Կասպար Հաուզեր

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Կասպար Հաուզեր
գերմ.՝ Kaspar Hauser
Դիմանկար
Ծնվել էենթդ․ ապրիլի 30, 1812(1812-04-30)[1][2]
Ծննդավայրանհայտ
Մահացել էդեկտեմբերի 17, 1833(1833-12-17)[1][2] (21 տարեկան)
Մահվան վայրԱնսբախ, Գերմանիա
ԳերեզմանԱնսբախ
Քաղաքացիություն Բավարիայի թագավորություն
Մասնագիտությունգրող, նկարիչ և գրիչ
 Kaspar Hauser Վիքիպահեստում

Կասպար Հաուզեր (գերմ.՝ Kaspar Hauser, ենթդ․ ապրիլի 30, 1812(1812-04-30)[1][2], անհայտ - դեկտեմբերի 17, 1833(1833-12-17)[1][2], Անսբախ, Գերմանիա), գերմանացի երիտասարդ, որը պնդում էր, որ մեծացել է մութ խցում՝ լիակատար մեկուսացման մեջ։ Հաուզերի պնդումները և դանակահարության պատճառով առաջացած նրա մահը շատ բանավեճերի և վեճերի պատճառ են դարձել։ Այն ժամանակ առաջ քաշված տեսությունները նրան համարել են Բադենի մեծ դքսության տան անդամ, որին թաքցրել էին թագավորական ինտրիգների պատճառով։ Այս կարծիքները կարող են կամ չեն կարող փաստաթղթերով ապացուցվել հետագա հետազոտություններով[3]։ Այլ տեսություններ պնդում են, որ Հաուզերը խարդախ է եղել։

Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Առաջին հայտնություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1828 թվականի մայիսի 26-ին Գերմանիայի Նյուրնբերգ քաղաքի փողոցներում հայտնվել է մի դեռահաս տղա։ Նա իր հետ ուներ նամակ՝ ուղղված 6-րդ հեծելազորային գնդի 4-րդ էսկադրիլիայի կապիտան ֆոն Վեսենիգին։ Այն վերնագրված էր այսպես․ Von der Bäierischen Gränz / daß Orte ist unbenant / 1828 («Բավարիայի սահմանից / Տեղն անանուն է/ 1828»)։ Անանուն հեղինակն ասում էր, որ տղային իր խնամակալության տակ է վերցրել 1812 թվականի հոկտեմբերի 7-ին, և նրան սովորեցրել է կարդալ, գրել և քրիստոնեական կրոն, բայց երբեք նրան թույլ չի տվել «ոչ մի քայլ անել իմ տնից»։ Նամակում ասվում էր, որ տղան այժմ կցանկանար լինել հեծելազոր՝ «ինչպես իր հայրը», և կապիտանը խնդրում էր կա՛մ նրան օգնել, կա՛մ կախել։

Կից կար ևս մեկ կարճ նամակ, որը, իբր, մորից էր՝ ուղղված իր նախկին խնամակալին։ Այնտեղ նշվում էր, որ նրա անունը Կասպար է, նա ծնվել է 1812 թվականի ապրիլի 30-ին, իսկ հայրը՝ լինելով 6-րդ գնդի հեծելազորի անդամ, մահացել է։ Իրականում պարզվել է, որ այս նամակը գրվել է նույն մարդու կողմից, ինչ որ մյուսը (որի հատվածը՝ «նա գրում է ճիշտ այնպես, ինչպես ես», հետագա վերլուծաբաններին ստիպել է ենթադրել, որ Կասպար Հաուզերն ինքն է գրել երկուսն էլ)[4]։

Վայքման անունով կոշկակարը տղային տարել է կապիտան ֆոն Վեսենիգի տուն, որտեղ նա կրկնել է միայն «Ես ուզում եմ զինվորական դառնալլ, ինչպես իմ հայրը» և «Ձի՛, ձի՛» բառերը։ Մյուս հարցերին նա պատասխանել է արցունքներով կամ «Չգիտեմ» արտահայտությամբ։ Նրան տարել են ոստիկանական բաժանմունք, որտեղ պետք է գրեր անունը՝ Կասպար Հաուզեր։ Նա ցույց է տվել, որ կարող է գումար հաշվել, մի քանի աղոթք ասել և մի քիչ կարդալ, պատասխանել է մի քանի հարցերի, բայց նրա բառապաշարը բավականին սահմանափակ է թվացել[5]։ Քանի որ նա ոչ մի տեղեկություն չի ներկայացրել իր մասին, նրան բանտարկել են՝ որպես թափառաշրջիկ[6]։

Հաջորդ երկու ամիսը նա անցկացրել է Նյուրնբերգ ամրոցի Լագինսլենդ աշտարակում՝ Անդրեաս Հիլթել անունով բանտապահի հսկողության տակ։ Եղել է լավ ֆիզիկական վիճակում էր և կարողանում էր լավ քայլել. օրինակ՝ նա 90 աստիճանով բարձրացել է իր սենյակ։ Նա «առողջ դեմքի ուներ»[7] և մոտավորապես 16 տարեկան էր, բայց թվում էր, թե մտավոր հետամնաց է։ Քաղաքապետ Բայնդերը, սակայն, պնդում էր, որ տղան հիանալի հիշողություն ուներ և արագ էր սովորում։ Նրան այցելում էին տարբեր հետաքրքրասեր մարդիկ՝ ի ուրախություն նրա։ Նա հրաժարվլ է բոլոր ուտելիքներից, բացի հացից ու ջրից։

