12-ին, Սլիվայի ճակատամարտից հետո, 3500 օսմանցի զինվորներից բաղկացած[27] ուժը հետ գրավեց և այրեց Կրուշևոն։ Այն ապստամբները պահում էին ընդամենը տաս օր։ Կլեյսուրան վերջապես գրավվեց օսմանցիների կողմից օգոստոսի 27-ին[26]

Ստրուգայի ապստամբական ջոկատի դրոշը: Դրա վրա կա նաև բուլղարական դրոշ, և բուլղարական կարգախոսը Свобода или смърть :

Ներգրավված այլ շրջաններից էին Օխրիդը, Ֆլորինան և Կիշևոն։ Սալոնիկի շրջանում գործողությունները շատ ավելի սահմանափակ էին և առանց տեղական մեծ ներգրավվածության, ինչը մասամբ պայմանավորված էր Մակեդոնիայի ներքին հեղափոխական կազմակերպության (IMRO) խմբակցությունների միջև տարաձայնությունների պատճառով։ Ապստամբություն չի եղել նաև Պրիլեպի տարածքում ՝ անմիջապես Բիթոլայից դեպի արևելք[26]։

Պատճառն այն է, որ ապստամբությունը ռազմավարականորեն ընտրվեց Բիտոլայի վիլայեթում և Մակեդոնիայի ավելի լայն հարավ-արևմտյան շրջանում, պայմանավորված էր նրանով, որ այն գտնվում էր Բուլղարիայից ամենահեռու հեռավորության վրա ՝ փորձելով ցույց տալ Մեծ տերություններին, որ ապստամբությունը զուտ մակեդոնական է։ բնույթն ու երևույթը[28]։ IMARO- ի հիմնադիրներից մեկի ` Պետար Պոպարսովի կարծիքով, Բուլղարիայից հեռավորություն պահպանելու գաղափարը կայանում էր նրանում, որ դրա միջամտության ցանկացած կասկած կարող էր վնասել երկու կողմերին` Բուլղարիային և կազմակերպությանը[29]։ Փաստորեն ապստամբությունը շուտով տարածվեց Կոսովոյի, Սալոնիկի և Ադրիանուպոլսի հարակից վիլայեթներում (Թրակիայում)[30]։

Կրաստովդենի ապստամբություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  • Աշխարհազորայինները ակտիվ է տարածաշրջանում Serres գլխավորությամբ Յանե Sandanski և ապստամբած ջոկատի բարձրագույն կոմիտեի, անցկացրել են մեծ թուրքական ուժ. Այս գործողությունները սկսվել են Խաչվերացի տոնի օրը (բուլղարերենով ՝ Կրաստովդեն, սեպտեմբերի 27) և չեն ներգրավել տեղի բնակչությանը, ինչպես մյուս շրջաններում, և լավ էին գտնվում Մոնաստիրից արևելք և Թրակիայից արևմուտք։

1903-ի ապստամբությունն ընդգրկող տարածքներում ալբանացի գյուղացիները գտնվում էին իրավիճակում ՝ հայտնվելով IMRO- ի četas- ի սպառնալիքի տակ կամ հավաքագրվելով օսմանյան իշխանությունների կողմից ՝ ապստամբությունը դադարեցնելու համար[31]։

Կերպարանափոխություն Ապստամբություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Պատվիրակները Ռոդոպի լեռների համագումարում:

Ըստ Խաձիևի, Թրակիայում ապստամբության հիմնական նպատակը ապստամբություններին աջակցելն էր ՝ դեպի արևմուտք, ներգրավելով թուրքական զորքերը և թույլ չտալով նրանց տեղափոխվել Մակեդոնիա։ Գործողություններից շատերը դիվերսիոն բնույթ էին կրում, չնայած մի քանի գյուղեր վերցվել էին, և մոտ 20 օր անցկացվել էր Ստրանձայի շրջանը։ Սա երբեմն կոչվում է Ստրանջայի հանրապետություն կամ Ստրանժա կոմունա, բայց ըստ Խաձիևի, Թրակիայի շրջանում պետական իշխանության մասին երբեք հարց չի առաջացել։

  • Ին առավոտյան օգոստոսի 19-հարձակումներ կատարվել են գյուղերի ողջ տարածաշրջանում, այդ թվում, Vasiliko (այժմ Tsarevo ), Stoilovo (մոտ Malko Tarnovo ), և գյուղերում Edirne.
  • Օգոստոսի 21-ին պայթեցվեց Իգնեադայի նավահանգստի փարոսը։
  • Սեպտեմբերի 3-ի մոտակայքում ուժեղ օսմանյան ուժերը սկսեցին վերահաստատել իրենց վերահսկողությունը։
  • Սեպտեմբերի 8-ին թուրքերը վերականգնել էին վերահսկողությունը և մռնչում էին։

Ռոդոպի լեռների ապստամբություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ռոդոպի լեռներում, Արևմտյան Թրակիայում, ապստամբությունն արտահայտվեց միայն որոշ չետաների դիվերսիաներով Սմոլյանի և Դեդեագաչի շրջաններում[32]։

Հետևանքներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բռնված բուլղարական IMRO ակտիվիստների շարասյուն:

Օսմանյան թուրքերի արձագանքը ապստամբություններին ճնշող ուժ էր։ Ապստամբների միակ հույսը դրսի միջամտությունն էր, և դա երբեք քաղաքականապես իրագործելի չէր։ Իրոք, չնայած բուլղարական շահերը գերադասվում էին գործողություններով, բուլղարական կառավարությունն ինքն իրենից պահանջվում էր ապստամբություններից առաջ անվանել մակեդոնացի ապստամբ խմբավորումները և ձգտում էր ձերբակալել նրանց ղեկավարներին։ Սա Ռուսաստանի հետ դիվանագիտության պայման էր[33]։  Օսմանյան կայսրության թուլացումը զբաղվեց անկայունությամբ `վրեժ լուծելով ապստամբներին աջակցած տեղական բնակչությունից։ Ռազմական արշավների ընթացքում զոհերը համեմատաբար փոքր էին, բայց դրանից հետո հազարավոր մարդիկ սպանվեցին, մահապատժի ենթարկվեցին կամ անօթևան մնացին։ Պատմաբան Բարբարա lavելավիչը գնահատում է, որ մոտ ինը հազար տուն է ավերվել[14]  և արտադրվեցին հազարավոր փախստականներ։ Գեորգի Խաձիևի խոսքով ՝ այրվել է 201 գյուղ և 12 400 տուն, զոհվել 4694 մարդ, մոտ 30 000 փախստականներ փախել են Բուլղարիա[26]։

