Ֆոքսի էֆեկտ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Հոգեբանություն
Հունարեն «փսի» տառը հոգեբանության խորհրդանիշն է
Տեսակներ
Կիրառական հոգեբանություն

Ֆոքսի էֆեկտ կամ Դոկտոր ֆոքսի էֆեկտ (անգլ.՝ Dr. Fox effect), սոցիալական հոգեբանության փորձարարական գիտափորձ, հոգեբանական ազդեցության արդյունք, որը ցույց է տվել, որ բանախոսի վաստակը, արտահայտչականությունը և տպավորիչ խոսքը կարող է ավելի կարևոր լինել, քան նրա մատուցած ինֆորմացիան և ամբողջովին քողարկել դասախոսության անարդյունավետ, անբովանդակ լինելը: Այն վարկածը, որ եթե հետազոտողը չափազանց դրական տպավորություն է թողնում հետազոտության մասնակիցների վրա, ապա դա կարող է առաջացնել չափազանց մեծ լավատեսություն, վստահություն, ոչ քննադատական վերաբերմունք, հաստատվել է 1970 թվականին Հարավային Կալիֆոռնիայի համալսարանի բժշկական քոլեջում անցկացված գիտափորձով, որը հրապարակվել է 1973 թվականին[1]:

Հաստատվել է, որ բանախոսելու տաղանդը կարող է քողարկել ոչ միայն դասախոսության ցածր որակը, արհեստականությունը և անբովանդակ լինելը, այլ նաև, ուսանողներին կարող է թվալ, որ ինչ-որ բան են սովորել: Որոշ կրթական համակարգերում ուսանողները գնահատում են դասախոսներին և դասախոսության որակը: Ֆոքսի էֆեկտի հիպոթեզի հաստատումը կարևոր նշանակություն ունի այդ գնահատականները զգալիորեն ճշգրտելու գործում:

Ֆոքսի էֆեկտը վկայում է նաև հոգեբանական ուսումնասիրությունների ժամանակ վերապահումների մեծ հավանականության մասին, երբ գիտափորձի մասնակիցները դրականորեն են գնահատում հոգեբանին և չափազանց վստահությամբ են վերաբերվում նրան: Դրան նպաստում է հետազոտության ընթացքում հոգեբանի հանգստությունը, ավելորդ էքսպրեսիաներից կամ զգացմունքներն արտահայտելուց խուսափելը:

Դոկտոր Ֆոքսի գիտափորձ

Ֆոքսի էֆեկտ անվանումը կապված է 1970 թվականին Հարավային Կալիֆոռնիայի համալսարանում անցկացրած մի դասախոսության հետ: Դասախոսության թեման էր «Խաղերի տեսության կիրառումը բժշկական կրթության մեջ» (անգլ.՝ Mathematical Game Theory as Applied to Physician Education.)[2]: Դասախոսությունը գիտափորձ էր, որն իրականացրել են Դոնալդ Նաֆթուլինը, Ջոն Վեյրը և Ֆրանկ Դոննելլին[3]: Նրանց նպատակն էր պարզել, թե որքանով է իմաստավորված ուսանողների կողմից դասախոսներին գնահատելը: Դասախոսության նյութը Scientific American ամսագրում հրապարակված «Խաղերի տեսության» մասին բարդ, բայց ըմբռնելի գիտահանրամատչելի հոդվածն էր[2]: Բանախոսության համար պատրաստված նյութի մեջ այդ հոդվածից կային որոշ արտահայտություններ, մտքեր, բայց ո՛չ իմաստը: Այդ մտքերը խառնված էին առարկայի հետ կապ չունեցող ասոցիացիաների հետ, որոնք զուտ բանավոր մակարդակով կարող էին թվալ նյութի հետ կապ ունեցող:

Հիպոթեզ և նպատակ

Հետազոտության հիպոթեզը կայանում է հետևյալում: Տպավորիչ դասախոսությունը կարող է գոհացնել անգամ փորձված մասնագետներին չնայած դասախոսության անմիտ, հակասական և անիմաստ բովանդակությանը: Պարզել ուսանողների կողմից դասախոսներին գնահատելու օբյեկտիվությունը:

Մեթոդ

Դասախոսությունը կարդալու էր պրոֆեսիոնալ դերասան, ում խոսքը և արտաքինը վստահություն էին ներշնչում: Բարձր վարկանիշով իմիջ ապահովելու համար նրան ներկայացրեցին իբրև Ալբերտ Այնշտայնի անվան Բժշկական քոլեջի դոկտոր Մայրոն Ֆոքս, որը Ֆոն Նեյմանի աշակերտն է և հեղինակություն է վայելում Մարդու վարքագծի մոդելավորման մեջ մաթեմատիկայի կիրառման բնագավառում:

Դասախոսության մեթոդը ընտրված էր կրթության մեջ լայնորեն տարածված ձևաչափով, երբ դասախոսության մեծ մասը նվիրվում է ուսանողների հարց ու պատասխանին[4][5][6][7]: Դոկտոր Ֆոքսի դասախոսությունը տևեց 1 ժամ, որից հետո 30 րոպե տրամադրվեց հարց ու պատասխանին:

Դոկտոր Ֆոքսը իրականում ոչինչ չէր հասկանում դասախոսության թեմայից: Ելույթի բովանդակությունը կառուցված էր գիտական ոճով, սակայն թեմային չէր համապատասխանում, անավարտ էր, հակասական և նեոլոգիզմներով լեցուն: Այնուամենայնիվ որևէ կասկած չհարուցեց: Նա այնքան վստահ էր խոսում, կատակում էր և այնպես վարպետորեն էր ասոցիացիաները խառնում, որ ունկնդիրների մոտ տպավորություն էր ստեղծվել, որ իրենց առաջ ելույթ է ունենում փայլուն գիտնական[8]:

Ունկնդիրներ

Փորձարկումը կատարվել է երեք խմբերի հետ.

  • առաջին խումբը կազմված էր 11 մանկավարժներից, հոգեբաններից և հոգեբույժներից, ովքեր հավաքվել էին վերապատրաստման դասընթացի համար: Ունկնդիրները բանախոսին լսում էին մեծ հետաքրքրությամբ և բազմաթիվ հարցեր տվեցին և հիմնականում բավարարված էին նրա պատասխաններով[1][9]: Դոկտոր Ֆոքսը ունկնդրին գրավել էր ոչ վերբալ հաղորդակցության և դիմախաղի միջոցով, չափազանց էքսպրեսիվ՝ վառ արտահայտչականությամբ[10]:
  • երկրորդ խումբը կազմված էր 11 հոգեբաններից, հոգեբույժներից և սոցիալական աշխատակիցներից, ովքեր բոլորն էլ դասավանդում էին. նրանք դիտեցին 1-ին խմբին ներկայացրած դասախոսության տեսանյութը: Ավարտից հետո հարցաթերթիկների պատասխաններից պարզ դարձավ, որ որևէ մեկը չի հասկացել դասախոսության բովանդակությունը, իսկ մյուս հարցերին ավելի պակաս դրական պատասխաններ տրվեցին: Լրացուցիչ առանձնահատկությունների մասին հարցին նույնպես ոչ այնքան դրական պատասխաններ էին տրվել՝ չափից ավելի շատ են ժեստերը, իրար չկապակցված մտքերը և այլն: Բայց այնուամենայնիվ դոկտոր Ֆոքսը լսարանի վրա դրական տպավորություն էր գործել, նույնիսկ փորձարկվողներից մեկը պատասխանել էր, որ կարդացել է նրա աշխատանքները
  • երրորդ խումբը կազմված էր համալսարանի 33 մանկավարժներից և ղեկավարներից, որոնք հոգեկան առողջության մասնագետ չէին, սակայն հոգեբանական խորհրդատվության փորձ ունեին: Նրանց պատասխանները ավելի մոտ էին առաջին խմբի պատասխաններին, չնայած ընդամենը 28%-ը ասաց, որ դասախոսը մտքերը պարզորոշ էր շարադրել:

Գիտափորձի ավարտից բոլոր փորձարկվողներին հայտնվել է դասախոսության էությունը, սակայն նույնիսկ դրանից հետո էլ նրանք շարունակում էին համարել, որ դոկտոր Ֆոքսը դասախոսության նյութի նկատմամբ հետաքրքրություն է արթնացրել և ավելին իմանալու ցանկություն է առաջացրել[1][11]:

Արդյունքներ

1-ին դասախոսության ավարտից հետո 11 ունկնդիրները, որոնք բարձրակարգ մանկավարժներ էին, ստանդարտ հարցաթերթիկներում գերազանց գնահատական տվեցին Դոկտոր Ֆոքսին[12]: Ունկնդիրները Դոկտոր Ֆոքսի դասախոսության վերաբերյալ անկետայի հարցերին այսպես էին պատասխանել.