Կասպարի արձանը, հին քաղաքի կենտրոն, Անսբախ, Գերմանիա

Հաուզերի զնդանի մասին պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սկզբում ենթադրվում էր, որ Հաուզերը վայրենացած երեխա էր։ Քաղաքապետ Բայնդերի հետ բազմաթիվ զրույցների ընթացքում Հաուզերը պատմել է իր անցյալի մասին տարբեր պատմություններ, որը հետագայում գրել է ավելի մանրամասն[8]։ Ըստ պատմության՝ Հաուզերը, որքան հիշում էր, իր կյանքն անցկացրել է մեկուսարանում՝ մթնած խցում։ Նա խցի չափերը ներկայացրել է մոտավորապես երկու մետր երկարությամբ, մեկ մետր լայնությամբ և մեկուկես մետր բարձրությամբ, որտեղ քնելու համար միայն մի ծղոտե մահճակալ կար, իսկ խաղալու համար՝ երկու ձի և փայտից պատրաստված շուն։

Հաուզերը պնդում էր, որ ամեն առավոտ իր մահճակալի կողքին տարեկանի հաց և ջուր էր լինում։ Երբեմն ջուրը դառը համ էր ունենում, և այն խմելով՝ նա սովորականից ավելի խորն էր քնում։ Նման դեպքերում նա արթնանում էր և տեսնում, որ ծղոտը փոխել են, մազերն ու եղունգներն էլ կտրել։ Հաուզերը պնդում էր, որ առաջին մարդ արարածը, ում նա երբևէ հանդիպել է, մի մարդ էր, ով այցելել է իրեն ազատ արձակումից ոչ շատ առաջ։ Տղամարդը շատ ուշադիր էր, որպեսզի իր դեմքը ցույց չտա։ Այս մարդը նրան սովորեցրել է գրել իր անունը՝ ձեռքը բռնելով։ Կանգնել և քայլել սովորելուց հետո Հաուզերին բերել են Նյուրնբերգ։ Անծանոթը, իբր, սովորեցրել է նրան ասել «Ես ուզում եմ լինել զինվորական, ինչպես իմ հայրը» արտահայտությունը (հին բավարական լեզվով), բայց Հաուզերը պնդում էր, որ ինքը չի հասկանում, թե ինչ են նշանակում այդ բառերը։

Այս պատմությունը մեծ հետաքրքրություն է առաջացրել և Հաուզերին դարձրել միջազգային ուշադրության առարկա։ Խոսակցություններ են եղել, որ նա արքայազնի ծագում ունի, հավանաբար բադենյան արմատներով, բայց եղել են նաև մեղադրանքներ, որ նա խաբեբա է։

Կասպար Հաուզերի մատիտով նկարը, 1829 թվական

Հետագա կյանք Նյուրնբերգում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գործը սկսել է հետաքննել Բավարիայի վերաքննիչ դատարանի նախագահ Պաուլ Յոհան Անզելմ ֆոն Ֆոյերբախը։ Հաուզերը պաշտոնապես որդեգրվել է Նյուրնբերգ քաղաքի կողմից և գումար է նվիրաբերվել նրա խնամքի և կրթության համար[9]։ Նրան հանձնել են դպրոցի ուսուցիչ և սպեկուլյատիվ փիլիսոփա Ֆրիդրիխ Դաումերի խնամքին, ով նրան սովորեցրել է տարբեր առարկաներ և այդպիսով բացահայտել իր նկարչական տաղանդը։ Նա կարծես ծաղկում էր այս միջավայրում։ Դաումերը նաև նրան ենթարկել է հոմեոպաթիայի և մագնիսական փորձի։ Ինչպես Ֆոյերբախն է պատմել պատմությունը. «Երբ պրոֆեսոր Դաումերը [մագնիսի] հյուսիսային բևեռը բռնեց դեպի իրեն, Կասպարը ձեռքը տարավ նրա ստամոքսին և, ժիլետը դեպի արտաքին ուղղությամբ քաշելով, ասաց, որ դա նրան այդպես է ձգում, և որ նրանից կարծես օդի հոսանք էր առաջանում։ Հարավային բևեռը ավելի քիչ ազդեցություն ունեցավ նրա վրա, և նա ասաց, որ այն փչեց նրա վրա»[10]։

Վերք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1829 թվականի հոկտեմբերի 17-ին Հաուզերին գտել են Դաումերի տան նկուղում՝ ճակատին վերք, որից արյուն էր հոսում։ Նա պնդել է, որ գաղտնարանի վրա նստած իր վրա հարձակվել և վիրավորվել է մի գլխարկով տղամարդ, որը նաև սպառնացել է իրեն հետևյալ խոսքերով․ «Դու կմեռնես, քանի դեռ չես հեռացել Նյուրնբերգ քաղաքից»։ Հաուզերը պատմել է, որ ինքը ճանաչել է խոսողին, նա նույն մարդն էր, ով իրեն բերել էր Նյուրնբերգ։ Ինչպես երևում էր իր արյան հետքերից, Հաուզերը սկզբում փախել է առաջին հարկ, որտեղ գտնվում էր իր սենյակը, բայց հետո, իր խնամակալներին գտնելու փոխարեն իջել է ներքև և դռան միջով բարձրացել նկուղ։ Խուճապահար պաշտոնյաները ոստիկաններ են կանչել և նրան հանձնել քաղաքային իշխանության ղեկավար Յոհան Բիբերբախին։ Հաուզերի վրա ենթադրյալ հարձակումը նաև բորբոքել է խոսակցությունները Հունգարիայից, Անգլիայից կամ Բադենի պալատից նրա հնարավոր ծագման մասին։

Հաուզերին մեղադրողներն այն կարծիքին են, որ նա ինքն իրեն հասցրել է վերքը ածելիով, որն իր հետ է տարել իր սենյակ՝ նախքան նկուղ գնալը[11]։ Նա կարող էր դա անել՝ խղճահարություն առաջացնելու և այդպիսով խուսափելու համար նախատինքից՝ Դաումերի հետ վերջերս տեղի ունեցած վեճի համար, որը մտածում էր, որ տղան ստախոս է[12]։