Սեպտեմբերի 29-ին Ապստամբության Գլխավոր շտաբը Բուլղարիայի կառավարությանը ուղարկեց N 534 նամակը ՝ խնդրելով անհապաղ զինված միջամտություն.

«Գլխավոր շտաբը գտնում է, որ բուլղարական հարգարժան կառավարության ուշադրությունը բուլղարացի ազգի համար աղետալի հետևանքների վրա դնելու իր պարտականությունն է համարում, եթե նա այստեղ իր ծննդյան եղբայրների հանդեպ իր պարտքը չկատարի տպավորիչ և ակտիվ կերպով, հանգամանքների ուժը և վտանգը, որը սպառնում է համաբուլղարական հայրենիքին - պատերազմի միջոցով »[34]

Դեռևս Բուլղարիան ի վիճակի չէր զորքեր ուղարկել Մակեդոնիայում և Ադրիանուպոլսում (Թրակիա) ապստամբ բուլղարացիներին փրկելու։ Երբ IMARO- ի ներկայացուցիչները հանդիպեցին Բուլղարիայի Վարչապետ Ռաչո Պետրովին, նա նրանց ցույց տվեց Սերբիայի, Հունաստանի և Ռումինիայի վերջնագրերը, որոնք նա ստացել էր և տեղեկացրեց նրան, որ այդ երկրները աջակցում են Թուրքիային, եթե Բուլղարիան միջամտեր ապստամբներին աջակցելուն[35]։ Հոկտեմբերի սկզբին տեղի ունեցած ժողովում ապստամբ ուժերի գլխավոր շտաբը որոշեց դադարեցնել հեղափոխական բոլոր գործողությունները և ուժերը, բացառությամբ կանոնավոր զինված խմբավորումների, լուծարեց[26]։ Ապստամբությունից հետո IMARO- ն ավելի ուժեղ կապվեց գերակշռողների հետ և Բուլղարիայի կողմից հեգեմոնիա նպատակադրելու հետ[19]։  Ապստամբությունների վայրագությունն ու հաշվեհարդարները վերջապես արձագանքեցին արտաքին աշխարհի կողմից։ Հոկտեմբերին Ավստրո-Հունգարացի Ֆրանց Joseph ոզեֆը և Ռուսաստանի Դաշնության Նիկոլայ Երկրորդը հանդիպեցին Մյուրցստեգում և հովանավորեցին բարեփոխումների Մյուրցշտեգ ծրագիրը, որը նախատեսում էր Մակեդոնիայի շրջանի արտաքին ոստիկանություն, զոհերի ֆինանսական փոխհատուցում և տարածաշրջանում էթնիկական սահմանների հաստատում[36]։  Բարեփոխումները քիչ գործնական արդյունքի հասան ՝ բացի ճգնաժամին ավելի մեծ տեսանելիություն տալուց։ Հունաստանի, Սերբիայի, Բուլղարիայի և քաղաքական ինքնավարության տեղական փաստաբանների մրցակցային նկրտումների հարցը չի լուծվել, և էթնիկ սահմաններ հասկացությունն արդյունավետորեն հնարավոր չէ իրականացնել։ Համենայն դեպս, այդ մտահոգությունները շուտով ստվերվեցին 1908-ի երիտթուրքական հեղափոխության և դրան հաջորդած Օսմանյան կայսրության լուծարման արդյունքում։

Հետագա պատմությունը

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մակեդոնիայի և Թրակիայի մասնատումը 1913 թ.

1912 և 1913 թվականների Բալկանյան պատերազմները հետագայում բաժանեցին Մակեդոնիան և Թրակիան։ Սերբիան հյուսիսում վերցրեց Մակեդոնիայի մի մասը, որը մոտավորապես համապատասխանում է Հյուսիսային Մակեդոնիային։ Հունաստանը հարավում տարավ Էգեյան Մակեդոնիան, իսկ Բուլղարիան կարողացավ միայն հյուսիս-արևելքում ձեռք բերել մի փոքր տարածք ՝ Պիրինյան Մակեդոնիա[37]։  Օսմանցիներին հաջողվեց պահպանել Էդիրնեի շրջանը, որտեղ Օսմանյան կայսրության կողմից ամբողջ թրակիական բուլղարական բնակչությունը ենթարկվեց ամբողջական էթնիկական մաքրման[38]։  Թրակիայի մնացած մասը բաժանվել էր Բուլղարիայի, Հունաստանի և Թուրքիայի միջև Առաջին համաշխարհային պատերազմից և հունա-թուրքական պատերազմից հետո։ Տեղի բուլղարացի քաղաքական և մշակութային գործիչների մեծ մասը հետապնդվել կամ վտարվել է Մակեդոնիայի և Թրակիայի սերբական և հունական հատվածներից, որտեղ վերացվել էին Բուլղարիայի էկզարքայության բոլոր կառույցները։ Հազարավոր մակեդոնական սլավներ մեկնել են Բուլղարիա ՝ միանալով դեռ ավելի մեծ հոսքին Էգեյան ավերված Մակեդոնիայից, որտեղ հույները այրեցին Կիլկիսը ՝ բուլղարական քաղաքականության և մշակույթի կենտրոնը, ինչպես նաև Հունաստանի Սերրեսը և Դրաման։ Բուլղարերենը (ներառյալ մակեդոնական սլավոնական բարբառները) արգելվում էր, և դրա գաղտնի օգտագործումը, երբ հայտնաբերվում էր, ծաղրվում կամ պատժվում էր[39]։ Ներքին մակեդոներեն-Ադրիանուպոլիս Յեղափոխական կազմակերպությունը աջակցում է բուլղարական բանակի ընթացքում Բալկանյան պատերազմների և համաշխարհային պատերազմի հետո հետընտրական համաշխարհային պատերազմի I պայմանագրի Neuilly, համակցված մակեդոներեն-Adrianopolitan հեղափոխական շարժումը բաժանվել երկու առանձին կանգնած կազմակերպությունների ներքին Thracian Յեղափոխական կազմակերպություն և ներքին Մակեդոներեն Հեղափոխական կազմակերպությունը և շարունակեց իր պայքարը սերբական և հունական վարչակարգերի դեմ հետագա ժամանակահատվածում ՝ 1934 թվականներին։