  • 100%-ը, որ իրենց դատողությունը խթանել է
  • 90% -ը, որ նյութը լավ կազմակերպված է ներկայացրել
  • 90% -ը, որ նյութը հետաքրքիր է ներկայացրել և այլն:
Հարցեր Խումբ 1 Խումբ 2 Խումբ 3
Այո Ոչ Այո Ոչ Այո Ոչ
Did he dwell upon the obvious?
Դասախոսին հաջողվել է միտքը հստակ շարադրել		 50 50 0 100 28 72
Did he seem interested in his subject?
Դասախոսը հետքրքրված էր իր նյութով		 100 0 91 9 97 3
Did he use enough examples to clarify his material?
Բավականաչափ օրինակներով հիմնավորել է նյութը		 90 10 64 36 91 9
Did he present his material in a well organized form?
Կազմակերպված է ներկայացրել նյութը		 90 10 82 18 70 30
Did he stimulate your thinking?
Խթանել է ձեր անձնական դատողությունը		 100 0 91 9 87 13
Did he put his material across in an interesting way?
Հետաքրքիր ձևով է ներկայացրել նյութը		 90 10 82 18 81 19
Have you read any of this speaker's publications?
Բանախոսի գիտական որևէ հրապարակում կարդացել եք		 0 100 9 91 0 100
Specify any other important characteristics of his presentation.
Այս դասախոսության որևէ այլ առանձնահատկություն 		 

Հոգեբանների, հոգեբույժների, սոցիալական աշխատողների համար կարդացված դասախոսության ադյունքները գրեթե չէին տարբերվում մանկավարժների արդյունքներից (ընդամենը 55 հոգի) և հաստատեցին առաջադրված հիպոթեզը: Սա իհարկե, վաղեմի պատմություն է, սակայն խորհելու տեղիք է տալիս, հատկապես Նաֆթուլինի տրամադրած տեսանյութերը դիտելիս[1][13]:

Եզրակացություն

Որոշ հետազոտողներ համանման գիտափորձեր են կատարել և հաստատել են, որ դասախոսից ստացած ոչ վերբալ տեղեկույթը էականորեն ազդում է ունկնդիրների նյութի ըմբռնմանը:

Ֆոքսի էֆեկտի գիտափորձի կազմակերպիչների եզրակացությունները նեղ, միայն մանկավարժական հոգեբանության շրջանակներն են կատարել: Դոկտոր Նաֆթուլինը ենթադրեց, մանկավարժները դերասանական ունակություններով պետք է օժտված լինեն, որ ուսանողները լավ ըմբռնեն նյութը:

Սակայն հետազոտության արդյունքները առավել բարդ սոցիալական երևույթները հասկանալու հնարավորություն է տալիս: Օրինակ, որոշ քաղաքական և կրոնական առաջնորդների ազդեցությունը իրենց հետևորդների վրա բացատրելու համար: Իրավիճակային առումով միանման են. անիմաստ, չկապակցված և հետևորդների համար բացարձակապես ոչ պետքական հայացքները դառնում են կյանքի իմաստ միայն իրենց մատուցման ձևից ելնելով, այլ ոչ թե բովանդակության համար:

Ֆոքսի էֆեկտին նպաստող պայմաններ

Դոկտոր Ֆոքսի էֆեկտը կգործի կամ ունկնդիրները կամ մասնակիցները ելույթ ունեցողի խոսքը հալած յուղի տեղ կընդունեն, եթե.