Ատրճանակի կրակոց[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1830 թվականի ապրիլի 3-ին Բիբերբախի տանը գտնվող Հաուզերի սենյակում ատրճանակի կրակոցի ձայն է լսվել։ Նրա ուղեկցորդը շտապ մտել է սենյակ և պարզել, որ նա արնահոսում էր գլխի աջ մասի վերքից։ Շուտով Հաուզերն ուշքի է եկել ու հայտարարել, որ ինքը բարձրացել էր աթոռի վրա, որպեսզի գրքեր վերցնի, աթոռն ընկել էր, իսկ հետո, երբ նա փորձել էր բռնակը գտնել, սխալմամբ պատից կախված ատրճանակից է բռնել և կրակոց է արձակվել։ Կասկածներ կան, թե իրականում մակերեսային վերքը եղել է կրակոցից։ Որոշ հեղինակներ միջադեպը կապում են նախորդ վեճի հետ, որի ժամանակ, կրկին, Հաուզերին կշտամբել էին ստելու համար[13]։ Ինչ էլ որ լինի, դեպքը ստիպել է քաղաքային իշխանություններին այլ որոշում կայացնել Հաուզերի վերաբերյալ, ում սկզբնական շրջանում լավ հարաբերությունները Բիբերբախի ընտանիքի հետ վատացել էին։ 1830 թվականի մայիսին նրան տեղափոխել են բարոն ֆոն Թուչերի տուն[14]։ Բարոնը հետագայում բողոքել է Հաուզերի չափազանց ունայնությունից և ստերից։ Տիկին Բիբերբախը մեկնաբանել է իր «սարսափելի կեղծիքը» և «արվեստի կեղծելը», և նրան անվանել է «ունայնությամբ ու չարությամբ լի»[15]։

Լորդ Սթենհոուփ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բրիտանացի ազնվական լորդ Սթենհոուփը հետաքրքրվել է Հաուզերով և 1831 թվականի վերջին ստացել նրա խնամակալությունը։ Նա մեծ գումար է ծախսել՝ փորձելով ճշտել Հաուզերի ծագումը։ Մասնավորապես, նա երկու այցելություն է կատարել Հունգարիա՝ հույս ունենալով արթնացնել տղայի հիշողությունները, քանի որ Հաուզերը կարծես հիշում էր հունգարական որոշ խոսքեր և մի անգամ հայտարարել էր, որ հունգարացի կոմսուհի Մեյթենին իր մայրն է։ Հաուզերը չի կարողացել ճանաչել Հունգարիայում գտնվող որևէ շենք կամ հուշարձան։ Հունգարացի ազնվականներից մեկը, ով հանդիպել էր Հաուզերին, ավելի ուշ ասել է Սթենհոփին, որ ինքը և իր որդին մի լավ ծիծաղել են, երբ վերհիշել են տարօրինակ տղային և նրա դերասանական պահվածքը[16]։ Ավելի ուշ Սթենհոուփը գրել է, որ այս հարցումների լիակատար ձախողումը նրան ստիպել է կասկածել Հաուզերի վստահելիությանը։ 1831 թվականի դեկտեմբերին նա Հաուզերին տեղափոխել է Անսբախ՝ Յոհան Գեորգ Մեյեր անունով դպրոցի ուսուցչի մոտ, իսկ 1832 թվականի հունվարին Սթենհոուփը ընդմիշտ հեռացել է Հաուզերից։ Սթենհոուփը շարունակում էր վճարել Հաուզերի ապրուստի ծախսերը, բայց այդպես էլ չկատարելով իր խոստումը՝ նրան չտարավ Անգլիա։ Հաուզերի մահից հետո Սթենհոուփը հրատարակել է մի գիրք, որտեղ նա ներկայացրել է բոլոր հայտնի ապացույցները Հաուզերի դեմ՝ դա համարելով որպես իր «պարտականությունը բացահայտ խոստովանել, որ ինձ խաբել են»[17]։ Հաուզերի հետևորդները կասկածում են Սթենհոուին հետին մղումների և Բադենի տան հետ կապերի մեջ, սակայն ակադեմիական պատմագրությունը պաշտպանում է նրան որպես մարդասեր, բարեպաշտ և ճշմարտացի մարդու[18]։

Կյանք և մահ Անսբախում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ուսուցիչ Մեյերին, ով խիստ և բծախնդիր մարդ էր, դուր չեն եկել Հաուզերի արդարացումներն ու ակնհայտ ստերը։ Նրանց հարաբերություններն այդպիսով սրվել են։ 1832 թվականի վերջին Հաուզերն աշխատանքի է ընդունվում տեղի փաստաբանական գրասենյակում՝ որպես պատճենող։ Դեռևս հուսալով, որ Սթենհոուփը կտանի իրեն Անգլիա, Հաուզերը դժգոհ էր իր իրավիճակից, որն էլ ավելի է վատացել, երբ նրա հովանավոր Անզելմ ֆոն Ֆոյերբախը 1833 թվականի մայիսին մահացել է։ Սա ծանր կորուստ էր նրա համար[19]։ Այլ հեղինակներ նշում են, որ Ֆոյերբախն իր կյանքի վերջում կորցրել էր հավատը Հաուզերի հանդեպ։ Նա գրել էր մի գրություն, որը գտնվել է իր ժառանգության մեջ, որտեղ գրված էր. «Կասպար Հաուզերը խելացի նենգավոր սրիկա, անպիտան մարդ, որին պետք է սպանել»[20]։ Սակայն ոչ մի ցուցում չկա, որ արդեն ծանր հիվանդ Ֆոյերբախը Հաուզերին հայտնել է իր կարծիքը։

1833 թվականի դեկտեմբերի 9-ին Հաուզերը լուրջ վիճաբանություն է ունեցել Մեյերի հետ։ Սպասվում էր, որ լորդ Սթենհոուփը կայցելի Անսբախ Սուրբ Ծննդյան տոնին, իսկ Մեյերը հայտարարել է, որ չգիտի, թե ինչպես պետք է դիմավորի նրան։