IMRO- ն փաստացի լիովին վերահսկում էր բուլղարական Պիրին Մակեդոնիան (ժամանակի Պետրիչի շրջանը) և գործում էր որպես «պետություն պետության մեջ», որն օգտագործում էր որպես Հարավսլավիայի և Հունաստանի դեմ հարվածային և հարձակվողական հենակետ։ IMRO- ն սկսեց չեթի կոչված խմբերը ուղարկել Հունական և Հարավսլավիայի Մակեդոնիա `պաշտոնյաներին սպանելու և ճնշված բնակչության ոգին բորբոքելու համար:[փա՞ստ]

1922-ի վերջին Հունաստանի կառավարությունը սկսեց մեծ թվով բուլղարացիների վտարել Արևմտյան Թրակիայից Բուլղարիա և Ներքին Թրակիական հեղափոխական կազմակերպության (ITRO) գործունեությունը վերածվեց բացահայտ ապստամբության։ Ի վերջո կազմակերպությունը լիակատար վերահսկողություն ստացավ Բուլղարիայի սահմանի երկայնքով գտնվող որոշ շրջանների վրա։ 1923-ի ամռանը բուլղարացիների մեծամասնությունն արդեն տեղափոխվել էր Բուլղարիա։ Չնայած ITRO- ի ջոկատները շարունակում էին պարբերաբար ներթափանցել Արևմտյան Թրակիա, կազմակերպության գործունեության հիմնական առանցքն այժմ տեղափոխվեց Բուլղարիա տեղափոխվող փախստականների պաշտպանությունը։ IMRO- ի և ITRO- ի մշտական սպանություններն ու սպանությունները արտասահմանում 1934 թ.-ի մայիսի 19- ի հեղաշրջումից հետո բուլղարացի զինվորականների մեջ դրդեցին որոշներին `վերահսկողություն հաստատել և կոտրել կազմակերպությունների իշխանությունը։

Ամանակակից պատմություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Պետրովա Նիվայի հուշարձան, նվիրված Պրեոբրաժենիեի ապստամբությանը, Բուլղարիայի Մալկո Տառնովո քաղաքի մերձակայքում:

Հետագա պատմաբանների ապստամբությունների նկարագրությունը հաճախ արտացոլում է շարունակական ազգային նկրտումները։ Հյուսիսային Մակեդոնիայից ժամանած պատմաբանները նրանց ընկալում են որպես անկախ պետության քայլի մի մաս, որը վերջապես ձեռք է բերել իրենց նոր ազգի կողմից։ Իրականում, շատ քիչ պատմական շարունակականություն կա ապստամբություններից դեպի ժամանակակից պետություն, բայց մակեդոնական աղբյուրները հակված են ընդգծելու քաղաքական ինքնավարության վաղ նպատակները, երբ ստեղծվեց IMARO: Գերակշռող խմբակցությունը պնդում էր, որ ապստամբությունները տեղի ունենան 1903-ի ամռանը, մինչդեռ ձախ թևը վիճում էր ավելի շատ ժամանակ և ավելի շատ պլանավորում[40]։ Բուլղարիայից պատմաբանները շեշտում են ապստամբների անկասկած բուլղարական բնույթը, բայց հակված են նսեմացնել քաղաքական ինքնավարության այն քայլերը, որոնք մինչ ապստամբությունները կազմում էին IMARO կազմակերպության մի մասը:[փա՞ստ] Արևմտյան պատմաբանները հիմնականում նշում են Իլինդենի ապստամբությունը, որը նշում է ապստամբության սկսվելու ամսաթիվը։ Բուլղարիայում ավելի տարածված է անդրադառնալ Իլինդեն-Պրեոբրաժենիե ապստամբությանը ՝ հավասար կարգավիճակ տալով Սև ծովի Բուլղարիայի ափին մոտ գտնվող Պրեոբրաժենիեում սկսված գործողություններին և սահմանափակելով Մակեդոնիայի տարածաշրջանի վրա անտեղի ուշադրությունը։ Որոշ աղբյուրներ դրանք ճանաչում են որպես երկու կապված, բայց հստակ ապստամբություն, և անվանում են Իլինդենի ապստամբություն և Պրեոբրաժենիեի ապստամբություն։ Բուլղարական աղբյուրները հակված են շեշտը դնել ԻՄԱՐՈ-ի ներսում Բուլղարիայի հետ հեգեմոնիայի հասնելու ուղղությամբ կատարվող քայլերի վրա, ինչպես պաշտպանում են գերակշռողներն ու աջ թևերը:[փա՞ստ]

Մակեդոնիումի հուշարձան, նվիրված Իլինդենի ապստամբությանը, Կրուշևո, Հյուսիսային Մակեդոնիա :