  • համատեքստը կառուցված է ըստ հավուր պատշաճի. ելույթ ունեցողը ներկայացրել է իր ձեռքբերումները կամ շնորհները, միջոցառումը հեղինակավոր ձևով է ներկայացված, ինչպես օրինակ հանդիպում փորձագետի հետ, գիտական կոնֆերանս, գերարդյունավետ վերապատրաստում, ինչ-որ մարաթոն և այլն
  • բանախոսը կիրառում է գիտական կամ գիտականին մոտ տերմիններ և ամբողջական եզրահանգումներ, ընդ որում, էական չէ դրանց տրամաբանական կապը
  • բանախոսը հանդես է գալիս փորձագետի դերում. խոսում է վստահ, չի շփոթվում, ունկնդրի համար նոր տեղեկությունը գիտականացված ձևով է մատուցում
  • բանախոսը բարեհամբույր է, ունկնդրին գրավում է, տեղին կատակում է, բացահայտ նայում է ունկնդրի աչքերին, ժպտում է և այլն:

Ինչպես պաշտպանվել Ֆոքսի էֆեկտից

Ֆոքսի էֆեկտի ազդեցությունից խուսափելու համար ուշադիր լինելն այնքան էլ չի գործում: Կարելի է.

  • ելույթը ձայնագրել, հետագայում ստուգելու համար. որևէ որոշում ընդունելուց առաջ ստուգել ստացած ինֆորմացիան
  • չամաչել հիմար հարցեր տալուց. ավելի լավ է ծիծաղի արժանանալ, լսարանից դուրս հրավիրվել, քան թե հիմարացված լինել
  • աշխատել գիտական կամ գիտականանման տերմինները և ձևակերպումները թարգմանել պարզ առօրեական լեզվով. Լուք դե Վովենարգն ասել է. «կեղծ միտքը պարզեցնելու դեպքում ինքնուրույն կհերքվի»
  • խորհել հանդիպման (դասախոսության, թրեյնինգի) գնալու, տեսանյութ դիտելու, գիրք կարդալու նպատակի մասին. ինչ արդյունք եք ակնկալում
  • խորհել, թե արդյոք ինքնուրույն եք կայացրել միջոցառման, դասախոսության մասնակցելու որոշումը, թե ներքաշվել եք դրա մեջ[14]:

Այլ բնագավառներում

Դերասանական և հռետորական տաղանդով օժտված մարդիկ կարող են իրենց տաղանդով հզոր ազդեցություն ունենալ այլ մարդկանց վրա: Դոկտոր Ֆոքսի էֆեկտով է բացատրվում բազմաթից բանախոսների հաջողությունը, որոնք բարեհամբույր, գրավիչ տոնով, փորձագետի ոճով գիտականանման անհեթություններ են ասում: Բազմաթիվ կեղծ դասախոսություններ, տեսահոլովակներ, հոդվածներ և գրքեր հեղինակություն են ձեռք բերել դոկտոր Ֆոքսի էֆեկտի միջոցով: Բազմաթիվ կազմակերպություններ, օրինակ, տոտալիտար ապակառուցողական աղանդները, դիանեմիկայի[15] նման փսիխոկուլտերը (հոգեթերապիայի և հոգեբանական ուսուցման) զանգվածային դասախոսություններով իրենց շարքերն են ներգրավում նորանոր անդամներ: Դոկտոր Ֆոքսի էֆեկտի մասին գիտելիքները հնարավորություն են տալիս հասկանալ, թե ինչու է մարդկանց ներգրավման այդ մեթոդը արդյունավետ գործում:

Հղումների կրկնօրինակման տեսություն

Ֆոքսի էֆեկտի երևույթը նոր երանգ է ստացել, երբ բացահայտվեց, որ գիտական մեջբերումների 80% -ը հեղինակները չեն կարդում, այլ դրանք արտագրում են ուրիշ հոդվածներում բերված գրականության ցանկերից[16]: Եվ դա պատահական չէ, քանի որ հոդվածի հրապարակումը կախված է հղումների քանակից: Հետևաբար գիտական մեջբերումները չեն կարող համարվել հոդվածագրի անկախ գնահատականի և որակյալ մեջբերում լինելու ապացույց, այլ մեկ ուրիշ հեղինակի ընտրած մեջբերման կրկնօրինակում: Հղումների կրկնօրինակման արդյունքում այն հոդվածը, որից հղում է կատարվել, կրկին հղվելու ավելի մեծ հնարավորություններ ունի, իսկ, երբ նրան կրկին հղեն, ապա այն կունենա է՛լ ավելի շատ հղումներ ունենալու շանսեր: Այս շղթայական ռեակցիայի շնորհիվ հոդվածը կարող դառնալ շատ հղվող անկախ նրա բովանդակությունից: Գիտնականի հեղինակության աստիճանը որոշվում է նրա հոդվածներին արված հղումների քանակով: Հետևաբար, գիտնականը կարող է հեղինակություն ձեռք բերել, անկախ իր աշխատանքի բովանդակությունից[17]: Սա տարօրինակ է թվում, քանի որ դժվար է պատկերացնել, որ ոչինչ չիմացող մարդը կարող է հեղինակություն ձեռք բերել: Դոկտոր Ֆոքսի դասախոսությունները ցույց են տալիս, որ դա իրո՛ք հնարավոր է: Այս վաղուց մոռացված գիտափորձը հիմնավորում է հղումների տեսության վերաբերյալ եզրակացությունները[18]:

Տես նաև

Ծանոթագրություններ

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 Donald H. Naftulin, M.D., John E. Ware, Jr., and Frank A. Donnelly. THE DOCTOR FOX LECTURE: A PARADIGM OF EDUCATIONAL SEDUCTION. Journal of Medical Education, vol. 48, July 1973, p. 630-635
  2. ↑ 2,0 2,1 Anatole Rapoport, The Use and Misuse of Game Theory. Scientific American, 207: 108-118, December 1962. (անգլ.)
  3. ↑ Donald H. Naftulin, M.D., John E. Ware, Jr., and Frank A. Donnelly THE DOCTOR FOX LECTURE: A PARADIGM OF EDUCATIONAL SEDUCTION. Journal of Medical Education, vol. 48, July 1973, p. 630-635
  4. ↑ Gage, N. L. (Ed.). Handbook of Research on Teaching. New York: Rand McNally, 1963, pp. 506, 464, and 481.
  5. ↑ [1]
  6. ↑ Rainer Knauf. Klaus P. Jantke Towards an Evaluation of (e-) Learning Systems.(անգլ.)
  7. ↑ N. L. Gage Psychological Research on Teacher Education for the Great Cities. First Published April 1, 1965 (անգլ.)
  8. ↑ Anatol Rapoport The Use and Misuse of Game Theory - Department of Mathematics.
  9. ↑ Doctor Fox Lecture 1970 (անգլ.)
  10. ↑ Doctor Fox Lecture 1970 (անգլ.)
  11. ↑ Эффект доктора Фокса. 1999 LiveJournal
  12. ↑ Людмила Копец. Эффект Фокса. Классические эксперименты в психологии — К., 2010 (ռուս.)
  13. ↑ Dr. Fox Foxes the Muggles but not the Mavens. (անգլ.)
  14. ↑ Previous Entry Share Next Entry. Эффект доктора Фокса.
  15. ↑ Մարդկային մտքի և հոգեբանության օրինաչափությունների ուսումնասիրությամբ զբաղվող գիտություն, հոգեկան առողջության պահպանման արվեստ
  16. ↑ Михаил Симкин. Опиум учёных. 11.9.2007
  17. ↑ M.V. Simkin, V.P. Roychowdhury. Stochastic modeling of citation slips. Scientometrics, 62, No.3, pp. 367-384 (2005) Սխալների ստոխաստիկ մոդելավորումը մեջբերումներում (անգլ.)
  18. ↑ Doctor Fox Lecture (անգլ.), Лекция доктора Фокса. (ռուս.)

Արտաքին հղումներ

  • Donald H. Naftulin, M.D., John E. Ware, Jr., and Frank A. Donnelly

THE DOCTOR FOX LECTURE: A PARADIGM OF EDUCATIONAL SEDUCTION. Journal of Medical Education, vol. 48, July 1973, p. 630-635

Տեսանյութեր

Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Ֆոքսի_էֆեկտ&oldid=4959452» էջից