Մահացու դանակահարություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գրառման լուսանկարը՝ հայելային գրությամբ։ Ընդլայնված հակադրություն: Բնօրինակը բացակայում է 1945 թվականից։

Հինգ օր անց՝ 1833 թվականի դեկտեմբերի 14-ին, Հաուզերը վերադարձել է տուն՝ կրծքավանդակի ձախ կողմում խորը վերքով։ Նրա խոսքով, նրան կանչել են Անսբախի դատարանի այգի, որտեղ մի անծանոթ դանակահարել է նրան՝ պայուսակ տալիս։ Երբ ոստիկան Հերլեյնը խուզարկել է Դատարանի այգին, նա գտել է մի փոքրիկ մանուշակագույն դրամապանակ, որտեղ կար մատիտով գրություն՝ Spiegelschrift-ով (հայելային գրություն)։ Նմակում գերմաներեն ասվում էր.

«Հաուզերը կկարողանա ձեզ բավականին ճշգրիտ պատմել, թե ինչպիսի տեսք ունեմ և որտեղից եմ։ Հաուզերին փրկելու համար ես ինքս ուզում եմ ձեզ ասել, թե որտեղից եմ գալիս _ _ ։ Ես գալիս եմ _ _ Բավարիայի սահմանից _ _ Գետի վրա _ _ _ _ _ Ես նույնիսկ իմ անունը կասեմ․ M. L. Ö։»

Հաուզերը մահաել է այդ վերքից 1833 թվականի դեկտեմբերի 17-ին։

Հաուզերի մասին առկա անհամապատասխանությունները ստիպել են Անսբախի հետաքննիչ դատարանին կասկածել, որ նա դանակով հարվածել է իրեն, իսկ հետո հարձակման մասին պատմություն է հորինել։ Դատարանի այգում հայտնաբերված դրամապանակի գրությունը պարունակում էր ուղղագրական և քերականական սխալներ, որոնք երկուսն էլ բնորոշ էին Հաուզերին, ով մահվան անկողնում կցկտուր մրմնջում էր «մատիտով գրելու» մասին։ Չնայած Հաուզերը ցանկանում էր գտնել դրամապանակը, նա չի խնդրել դրա պարունակությունը։ Գրությունը ինքնին ծալված էր եռանկյունաձև, ինչպես որ Հաուզերը ծալում էր իր նամակները, ըստ տիկին Մեյերի։ Դատաբժշկական փորձագետները համաձայնել են, որ վերքը կարող է իսկապես ինքն իրեն պատճառել։ Շատ հեղինակներ[21] կարծում են, որ նա վիրավորել է իրեն՝ փորձելով վերակենդանացնել հանրության հետաքրքրությունը իր պատմության նկատմամբ և համոզել Սթենհոուփին կատարել իրեն Անգլիա տանելու իր խոստումը, բայց իրեն վիրավորել է նախատեսվածից ավելի խորը[22]։

Հուղարկավորություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Hic jacet
Casparus Hauser
Aenigma
sui temporis
ignota nativitas
occulta mors
MDCCCXXXIII

Հաուզերը թաղվել է Անսբախի Շտադֆրիդհոֆում (քաղաքային գերեզմանոցում), որտեղ նրա տապանաքարին լատիներեն գրված է. «Այստեղ է գտնվում Կասպար Հաուզերը՝ իր ժամանակի հանելուկը։ Նրա ծնունդն անհայտ էր, մահը՝ առեղծվածային։ 1833»[23] Ավելի ուշ Դատարանի այգում կանգնեցվեց նրա հուշարձանը, որի վրա գրված է Hic occultus occulto occisus est, որը նշանակում է «Այստեղ գտնվում է խորհրդավոր մեկը, ով սպանվել է առեղծվածային ձևով»։

Բժշկական կարծիքներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բժիշկ Հայդենրայխը, որը ներկա էր դիահերձմանը, պնդում էր, որ Կասպար Հաուզերի գլխուղեղը աչքի է ընկնում փոքր կեղևային չափսերով և իր մի քանի ոչ հստակ կեղևային գնդով, ինչը ցույց է տալիս, որ նա տառապում էր կեղևի ատրոֆիայից կամ, ինչպես պնդում էր Գ. Հեսսեն՝ էպիլեպսիայից[24]։ Հայդենրայխը հավանաբար ազդվել է նրա գանգագուշակության գաղափարներից, երբ ուսումնասիրել է Հաուզերի ուղեղը[25]։ Բժիշկ Ալբերտը, ով անցկացրել է դիահերձումը և գրել պաշտոնական զեկույցը, Հաուզերի ուղեղում ոչ մի անոմալիա չի հայտնաբերել։

1928 թվականի բժշկական հետազոտությունը[26] հաստատել է այն տեսակետը, որ Հաուզերը ինքն է իրեն հասցրել վերքը և պատահաբար շատ խորն է դանակահարել իրեն։ 2005 թվականի դատաբժշկական վերլուծությունը պնդում էր, որ թվում է, որ «դանակի հարվածը կրծքին հասցվել է բացառապես ինքնավնասման նպատակով, բայց և՛ ինքնասպանությունը, և՛ սպանությունը միանշանակ չի կարելի բացառել»[27]։

Հոգեբանական տեսակետներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Իր բանտարկության պատմության մասին Հաուզերի տարբեր պատմությունները ներառում են մի քանի հակասություններ[28]։ 1970 թվականին հոգեբույժ Կառլ Լեոնհարդը հայտարարել է, որ «եթե նա մանկուց ապրեր իր նկարագրած պայմաններով, նա հիմար կլիներ և երկար կենդանի չէր մնա։ Նրա հեքիաթն այնքան լի է աբսուրդներով, որ ապշեցուցիչ է, որ երբևէ դրան հավատացել են և նույնիսկ այսօր հավատում են շատերին»[29]։