Իլինդենի ապստամբության առաջնորդները Հյուսիսային Մակեդոնիայում նշվում են որպես հերոսներ։ Նրանք համարվում են Մակեդոնիայի հայրենասերներ և Մակեդոնիայում Մակեդոնիայի անկախության մղման հիմնադիրներ:[փա՞ստ] անունները IMARO հեղափոխականների, ինչպիսիք Գոցե Դելչևի, Pitu guli, Dame Gruev և Յանե Sandanski ընդգրկվել է հիմնի Սոցիալիստական Հանրապետության Մակեդոնիայի Դենեշ nad Makedonija ( «այսօր ավելի Մակեդոնիա»)։ Առաջնորդների անուններով քաղաքներ կան ինչպես Բուլղարիայում, այնպես էլ Հյուսիսային Մակեդոնիայում։ Այսօր, օգոստոսի 2-ը Հյուսիսային Մակեդոնիայում ազգային տոն է, որը հայտնի է որպես Հանրապետության օր[41] որը այն համարում է նոր ժամանակներում իր առաջին պետականության ամսաթիվը։ Դա նաև այն ամսաթիվն է, երբ 1944 թ. ՄՍՀՄ- ում հռչակվեց Մակեդոնիայի Republic ողովրդական Հանրապետություն `որպես Հարավսլավիայի Սոցիալիստական Դաշնային Հանրապետության հիմնադիր հանրապետություն։ ASNOM միջոցառումն այժմ կոչվում է «Երկրորդ Իլինդեն» Հյուսիսային Մակեդոնիայում, չնայած որ 1903-ի իրադարձություններին ուղղակի կապ չկա։ Բուլղարիայում Իլինդենի և Պրեոբրաժենիեի ապստամբության օրերը, որպես ապստամբության տարեդարձներ, նշվում են տեղական մակարդակում, առաջին հերթին Պիրինի Մակեդոնիայի և Հյուսիսային Թրակիայի շրջաններում:[փա՞ստ]

Հակասություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բուլղարիայում և Հյուսիսային Մակեդոնիայում կողմերի միջև երկար տարաձայնություններ են եղել ապստամբների էթնիկ պատկանելության վերաբերյալ։ Մակեդոնացի պատմաբանների և քաղաքական գործիչների մեծամասնության կարծիքն այն է, որ Պրեոբրաժենիեի ապստամբությունը բուլղարական ապստամբություն էր, որը կապված չէր Իլինդենի հետ, որը կազմակերպել էին մակեդոնացիները[42]։ Այնուամենայնիվ, Մակեդոնիայի պատմական կրթաթոշակների և քաղաքական էլիտաների մի մասը դժկամությամբ է ընդունել խռովարարների բուլղարական էթնիկական բնույթը[43][44][45]։ Կրստե Միսիրկովը, որը Հյուսիսային Մակեդոնիայում համարվում է 20-րդ դարի սկզբի մակեդոնական ազգայնականության ամենահայտնի կողմնակիցներից մեկը, իր մակեդոնական գրքում «Մակեդոնական հարցերը» (1903) նշում է, որ ապստամբությունը սատարում և իրականացնում էր հիմնականում Մակեդոնիայի սլավոնական մասը։ բնակչություն, որն ուներ բուլղարական ազգային ինքնություն[46]։

Բուլղարիայում գերիշխող տեսակետն այն է, որ այդ ժամանակ ապստամբությունների բոլոր շրջաններում գերակշռում էին մակեդոնացի և թրակիացի բուլղարացիները, և որ մակեդոնական էթնոսը դեռ գոյություն չունի[47]։ Ավելին, IMRO- ի առաջին անունն էր «Բուլղարական Մակեդոներեն-Ադրիանապոլիս հեղափոխական կոմիտեներ»։ Սկզբնապես նրա անդամակցությունը սահմանափակված էր միայն բուլղարացիների համար։ Այն ակտիվ էր ոչ միայն Մակեդոնիայում, այլև Թրակիայում։ Քանի որ նրա վաղ անվանումն ընդգծում էր կազմակերպության բուլղարական բնույթը ՝ Թրակիայի և Մակեդոնիայի բնակիչներին կապելով Բուլղարիայի հետ, այդ փաստերը դեռևս դժվար է բացատրել մակեդոնական պատմագրությունից։ Նրանք ենթադրում են, որ Օսմանյան շրջանում IMRO հեղափոխականները չեն տարբերակել «մակեդոնացիները» և «բուլղարացիները»։ Ավելին, ինչպես վկայում են իրենց իսկ գրվածքները, նրանք հաճախ իրենց և իրենց հայրենակիցներին տեսնում էին որպես «բուլղարացիներ» և գրում էին բուլղարերենի ստանդարտ լեզվով[48]։ Պետք է նաև նշել, որ բուլղարացի պաշտոնյաների համատեղ գործողությունների և Իլինդենի ապստամբության տոնակատարության որոշ փորձեր մերժվել են մակեդոնական կողմից `որպես անընդունելի[49][50]։

Այնուամենայնիվ, 2017-ի օգոստոսի 2-ին Բուլղարիայի վարչապետ Բոյկո Բորիսովը և նրա մակեդոնացի գործընկեր Zoորան Zaevաևը ծաղկեպսակներ դրեցին Գոցե Դելչևի գերեզմանին ` Իլինդեն -Պրեոբրաժենիե ապստամբության 114-ամյակի կապակցությամբ, նախորդ օրվանից հետո, երկուսն էլ ստորագրել են հարևան պետությունների միջև բարեկամության և համագործակցության պայմանագիր[51]։ Պայմանագիրը նաև կոչ է անում ստեղծել հանձնաժողով Բուլղարիայի և Մակեդոնիայի « ընդհանուր պատմությունը օբյեկտիվորեն վերանայելու » համար և նախատեսում է, որ երկու երկրները միասին նշելու են իրենց ընդհանուր պատմության իրադարձությունները[52]։