Կառլ Լեոնհարդը մերժել է ինչպես Հայդենրայխի, այնպես էլ Հեսսեի տեսակետները։ Նա պնդում էր, որ «Կասպար Հաուզերը, ինչպես արդեն կարծում էին մյուս հեղինակները, պաթոլոգիական խարդախ էր։ Ի հավելումն իր անձի հիսթերիկ խանգարման, նա, հավանաբար, ուներ պարանոիդ անձնային խանգարում, քանի որ նա կարողանում էր իր դերը կատարել շատ հանգիստ։ Նրա վարքի մասին բազմաթիվ զեկույցներից կարելի է ճանաչել նրա անձի հիսթերիկ, ինչպես նաև պարանոիդ խանգարումը»[29]։

«Ժառանգական իշխան» տեսություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ասեկոսեներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հոխբերգի կոմսուհին
Մեծ դքսուհի Ստեֆանիան

Համաձայն ժամանակակից լուրերի, որոնք հավանաբար արդիական էին դեռևս 1829 թվականին, Կասպար Հաուզերը իրականում Բադենի ժառանգական արքայազնն էր, որը ծնվել է 1812 թվականի սեպտեմբերի 29-ին։ Ըստ պատմության՝ արքայազնը մահացել է 1812 թվականի հոկտեմբերի 16-ին։ Ենթադրվում էր, որ նրան փոխել են մահամերձ կրծքի երեխայի հետ, բայց հետո 16 տարի անց հայտնվել է որպես Հաուզեր։ Այդ դեպքում Հաուզերի ծնողները կլինեին Չարլզը՝ Բադենի մեծ դուքսը և Ստեֆանիա դե Բոհգարնեն՝ Նապոլեոնի որդեգիր դուստրը։ Քանի որ Չարլզը ողջ մնացած ժառանգ չուներ, նրա իրավահաջորդը նրա հորեղբայրը Լուին էր, որին հետագայում հաջորդել է իր խորթ եղբայրը՝ Լեոպոլդը։ Լեոպոլդի մայրը՝ Հոխբերգի կոմսուհին, ենթադրյալ մեղավորն էր դավադրության մեջ։ Ենթադրվում էր, որ կոմսուհին արքայազնին առևանգելիս քողարկվել է «Սպիտակ տիկնոջ» ուրվականի կերպարանքով։ Նրա շարժառիթը, ակներևաբար, կլիներ իր որդիների իրավահաջորդությունն ապահովելը։

Հաուզերի մահից հետո այնուհետև պնդում էին, որ նրան սպանել են՝ կրկին իր ենթադրյալ իրական ինքնությունը թաքցնելու համար։

1870-ականներին բացահայտված ապացույցներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1876 թվականին Օտտո Միտելշտադտը ապացույցներ է ներկայացրել այս տեսության դեմ՝ արքայազնի շտապ մկրտության, դիահերձման և թաղման վերաբերյալ պաշտոնական փաստաթղթերի տեսքով[30]։ Իր «Պատմական առեղծվածներ»-ում Էնդրյու Լենգն ամփոփում է արդյունքները. «Ճիշտ է, որ Մեծ դքսուհին չափազանց հիվանդ էր, որպեսզի նրան թույլ տրվեր տեսնել իր մահացած երեխային 1812 թվականին, բայց երեխայի հայրը, տատիկը և մորաքույրը պալատական տասը բժիշկների հետ, բուժքույրերը և մյուսները, հավանաբար տեսել են նրա մահը, և չափազանց անհեթեթ է ենթադրել, որ նրանք բոլորը «Սպիտակ տիկնոջ» դավադրության մասնակիցներ են եղել»[31]։ Պատմաբան Ֆրից Տրաուտցն այնքան հեռուն է գնել, որ գրել է, որ «Հիմար հեքիաթը, որը մինչ օրս շարժում է բազմաթիվ գրիչներ և մեծ համոզմունք է գտել, լիովին հերքվել է Օտտո Միտելշտադտի գրքում»[32]։ Մեծ Դքսի մոր նամակները, որոնք հրապարակվել են 1951 թվականին, մանրամասն նկարագրում են երեխայի ծննդյան, հիվանդության և մահվան մասին, ինչը հերքել է փոխված երեխաների տեսությունը[33]։

ԴՆԹ-ի տարբեր անալիզներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1996 թվականի նոյեմբերին գերմանական Der Spiegel ամսագիրը զեկուցեց, որ փորձ է արվել գենետիկորեն համապատասխանեցնել ներքնազգեստի արյան նմուշը, որը համարվում էր Հաուզերինը։ Այս վերլուծությունը կատարվել է Բիրմինգհեմի դատաբժշկական գիտական ծառայության լաբորատորիաներում և Մյունխենի համալսարանի իրավական բժշկության ինստիտուտի LMU-ում:Արքայական ընտանիքի ժառանգների հետ համեմատությունները ապացուցեցին, որ հետազոտված արյունը չէր կարող լինել Բադենի ժառանգական արքայազնինը[34][35]։

2002 թվականին Մյունստերի համալսարանի դատական բժշկության ինստիտուտը վերլուծեց մազերի և մարմնի բջիջները, որոնք նույնպես պատկանում էին Կասպար Հաուզերին։ Վերլուծաբանները թեստում օգտագործված իրերից վերցրել են ԴՆԹ-ի վեց տարբեր նմուշներ, որոնցից բոլորը պարզվել են, որ նույնն են։ Այնուամենայնիվ, բոլորը էապես տարբերվում էին 1996 թվականին հետազոտված արյան նմուշից, որի իսկությունը կասկածի տակ էր դրվել։ ԴՆԹ-ի նոր նմուշները համեմատվել են Աստրիդ ֆոն Մեդինգերի ԴՆԹ-ի հետ, որը Ստեֆանիա դե Բոգարնեի տոհմից էր։ Հետևանքները նույնը չէին, բայց նկատված շեղումը բավականաչափ մեծ չէ հարաբերությունները բացառելու համար, քանի որ տարբերությունը կարող է առաջանալ մուտացիայի պատճառով։ (Միտոքոնդրիալ ԴՆԹ-ն, որը հետազոտվել է, անցնում է միայն իգական գծով և, հետևաբար, չի կարող փոխվել, բացառությամբ մուտացիայի:) Մյուս կողմից, համեմատաբար բարձր նմանությունը ոչ մի կերպ չի ապացուցում ենթադրյալ հարաբերությունները, as the "Hauser samples" showed a pattern amongst the German population.[36]

Բադենի տունը թույլ չի տալիս որևէ բժշկական զննում կատարել Ստեֆանիա դե Բոգարնեի կամ երեխայի աճյունի հետ, որը գտնվում է ընտանեկան պահոցում՝ Pforzheimer Schlosskirche-ում։

Մշակութային ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կասպար Հաուզերը համարվում էր վայրենացած երեխա (չնայած այն փաստին, որ նա գրեթե անկասկած այդպիսին չէր), և նա դարձավ ամենահայտնի օրինակը։ Արդյունքում նրա պատմությունը ոգեշնչեց բազմաթիվ ստեղծագործությունների։

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հերման Մելվիլը «Վստահված մարդը» գրքում, որը լույս է տեսել 1857 թվականին, ունի անանուն հերոս, ով փնտրում է «անծանոթի» ինքնությունը, ակնհայտորեն խուլ համր, ենթադրվում է, որ նա կարող է լինել «Կասպեր Հաուզերը»։ (chapter 2)(date=October 2021).

Կասպար Հաուզերը ոգեշնչել է ֆրանսիացի բանաստեղծ Պոլ Վեռլենին գրել «Gaspard Hauser chante» բանաստեղծությունը՝ ներկայացված որպես Գասպար, որը տպագրվել է իր «Sagesse» (1880) գրքում։

Թերևս Կասպեր Հաուզերի մասին ամենաազդեցիկ գեղարվեստական ստեղծագործությունը Յակով Վասերմանի 1908թվականին գրված «Caspar Hauser oder Die Trägheit des Herzens» (Կասպար Հաուզեր կամ Սրտի իներցիա) վեպն էր, որը հիմնականում ներկայացնում էր Գերմանիայում իր անցկացրած ժամանակը։

1913 թվականին Գեորգ Թրակլը գրել է «Կասպար Հաուզերը ստել է» («Կասպար Հաուզերի երգը») բանաստեղծությունը[37]։ Այն ակնարկում է Վեռլենի և Վասերմանի ստեղծագործություններին և անվանվել է գրական տողերի «ամենավառ» արտահայտումը, որտեղ Կասպար Հաուզերը «ներկայացված է տարօրինակ աշխարհում կորած բնական, բանաստեղծական հանճար, որը չունի տուն, ծագում և կապվածություն, և վախենալում է բռնի, բայց անորոշ ապագայից»[38]։ Մարտին Հայդեգերը մեջբերում է այս բանաստեղծությունը պոեզիայի և լեզվի մասին իր էսսեում՝ «Unterwegs zur Sprache»[39]։

1963 թվականին Մարիաննա Հաուզերը իր «Prince Ishmael» վեպում ներկայացրել է Կասպար Հաուզերի կյանքի գեղարվեստական պատմությունը։

1967 թվականին ավստրիացի դրամատուրգ Փեթեր Հանքկեն հրատարակեց իր «Կասպար» պիեսը։

1994 թվականին անգլիացի բանաստեղծ Դեյվիդ Կոնստանտինը ուսումնասիրեց պատմությունը և գրեց «Caspar Hauser: A Poem in Nine Cantos» գիրքը[40]։

Կանադացի նկարչուհի Դայան Օբոմսավինը պատմում է Կասպար Հաուզերի մասին իր 2007 թվականին գրված «Կասպար» գրաֆիկական վեպում, իսկ ավելի ուշ՝2012 թվականին այն վերմշակվել է համանուն անիմացիոն կարճամետրաժ ֆիլմում[41]։

Ֆիլմ և հեռուստատեսություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1956 թվականին Մայքլ Լենդոնը խաղացել է Կասպեր Հաուզերի դերը «Հեռախոսի ժամանակ» հեռուստասերիալի «Կասպար Հաուզերի առեղծվածը» դրվագում[42]։

1974 թվականին գերմանացի կինոռեժիսոր Վեռներ Հերցոգը Հաուզերի պատմությունը դարձրեց «Ամեն ոք իր համար, իսկ Աստված՝ բոլորի դեմ» ֆիլմում։ Անգլերենում ֆիլմը կա՛մ հայտնի էր այդ թարգմանությամբ, կա՛մ «Կասպար Հաուզերի առեղծվածը» վերնագրով։ Ֆիլմը ներառում է Հաուզերի կյանքից հայտնի առանձնահատկությունները, թեև այն բաց է թողնում նրա գտնվելու վայրի և կարիերայի փոփոխությունները։ Դա կասկածի տակ չի դնում նրա ճշմարտացիությունը։

1993 թվականին Գերմանա-ավստրիական համատեղ արտադրության Kaspar Hauser – Verbrechen am Seelenleben eines Menschen («Կասպար Հաուզեր – հանցագործություններ տղամարդու դեմ») ֆիլմում ռեժիսոր Պետեր դե Սեհրը պաշտպանում էր «Բադենի արքայազն» տեսությունը։