Պատիվ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բուլղարիայում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հյուսիսային Մակեդոնիայում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  • Իլինդենի քաղաքապետարան, Սկոպյեի մարզում
  • Իլինդեն, Իլինդենի քաղաքապետարանի նստավայր
  • Իլինդենը « Պելիստեր» ազգային պարկի Բաբա լեռան գագաթն է[53]
  • FK Ilinden 1955 Bašino, ֆուտբոլային ակումբ Վելեսի մոտակայքում
  • FK Ilinden Skopje, ֆուտբոլային ակումբ Իլինդեն գյուղում

Այլուր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ J. D. B. (1911). «Macedonia (Bulgarian Insurrection of 1903)». Բրիտանիկա հանրագիտարան; Արվեստների, գիտությունների, գրականության և ընդհանուր տեղեկատվության բառարան. Vol. XVII (LORD CHAMBERLAIN to MECKLENBURG) (11th ed.). Cambridge, England: At the University Press. էջ 221. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 18-ին – via Internet Archive.
  2. ↑ Բալկանյան ազգային պետությունների հիմնադրումը, 1804–1920, C. & B. Jelavich, 1977, էջ 211–212
  3. ↑ Վիկտոր Ռուդոմետոֆ, Մակեդոնիայի հարցը հակամարտությունից մինչև համագործակցություն Կոնստանտին Փանոս Դանոպուլոսում, Dhirendra K. Vajpeyi, Amir Bar-Or as ed., Civil-ռազմական հարաբերություններ, Nation Building and National Identity: Comparative Perspectives, Greenwood P հրատարակչական խումբ, 2004, ISBN 0275979237, էջ։ 216։
  4. ↑ «Սակայն, հակառակ այն հետազոտողների տպավորության, ովքեր կարծում են, որ Ներքին կազմակերպությունը պաշտպանում է« մակեդոնական ազգային գիտակցությունը », տեղի հեղափոխականները հայտարարեցին, որ Մակեդոնիայի քրիստոնյա բնակչության« մեծամասնությունը »« բուլղարացի է »։ Նրանք ակնհայտորեն մերժեցին հնարավոր մեղադրանքները։ այն բանի համար, ինչ նրանք անվանում են «ազգային անջատողականություն» բուլղարացիների նկատմամբ, և նույնիսկ դա համարում են «անբարոյական»։ Չնայած նրանք հայտարարում էին հավասար վերաբերմունք բոլոր «մակեդոնական բնակչության» նկատմամբ։ chaավդար Մարինով, Մենք `մակեդոնացիներ, - Ազգայնականություն (1878–1912), «Մենք ՝ մարդիկ. Ազգային առանձնահատկությունների քաղաքականություն հարավ-արևելյան Եվրոպայում» աշխատությունում ՝ Միշկովա Դիանայի հետ միասին, խմբ., Կենտրոնական եվրոպական համալսարանի մամուլ, 2009, 9639776289, էջ 107-137։
  5. ↑ Դարասկզբին Մակեդոնիայի սլավոնների քաղաքական և ռազմական ղեկավարները կարծես թե չեն լսել առանձին մակեդոնական ազգային ինքնության կոչ։ նրանք շարունակում էին իրենց ազգային իմաստով նույնացնել որպես բուլղարացի, քան մակեդոնացի։ «Մակեդոնական հակամարտությունը. Էթնիկ ազգայնականությունը անդրազգային աշխարհում», Princeton University Press, Danforth, Loring M. 1997, 0691043566, p. 64
  6. ↑ «Ապստամբության նշանակալից առաջնորդներից վերջինը ՝ Դամե Գրեևը, մահացավ 1906 թ.-ի դեկտեմբերի 23-ին թուրք զինվորների հետ կռվում։ Թուրքական մամուլը նրան բնութագրեց որպես Բուլղարիայի հեղափոխական կոմիտեի ամենամեծ առաջնորդը։ ֆրանսիական, ավստրիական, ռուսական, ամերիկյան և բրիտանական հյուպատոսներն ու դեսպանները իրենց կառավարություններին հաղորդում էին Իլինդենի ապստամբության նախապատրաստման և ջախջախման մասին և այն որակում որպես բուլղարական իրադարձություն։ Թուրքերն իրենք ապստամբությունը որակում էին որպես բուլղարական դավադրություն »։ Քրիս Կոստով, Մրցակցային էթնիկական ինքնություն. Մակեդոնական ներգաղթյալների գործը Տորոնտոյում, 1900-1996, «Ազգայնականությունների 7-րդ հատոր ամբողջ աշխարհում», Պիտեր Լանգ, 2010, 3034301960, էջ 87-88։
  7. ↑ IMRO- ի ՝ առանձին և հստակ ազգային ինքնությամբ ինքնավարության պահանջների Մակեդոնիայի ժամանակակից պատմագրական հավասարումը պարտադիր չէ, որ զերծ մնա պատմական գրառումներից։ Բավականին ակնհայտ խնդիրը կազմակերպության հենց վերնագիրն է, որը Մակեդոնիայից բացի ընդգրկում էր նաև Թրակիան։ Թրակիա, որի բնակչությանը երբեք չի հավակնում ժամանակակից մակեդոնական նացիոնալիզմը ... Ավելին, կա ոչ պակաս բարդ խնդիր, թե ինչ է նշանակում ինքնավարությունը այն մարդկանց համար, ովքեր դա պաշտպանում էին իրենց գրություններում։ Ըստ Խրիստո Թաթարչևի, իրենց ինքնավարության պահանջը դրդված էր ոչ թե Մակեդոնիայի ազգային ինքնության կցված լինելուց, այլ մտավախությունից, որ Բուլղարիայի հետ միավորման հստակ օրակարգը կխթանի բալկանյան մյուս փոքր պետություններին և Մեծ տերություններին։ Այլ կերպ ասած, մակեդոնական ինքնավարությունը կարող է ընկալվել որպես տակտիկական շեղում կամ որպես Բուլղարիայի միավորման «Պլան Բ»։ Ekpek Yosmaoğlu, Արյան կապեր. Կրոնը, բռնությունը և ազգի քաղաքականությունը Օսմանյան Մակեդոնիայում, 1878–1908, Cornell University Press, 2013, 0801469791, էջ 15-16։
  8. ↑ Կազմակերպության անվանման «Ադրիանապոլիտ» հատվածը ցույց է տալիս, որ դրա օրակարգը վերաբերում էր ոչ միայն Մակեդոնիային, այլև Թրակիային ՝ մի շրջան, որի բուլղարական բնակչությանը ոչ մի կերպ չեն հավակնում մակեդոնացի ազգայնականները։ Փաստորեն, ինչպես ցույց է տալիս կազմակերպության նախնական անվանումը («Բուլղարական մակեդոներեն-Ադրիանապոլսի հեղափոխական կոմիտեներ»), այն ուներ բուլղարական ազգային բնույթ. Հեղափոխական առաջնորդները բավականին հաճախ ուսուցիչներ էին Մակեդոնիայի բուլղարական դպրոցներից։ Դա կազմակերպության հիմնադիրների դեպքն էր ... Նրանց կազմակերպությունը ժողովրդականորեն դիտվում էր տեղական համատեքստում որպես «բուլղարական կոմիտե (ներ). Vավդար Մարինով, Հայտնի Մակեդոնիա, Ալեքսանդրի երկիր. Մակեդոնական ինքնությունը հունական, բուլղարական խաչմերուկում և սերբական ազգայնականությունը Բալկանների խճճված պատմություններում. հատոր Առաջին. ազգային գաղափարախոսություններ և լեզվական քաղաքականություններ Ռումեն Դասկալովի և chaավդար Մարինովի հետ, խմբ., BRILL, 2013, 900425076X, էջ 273-330։
  9. ↑ Ինքնավարությունը Մակեդոնիային և Ադրիանուպոլսի վիլայեթին (հարավային Թրակիա) դարձան սլավոնական ակտիվիստների մի սերնդի հիմնական պահանջը։ 1893 թ.-ի հոկտեմբերին նրանց մի խումբ Սալոնիկում հիմնեց Բուլղարական Մակեդո-Ադրիանապոլիտական հեղափոխական կոմիտեն ... Այն զբաղվում էր գաղտնի կոմիտեների և զինված պարտիզանների ցանցի ստեղծմամբ երկու մարզերում, ինչպես նաև Բուլղարիայում, որտեղ մշտապես աճող և քաղաքականապես բնակվում էին ազդեցիկ մակեդոնական և թրակիական սփյուռքը։ Influencedգալիորեն ազդվելով վաղ սոցիալիզմի և անարխիզմի գաղափարներից ՝ IMARO– ի ակտիվիստները ապագա ինքնավար Մակեդոնիան համարում էին որպես բազմազգ քաղաքականություն և չէին հետապնդում մակեդոնական սլավոնների ինքնորոշումը ՝ որպես առանձին էթնիկ պատկանելության։ Հետևաբար, մակեդոներենը (և նաև Ադրիանոպոլիտը) հովանոցային տերմին էր, որն ընդգրկում էր բուլղարացիները, թուրքերը, հույները, վլախները, ալբանացիները, սերբերը, հրեաները և այլն։ Չնայած այս հաղորդագրությունը տեղափոխվել էր շատ վլախներ, ինչպես նաև որոշ պատրիարքական սլավոններ, այն չկարողացավ տպավորություն թողնել այլ խմբերի համար, որոնց համար IMARO- ն մնաց Բուլղարական կոմիտե »։ Մակեդոնիայի Հանրապետության պատմական բառարան, Եվրոպայի պատմական բառարաններ, Դիմիտար Բեչև, Scarecrow Press, 2009, 0810862956, ներածություն։
  10. ↑ 10,0 10,1 Khadziev, Georgi (1992), Down with the Sultan, Long live the Balkan Federation!, Վերցված է 2007 թ․ սեպտեմբերի 3-ին «Ազգային ազատագրում և ազատական ֆեդերալիզմ» (Natsionalnoto osvobozhdeniye i bezvlastniyat federalizum) գրքից մի հատված, որը թարգմանել է Ուիլ Ֆերտը։
  11. ↑ Ադրիանուպոլսի շրջանը դարձավ բուլղարացիների ամենալավ բաղկացուցիչ irredentas- ից ՝ զիջելով միայն Մակեդոնիային։ 19-րդ դարի վերջին Ադրիանուպոլսի տարածաշրջանի ընդհանուր բնակչությունը կազմում էր գրեթե մեկ միլիոն մարդ, որոնց գրեթե մեկ երրորդը բուլղարացիներ էին ... Բուլղարական ազգային-ազատագրական շարժումը սկսեց զարգանալ 1878 թվականից անմիջապես հետո ՝ սերտ համագործակցությամբ ազգային-ազատագրական շարժումը Մակեդոնիայում, և կազմակերպված բնույթ ձեռք բերեց Մակեդոնա-Ադրիանապոլիտական հեղափոխական կազմակերպության (IMARO) ստեղծումից հետո ՝ 1893 թ. ներքին »կազմակերպություն։ Նրա գործողություններն ավարտվեցին Պրեոբրաժենիեի (Կերպարանափոխման) ապստամբությամբ, որը բռնկվեց Իլինդենի ապստամբությունից երկու շաբաթ անց ՝ 1903 թ. Օգոստոսի 6/19-ին։ Ռայմոնդ Դետրեզ, Բուլղարիայի պատմական բառարան, Եվրոպայի պատմական բառարաններ, թիվ 46, Scarecrow Press, 2006 0810849011, էջ. 3
  12. ↑ Նադին Լանգ-Ախունդ, «Մակեդոնական հարցը», 1893-1908, Արևմտյան աղբյուրներից, Արևելյան Եվրոպայի մենագրություններից, 1998; 0880333839, p. 125.
  13. ↑ 13,0 13,1 Gewehr, W.M. (1967), Ազգայնականության վերելքը Բալկաններում, 1800–1930, Archon books, ISBN 0-208-00507-2, առաջին անգամ հրատարակվել է 1931 թվականին, H. Holt & Co.- ի կողմից։
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 Jelavich, B. (1983), History of the Balkans, vol. 2, Cambridge University Press, ISBN 0-521-25448-5
  15. ↑ Jelavich, C.; Jelavich, B. (1977), The Establishment of the Balkan National States, 1804–1920, University of Washington Press, ISBN 0-295-95444-2 Volume 8 of the 11 volume series A History of East Central Europe.
  16. ↑ Macedoine. Ազգային հարցը Հարավսլավիայում։ Origins, History, Politics, հեղինակ ՝ Ivo Banac, Cornell University Press, 1984, p. 314:
  17. ↑ Gewehr, W.M. (1967), The Rise of Nationalism in the Balkans, 1800–1930, Archon books, ISBN 0-208-00507-2, first published in 1931, by H. Holt & Co.
  18. ↑ Schevill, F. (1971), The History of the Balkan Peninsula, Harcourt, Brace & Co, ISBN 0-405-02774-5, first printed in 1922.
  19. ↑ 19,0 19,1 Crampton, R.J. (1997), A concise history of Bulgaria (2nd ed.), Cambridge University Press, ISBN 0-521-61637-9
  20. ↑ Революционното братство е създадено в противовес на вътрешната организация от еволюционистите. Уставът му носи дата март 1897 г. и е подписан с псевдонимите на 12 членове — основатели. Братството създава свои организации на някои места в Македония и Одринско и влиза в остър конфликт с вътрешната организация, но през 1899–1900 г. се постига помирение и то се присъединява към нея - Христо Караманджуков, "Родопа през Илинденско-Преображенското въстание" (Изд. на Отечествения Фронт, София, 1986).
  21. ↑ The Ilinden-Preobrazhenie Uprising of 1903, Dedicated to the 105th. anniversary from the events, Professor Dimitar Gotsev - Macedonian Scientific Institute. Error in Webarchive template: Empty url.
  22. ↑ Brown, Keith S. (2013). Հավատարիմ մահվանից. Վստահությունն ու ահաբեկչությունը հեղափոխական Մակեդոնիայում. Indiana University Press. էջ 148. ISBN 9780253008350.
  23. ↑ and Basevski, Nikolov (1927). Spomeni na Dame Груев, Բորիս Սարաֆով և Իվան Գարվանով. Sofia: Press P. Glushkoz. էջեր 146, pg 153.
  24. ↑ Բուլղարիայի ազգային ռազմական պատմության թանգարան, 260 տարեկան
  25. ↑ Who are the Macedonians by Hugh Poulton - p. 57. Վերցված է 2014 թ․ նոյեմբերի 29-ին.
  26. ↑ 26,0 26,1 26,2 26,3 26,4 26,5 Khadziev, Georgi (1992), Down with the Sultan, Long live the Balkan Federation!, Վերցված է 2007 թ․ սեպտեմբերի 3-ին An excerpt from the book "National Liberation and Libertarian Federalism" (Natsionalnoto osvobozhdeniye i bezvlastniyat federalizum), translated by Will Firth.
  27. ↑ «MIA». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ ապրիլի 5-ին. Վերցված է 2014 թ․ նոյեմբերի 29-ին.
  28. ↑ Perry, Duncan M. (1980). «Death of a Russian Consul: Macedonia 1903». Russian History. 7 (1): 204. doi:10.1163/187633180x00139. ISSN 0094-288X. «Երկար սպասված ապստամբությունը սկսվեց մթնշաղին 1903 թվականի օգոստոսի 2-ին ՝ կիրակի օրը, Սուրբ Եղիայի օրը կամ Իլինդենը։ Ապստամբությունը սահմանափակված էր Բիտոլայի Վիլայեթում, քանի որ, ըստ մի աղբյուրի, այն ամենահեռու էր Բուլղարիայից, գործոն, որը նախատեսված էր Մեծ տերություններին ցույց տալու համար, որ ապստամբությունը զուտ մակեդոնական երևույթ է։»
  29. ↑ Թոդոր Պետրով, ocոչո Բիլյարսկի, Մակեդոնիայի և Էդիրնեի ներքին հեղափոխական կազմակերպությունն իր հիմնադիրների աչքերով. Ռազմական հրատարակչություն; Սոֆիա, 2002 թ, 954-509-233-5 стр. 205.
  30. ↑ Ռայմոնդ Դետրեզ, Բուլղարիայի «Ա-ից»; Հրատարակություն 2, SCARECROW Press, 2010, 0810872021, p. 217.
  31. ↑ Brown, Keith (2003). The Past in Question: Modern Macedonia and the Uncertainties of Nation. Princeton University Press. էջ 267. ISBN 9780691099958. «1903-ի ապստամբությունը ներգրավված էր հիմնականում սլավախոս քրիստոնյաների ՝ Վլահի բնակչության օգնությամբ։ Ալբանացի գյուղացիները մեծ մասամբ հայտնվել էին կամ Վ.Մ.Տ. čետասի սպառնալիքի տակ կամ հավաքագրվել էին ապստամբությունը ջախջախելու օսմանյան ջանքերում»։
  32. ↑ Petko T. Karapetkov, Slaveyno. Պլովդիվ, 1948, էջ 216-219։
  33. ↑ Crampton, R.J. (1997), Բուլղարիայի հակիրճ պատմություն (2nd ed.), Cambridge University Press, ISBN 0-521-61637-9
  34. ↑ Բուլղարիայի գիտությունների ակադեմիա, Պատմության ինստիտուտ, Բուլղարերենի ինստիտուտ, «Մակեդոնիա. Փաստաթղթեր և նյութեր», Սոֆիա, 1978, մաս III, թիվ 92։
  35. ↑ The Ilinden-Preobrazhenie Uprising of 1903, Dedicated to the 105th. anniversary from the events, Professor Dimitar Gotsev — Macedonian Scientific Institute.
  36. ↑ Jelavich, C.; Jelavich, B. (1977), The Establishment of the Balkan National States, 1804–1920, University of Washington Press, ISBN 0-295-95444-2 Volume 8 of the 11 volume series A History of East Central Europe.
  37. ↑ Jelavich, C.; Jelavich, B. (1977), The Establishment of the Balkan National States, 1804–1920, University of Washington Press, ISBN 0-295-95444-2 Volume 8 of the 11 volume series A History of East Central Europe.