«Կասպար Հաուզերի լեգենդը» (2012, Davide Manuli) սյուրռեալիստական դրաման հիմնված է Կասպար Հաուզերի «լեգենդի» հիման վրա։ Վինսենթ Գալոյի մասնակցությամբ այս ժամանակակից վեսթերնին նմանվող ֆիլմի մեջ Կասպարը ապրում է Միջերկրական ծովի լողափներց մեկում, որտեղ կես տասնյակ հերոսներ փորձում են հասկանալ, թե ով է նա։

Երաժշտություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կասպար Հաուզերի պատմությունը ոգեշնչել է բազմաթիվ երաժշտական ստեղծագործությունների։ Առնվազն երկու օպերա է եղել՝ Կասպար Հաուզեր անունով, ամերիկացի կոմպոզիտոր Էլիզաբեթ Սվադոսի 2007 թվականի աշխատանքը[43][44] և բրիտանացի կոմպոզիտոր Ռորի Բոյլի 2010 թվականի աշխատանքը[45]։

1987 թվականին Սյուզան Վեգան գրեց «Փայտե ձի (Կասպար Հաուզերի երգը)» երգը, որում ներկայացվում է իր պատկերացումները Կասպար Հաուզերի փորձությունների մասին՝ բանտից դուրս գալուց հետո[46]։

1994 թվականին Բիրգիթ Շերցերը, այն ժամանակ Գերմանիայում Saarbrücken Staatstheatre բալետի տնօրեն և պարուսույց, օգտագործեց Հաուզերի պատմությունը որպես հիմք Կասպար Հաուզերի բալետի համար, որը նա ներկայացրեց Saarbrücken Staatstheatre-ում[47]։

Ոչ գեղարվեստական[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Իր կյանքի վերջին տարիներին Պաուլ Յոհան Անզելմ ֆոն Ֆոյերբախը խորապես հետաքրքրված էր Կասպար Հաուզերի ճակատագրով։ Նա առաջինն էր, ով հրապարակեց պարզված փաստերի քննադատական ամփոփագիրը՝ «Kaspar Hauser, ein Beispiel eines Verbrechens am Seelenleben» վերնագրով (1832)։

1861 թվականի հունվարին «Atlantic Monthly»-ում անստորագիր հոդված կար Կասպար Հաուզերի մասին։ Այն ժամանակի ամերիկյան ինտելեկտուալ կառույցի շրջանում քննակվում էին բազմաթիվ հարցեր, որոնք հրահրում են «Ո՞վ էր Կասպար Հաուզերը» թեմայով բանավեճը․ որը շարունակվում է մինչ օրս։

Կասպար Հաուզերի մասին համառոտ քննարկումը հայտնվում է Մերի Բեյքեր Էդիի՝ «Գիտություն և առողջություն» (հրատարակված 1875–1910) հրատարակությունների «Ֆիզիոլոգիա» գլխում։

Անստրոպոսները մի քանի գրքեր են գրել Կասպար Հաուզերի մասին։ Հատկապես մեկը՝ Պիտեր Թրադովսկու մանրամասն աշխատությունը, անդրադառնում է Կասպար Հաուզերի կյանքին առնչվող առեղծվածներին անտրոպոսական տեսանկյունից։ Նրա վերլուծությունը խորանում է անհատականության գաղտնիության նշանակության մեջ, որը նա տեսնում է մարմնավորված Կասպար Հաուզերի մեջ։

1996 թվականին Ջեֆրի Մուսայեֆ Մասսոնը գրել է «Կորած արքայազն.Կասպար Հաուզերի չլուծված առեղծվածը» (1996) աշխատությունը[48]։

In a "Kaspar Hauser experiment", an animal is reared isolated from members of its own species, in an attempt at determining which behaviors are innate.[49]

Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Encyclopædia Britannica
  3. ↑ d Heydenreuter: König Ludwig I. und der Fall Kaspar Hauser, in: Staat und Verwaltung in Bayern. Festschrift für Wilhelm Volkert zum 75. Geburtstag. Ed. by Konrad Ackermann and Alois Schmid, Munich 2003, pp. 465–476, here p. 465.
  4. ↑ Ivo Striedinger: Neues Schrifttum über Kaspar Hauser, in: Zeitschrift für bayerische Landesgeschichte, 6. Vol., 1933, pp. 415–484, here p. 452
  5. ↑ Ivo Striedinger: Hauser Kaspar, der „rätselhafte Findling“, in: Lebensläufe aus Franken, III. Vol., 1929, pp. 199–215; here pp. 199–200
  6. ↑ Bondeson (2004), 77
  7. ↑ police description, dated 7 July 1828; see e.g. Jochen Hörisch (ed.): Ich möchte ein solcher werden wie...: Materialien zur Sprachlosigkeit des Kaspar Hauser, Suhrkamp 1979, pp. 33–34 [1]
  8. ↑ Ivo Striedinger 1927, pp. 200–201; for the primary sources, see e. g. Jochen Hörisch 1979 [2]
  9. ↑ Bondeson (2004), 80
  10. ↑ Anselm von Feuerbach: Caspar Hauser, translated by Gotfried Linberg, Allen and Ticknor 1832, p. 132
  11. ↑ Fritz Trautz: Zum Problem der Persönlichkeitsdeutung: Anläßlich das Kaspar-Hauser-Buches von Jean Mistler, in: Francia 2, 1974, pp. 715–731, here pp. 717–718
  12. ↑ Ivo Striedinger 1927, p. 201 and p. 206
  13. ↑ Fritz Trautz 1974, pp. 718–719
  14. ↑ Jean Mistler: Gaspard Hauser, un drame de la personnalité, Fayard 1971, pp. 170–171
  15. ↑ Walther Schreibmüller 1991, p. 53
  16. ↑ Bondeson (2004), 88–9
  17. ↑ Philip Henry Earl Stanhope (1836)։ Tracts Relating to Caspar Hauser։ Hodson։ էջ 45 
  18. ↑ Ivo Striedinger: 1933, pp. 424–429; Walther Schreibmüller 1991, pp. 46–47
  19. ↑ Fritz Trautz 1974, p. 721
  20. ↑ Ivo Striedinger 1933, p. 449
  21. ↑ A. Lang, Striedinger, Leonhard, Mistler, Trautz, Schreibmüller, and others
  22. ↑ For a detailed discussion of the evidence, see: Walther Schreibmüller: Bilanz einer 150jährigen Kaspar Hauser-Forschung, in: Genealogisches Jahrbuch 31, 1991, pp. 43–84, here pp. 63–80
  23. ↑ «Kaspar Hauser (1812-1833) - Find a Grave Memorial» 
  24. ↑ Günter Hesse: Die Krankheit Kaspar Hausers, in: Münchner Medizinische Wochenschrift, 109. Vol. 1967, pp. 156–163
  25. ↑ Peter Josef Keuler: Der Findling Kaspar Hauser als medizinisches Phänomen. Eine medizinhistorische Analyse der überlieferten Quellen, Bochum, Univ.Diss., 1997, pp. 17, 32 and 112
  26. ↑ Erwin Bruglocher: Über Kaspar Hausers Todesart. Ärztliche Studie. Ansbach, Brügel 1928
  27. ↑ Risse M, Bartsch C, Dreyer T, Weiler G (Jul–Aug 2005)։ «The death of Kaspar Hauser (17 Dec 1833)--assassination, suicide or self-inflicted injury?»։ Archiv für Kriminologie (գերմաներեն) (Verlag Schmidt-Romhild) 216 (1–2): 43–53։ ISSN 0003-9225։ PMID 16134400 
  28. ↑ For an analysis of these, see Reinhard Heydenreuter: Hermann und der Fall Kaspar Hauser, in: Manfred Pix (ed.): Friedrich Benedikt Wilhelm von Hermann (1795–1868). Ein Genie im Dienste der bayerischen Könige. Politik, Wirtschaft und Gesellschaft im Aufbruch, Stuttgart 1999, pp. 523–539, here pp. 525–530
  29. ↑ 29,0 29,1 Karl Leonhard: Kaspar Hauser und die moderne Kenntnis des Hospitalismus, in: Confinia Psychiatrica 13, 1970, pp. 213–229, here p. 229
  30. ↑ Otto Mittelstädt, Kaspar Hauser und sein badisches Prinzenthum, Heidelberg 1876.
  31. ↑ Andrew Lang, Historical Mysteries, 1905
  32. ↑ Fritz Trautz 1974, p. 723
  33. ↑ Adalbert Prinz von Bayern: Königin Caroline von Bayern und Kaspar Hauser, in: Der Zwiebelturm 1951, pp. 102–107 and 121–128.
  34. ↑ Der Spiegel 48 (25 November 1996), pp. 254–273.
  35. ↑ «DNA analysis in the case of Kaspar Hauser»։ International Journal of Legal Medicine (Springer) 111 (6): 287–91։ 1998։ ISSN 0937-9827։ PMID 9826086։ doi:10.1007/s004140050173 
  36. ↑ Bernd Brinkmann, Neuester Stand der Forschung der Gerichtsmedizin und Pathologie der Universität Münster. Preface to: Anselm von Feuerbach, Kaspar Hauser, Reprint-Verlag Leipzig 2006
  37. ↑ «Kaspar Hauser Lied»։ German Literature։ Վերցված է 18 April 2018 
  38. ↑ Horton Scott (28 July 2007)։ «A Note on Trakl's 'Song of Kaspar Hauser'»։ Harper's։ Վերցված է 18 April 2018 
  39. ↑ Heidegger Martin (1975)։ Unterwegs zur Sprache։ Gesamtausgabe 12։ Vittorio Klosterman։ ISBN 9783465027645 
  40. ↑ Reprinted in D. Constantine, Collected Poems (Tarset, Northumberland: Bloodaxe Books, 2004), pp. 143–216.
  41. ↑ Obomsawin Diane։ «Kaspar»։ National Film Board of Canada։ Վերցված է July 1, 2021 
  42. ↑ Struve Ulrich (1992)։ Der Findling: Kaspar Hauser in der Literatur։ Metzler Verlag (de)։ էջ 250։ ISBN 9783476007865 
  43. ↑ Grimes William (2016-01-05)։ «Elizabeth Swados, Creator of Socially Conscious Musicals, Is Dead at 64»։ The New York Times։ Արխիվացված է օրիգինալից 2016-01-06-ին։ Վերցված է 2021-09-25 
  44. ↑ KASPAR HAUSER: a foundling's opera ՅուԹյուբում
  45. ↑ «Listings & Performance History: Kaspar Hauser - Child of Europe»։ OperaScotland.org 
  46. ↑ «Vega Lied»։ www.mtholyoke.edu։ Արխիվացված է օրիգինալից 2009-09-07-ին։ Վերցված է 2021-10-15 
  47. ↑ «Birgit Scherzer, choreographer»։ BalletMet։ September 1998։ Արխիվացված է օրիգինալից 8 September 2014-ին։ Վերցված է 25 March 2012 
  48. ↑ Landau B. J. (1998)։ «Lost Prince. The Unsolved Mystery of Kaspar Hauser. Jeffrey Moussaieff Masson, Translator and Introduction.: New York: The Free Press, 1996. 254 pp»։ Psychoanalytic Quarterly 67 (2): 333–335։ Վերցված է 26 May 2009 
  49. ↑ «Kaspar Hauser experiment - Oxford Reference» 

Աղբյուրներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հետագա ընթերցանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

 Կասպար Հաուզեր
էջը Վիքիպահեստում
 ⛭ 
  Թեմատիկ կայքեր
Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Կասպար_Հաուզեր&oldid=8636544» էջից