  38. ↑ Academician Lyubomir Miletich, "The Destruction of Thracian Bulgarians in 1913", Bulgarian Academy of Sciences, Sofia, State printing house, 1918. On-line publication of the phototype reprint of the first edition of the book in Bulgarian (in Bulgarian "Разорението на тракийските българи през 1913 година", Българска академия на науките, София, Държавна печатница, 1918 г.; II фототипно издание, Културно-просветен клуб "Тракия" - София, 1989 г., София).
  39. ↑ "The immediate effect of the partition was the anti-Bulgarian campaign in areas under Serbian and Greek rule. The Serbians expelled Exarchist churchmen and teachers and closed Bulgarian schools and churches (affecting the standing of as many as 641 schools and 761 churches). Thousands of Macedonian Slavs left for Bulgaria, joining a still larger stream from devastated Aegean Macedonia, where the Greeks burned Kukush, the center of Bulgarian politics and culture, as well as much of Serres and Drama. Bulgarian (including the Macedonian Slavic dialects) was prohibited, and its surreptitious use, whenever detected, was ridiculed or punished.", Ivo Banac, in The National Question in Yugoslavia. Origins, History, Politics, pp. 307–328, Cornell University Press, 1984, retrieved on September 6, 2007.
  40. ↑ Collers հանրագիտարան, Մակեդոնիա, 1993 հրատարակություն։
  41. ↑ «August 2nd, non-working for Macedonian citizens». macedoniaonline.eu. 2008 թ․ հուլիսի 29. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մարտի 15-ին. Վերցված է 2008 թ․ հուլիսի 30-ին.
  42. ↑ «Интервју со д-р Васил Јотевски. Тешко е да се полемизира... Бранко Горгевски ("Дневник"), Народна волja број 2050». Վերցված է 2014 թ․ նոյեմբերի 29-ին.
  43. ↑ «Кој со кого ќе се помирува? Лидерот на ВМРО-ДПМНЕ и Премиер на Република Македонија, Љубчо Георгиевски одговара и полемизира на темата за национално помирување». Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ հոկտեմբերի 27-ին. Վերցված է 2014 թ․ նոյեմբերի 29-ին.
  44. ↑ Ակադեմիկոս Իվան Կատարձիև. «Հավատում եմ Մակեդոնացու ազգային անձեռնմխելիությանը», հարցազրույց, «Ֆորում». «ՖՈՐՈՒՄ. Դելչևն իսկապես իրեն հռչակեց որպես բուլղարացի և ինչու՞: «; նույնպես (մակեդոներենով. անգլերեն ՝ «Ակադեմիկոս Իվան Կատարջիև. ես հավատում եմ Մակեդոնիայի ազգային անձեռնմխելիությանը», հարցազրույց, «Ֆորում» ամսագիր. «FORUM - Արդյո՞ք Գոտե Դելչևն իրեն իսկապես սահմանել է որպես բուլղարացի և ինչու՞: ԿԱՏԱՐZԻԵՎ. Նման հարցեր կան։ Բոլոր մեր մարդիկ իրենց անվանում էին որպես «բուլղարացի» ... »)
  45. ↑ "Уште робуваме на старите поделби", Разговор со д-р Зоран Тодоровски, http://www.tribune.eu.com Արխիվացված 2007-10-11 Wayback Machine, 27. 06. 2005, also here (in Macedonian; in English: "We are still in servitude to the old divisions", interview with Ph. D. Zoran Todorovski, published on http://www.tribune.eu.com Արխիվացված 2007-10-11 Wayback Machine , 27. 06. 2005.
  46. ↑ Misirkov, Krste (1903). Մակեդոնիայի գործերի մասին [On the Macedonian Matters] (PDF) (բուլղարերեն and մակեդոներեն). Sofia: Либералний клуб (The Liberal Club). էջ 17. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2009 թ․ նոյեմբերի 22-ին. Վերցված է 2021 թ․ հունվարի 14-ին.
  47. ↑ "The Ilinden - Preobrazhenie Uprising of 1903". Authors: Hristo Hristov, Dimiter Kossev, Lyubomir Panayotov; Publisher: Sofia Press - 1983; in English language.
  48. ↑ Brunnbauer, Ulf (2004) Historiography, Myths and the Nation in the Republic of Macedonia. In: Brunnbauer, Ulf, (ed.) (Re)Writing History. Historiography in Southeast Europe after Socialism. Studies on South East Europe, vol. 4. LIT, Münster, pp. 165-200 382587365X.
  49. ↑ "Сите ние сме Бугари". Македонски историци "на бунт" срещу общото честване на празниците ни. в-к "Дума", 07.06.2006. (չաշխատող հղում)
  50. ↑ България и светът. 04 Август 2006, По съседски: Събития с балкански адрес. Новина № 2. Error in Webarchive template: Empty url.
  51. ↑ «PMs Borisov and Zaev place wreaths at Gotse Delchev's grave in Skopje, 2 August 2017, FOCUS News Agency». Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ ապրիլի 19-ին. Վերցված է 2021 թ․ հունվարի 14-ին.
  52. ↑ Մակեդոնիան, Բուլղարիան ստորագրում են պատմական պայմանագիր, հրաժարվում մրցակցությունից, Aug. 1, 2017, The New York Times. Արխիվացված 2017-08-03 Wayback Machine
  53. ↑ Пелистер
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 4, էջ 319)։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Իլինդեն_–_Պրեոբրաժենիեի_ապստամբություն&oldid=10071858» էջից