Կրոնի հոգեբանություն

Կրոնի հոգեբանություն, իրենից ներկայացնում է տարբեր հոգեբանական հետազոտության մեթոդների և բացատրական մոդելների կիրառում՝ տարբեր կրոնական ավանդույթներում, հոգևոր ձևերում^[1]: Այս գիտությունը փորձում է ճշգրիտ նկարագրել տարբեր կրոնների մանրամասները, համոզմունքների ծագումն ու վարքագիծը, ինչպես նաև նրանց հետ կապված սովորույթները: Չնայած նրան, որ կրոնի հոգեբանությունը՝ որպես անկախ դիսցիպլին առաջացել է XIX դարի վերջին, բոլոր երեք գլխավոր խնդիրները լուծվել են դրանից շատ հարյուրամյակներ առաջ^[2]:

Կրոնի բազմաթիվ ոլորտներ, ներկայումս, հոգեբանության կողմից ուսումնասիրված չեն: Չնայած նրան, որ կրոնը մեծ դեր է խաղում մեծ թվով մարդկանց կյանքում, մնում է չբացահայտված, թե ինչու են որոշ դեպքերում նրանք հավատում դրական արդյունքի, իսկ երբեմն էլ՝ բացասական: Դրանով է պայմանավորված անհրաժեշտությունը, թե ինչպես և ինչ ուղղությամբ է կրոնը ազդում մարդկանց կյանքի վրա: Կարելի է արդյունքի հասնել միայն հոգեբանության և աստվածաբանության երկխոսության շնորհիվ^[3]:

Ընդհանուր ակնարկ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կրոնի հոգեբանությունը փորձում է լուծել հետևյալ երեք խնդիրները .

Մանրամասն նկարագրել հետազոտվող օբյեկտները, որը ենթադրում է ինչպես՝ համընդհանուր կրոնական պրակտիկան (օրինակ՝ ավանդական ծիսական արարողությունները), այնպես էլ՝ անհատական ապրումները, վերաբերմունքը և վարքը:
Հոգեբանության լեզվով բացատրել տեղի ունեցող երևույթների ծագումը:
Բացահայտել այդ երևույթների ազդեցությունը առանձին մարդկանց և ամբողջ հասարակության վրա:

Առաջինի խնդիրն է բնական ձևով բացատրել տերմինների նշանակությունը, առաջին հերթին՝ «կրոն» տերմինը: Կրոնական պատմաբանները երկար ժամանակ ընդգծում են այս տերմինի խնդրահարույց բնույթը, նշելով, որ նրա նշանակությունը հարյուրամյակների ընթացքում փոփոխվել է^[4]: Կրոնի տարբեր հոգեբաններ ամբողջությամբ գիտակցել են այդ խնդիրները և նշել են այն, որ իրենց կողմից ընտրված սահմանումները ինչ-որ չափով կամայական են^[5]: Կրոնի հոգեբանները կրոնի սոցիոլոգների հետ համատեղ կատարել են գործոնի վերլուծություն, որպեսզի ստեղծեն չափման արդյունավետ մեթոդիկաներ: Այս ջանքերի ադեկվատությունը մնում է տարաձայնությունների առարկա, հատկապես՝ կառուցողության և պոստմոդեռնիզմի տեսանկյունից:

Վերջին տասնամյակների ընթացքում հոգեբանությունում, ընդհանուր առմամբ, և մասնավորապես՝ կլինիկական հոգեբանությունում, լայն տարածում է ստացել «հոգևոր» տերմինը, որն ունի այլ իմաստ քան՝ «կրոնը» և «կրոնականը»: Սա հատկապես ճիշտ է ԱՄՆ-ի համար, որտեղ՝ «կրոն» բառը շատերի մոտ ասոցացվում է աղանդների և պարտադիր հավատալիքների ու ծիսակատարությունների հետ, այդպիսով՝ ստանալով բացասական երանգ: Եվ հակառակը՝ «հոգևոր» տերմինը ունի դրական երանգ, քանի որ արտացոլում է ընկալման համընդհանուր սուբյեկտիվ կարողություն և համաձայնեցնում է անհատի կյանքը իրականության հետ^[6]: Փաստացի, «հոգևորը» տերմինը արևմուտքում զարգացել է և դադարել է «կրոնի» հոմանիշը լինելուց^[7]: Ներկայումս աշխատանքներ են տարվում այդ տերմինների «գործնականացման» գործում, առանց հաշվի առնելու նրանց պատմությունը արևմտյան կոնտեքստում^[8]:

Հոգեբանական մոտեցումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Զիգմունդ Ֆրոյդ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1901 թվականին, դեռև քչերին հայտնի Զիգմունդ Ֆրոյդը հրատարակեց իր աշխատանքը՝ «Հոգեախտաբանությունը առօրյա կյանքում» անվանմամբ, որը սկիզբ դրեց իր հայացքների տարածմանը ամբողջ աշխարհում: Ֆրոյդը դարձավ հոգեվերլուծության հիմնադիրը, արտահայտեց իր կարծիքը տարբեր հարցերի շուրջ, ներառյալ՝ կրոնը: Ֆրոյդը պաշտում էր գիտությունը և կարծում էր, որ կրոնական աշխարհայացը պետք է դուրս մղել գիտականի միջոցով^[9]: Ընդհանուր առմամբ Ֆրոյդը կրոնը դիտարկում էր որպես մի բան, որն առաջացնում է պատրանքներ և մարդկանց հեռացնում իրականությունից: Նրա այդ հայացքները մանրամասն շարադրված են «Մի պատրանքի ապագա» գրքում, հրատարակված՝ 1927 թվականին: Չնայած նրան, որ Ֆրոյդը ուներ կրիտիկական վերաբերմունք կրոնի հանդեպ, XX դարի հայտնի աստվածաբաններ Պաուլ Տրլլիխը և Ռեյնոլդ Նաբուրը բարյացակամ վերաբերմունք ցուցաբերեցին նրա աշխատանքին: Նրանք, ինչպես և Ֆրոյդը, իրենց հաշվետվություն էին տալիս այն մասին, որ կրոնը ունակ է ստեղծել պատրանքներ և հույս ունեին, որ հոգեդինամիկ մոտեցումը կօգնի հասկանալու մարդու վարքը և կնպաստի հովվական գործունեությանը: Հոգեվերլուծությունը զգալի զադեցություն ունեցավ կաթոլիկ հեղինակների վրա, մանսավորապես՝ եվրոպական, օրինակ՝ Անտուան Բերգոտը:

Էրիխ Ֆրոմ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հոգեվերլուծաբան և սոցիոլոգ Էրիխ Ֆրոմը մեծ ազդեցություն է ունեցել մարդասիրական հոգեբանության ոլորտում: Ֆրոմի վերաբերմունքը կրոնի հանդեպ երկակի էր, դրա հետ մեկտեղ նա հետաքրքրվում էր, ամեն օր կարդում էր միստիկ գրականություն, հատուկ ուշադրություն դարձնելով՝ ձեն-բուդդիզմին և միջնադարյան միստիկ Մեյտսեր Էկխարտի քրիստոնեական վերլուծություններին: Ֆրոմը գտնում էր, որ առողջ հոգևորի հիմքում ընկած է ավտորիտար կրոնի մերժումը: Նրա կարծիքով բարձրագույն մարմնին, ավտորիտար կրոնին երնթարկվելը տանում է դեպի՝ ատելության, անհանդուրժողականության և մարդկային բանականության ճնշման: Ավտորիտար կրոնի փոխարեն կարելի է ընդունել մարդասիրական կրոն, կենտրոնանալով մարդու ուժի վրա, այնպես՝ որ Աստված ընկալվի որպես մարդկային զորության խորհրդանիշ, որը պետք է կողմնորոշի մարդուն: Որպես մարդասիրական կրոնների ընդունելի օրինակ Ֆրոմը համարում էր Սպինոզայի փիլիսոփայությունը, բուդդիզմի որոշ ուղղություններ, Քրիստոսի ուսմունքը և միստիկ քրիստոնեությունը: Սակայն կրոնը՝ որ քարոզում է Աստծո գոյության հավատ և անվստահություն սեփական ուժերի հանդեպ պետք է մերժել: Այս տեսակետը մոտ է ռացիոնալ հոգեբան և աթեիստ Ալբերտ Էլլիսի հայացքներին, ով գտնում էր, որ կրոնը հոգեկան հիվանդություն է, որն առաջացել է ենթակա դիրքի խթանման և անտրամաբանական գաղափարների արդյունքում:

Ֆրոյդից հետո, Ֆրոմը նույնպես բացասական էր գնահատում կրոնում սոցիալական դերը, նշելով նրա դերը՝ հանրային իշխանություներին ենթարկվելու գործում: Դրա հետ մեկտեղ Ֆրոմը հավասարապես հոռետես էր այդ ժամանակի այլընտրանքների հանդեպ: Նա կարծում էր, որ ժամանակակից հասարակությունը, ազատվելով եկեղեցու ամբողջատիրական իշխանությունից, ի հայտ է բերել ինքնահավան, օտարացած, մեքենայացված մարդկանց, ովքեր ամեն ինչ անում են իրենց ցանկությունների կատարման համար: Ֆրոմի կարծիքով արևմտյան հանրությունը պետք է դադարի բարձրանալ այն աստիճանի, որտեղ որոշիչ դեր են խաղում հոգևոր արժեքները: Ձեն-բուդդիզմը Ֆրոմին գրավեց հենց իր հակաավտորիտար հայացքներով: Նա ընկերացավ ճապոնացի գիտնական Դեյսեցու Սուձուկիի հետ, ով առաջինն էր ձեն-բուդդիզմի հանրայնացման գործում ԱՄՆ-ում և Եվրոպայում: 1957 թվականին Ֆրոմը Մեխիկոյում կազմակերպեց կոնֆերանս, որտեղ մասնակցում էր նաև Սուձուկին և հոգեվերլուծողների մի խումբ: Այս կոնֆերանսը կարևոր քայլ էր հոգեվերլուծության և բուդդիզմի միջև, որը ակտիվորեն շարունակվում է առ այսօր:

Հետազոտության մեթոդները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կրոնի հոգեբանությունում օգտագործվում են լայն թվով քանակական ու որակական մեթոդներ: Հոգեբանության տարեկան ակնարկում անգլ.՝ (Annual Review of Psychology) մինչ հիմա տպագրվել է կրոնի հոգեբանության երկու ակնարկ՝ 1988 և 2003 թվականներին: Առաջին ակնարկը բացահայտեց շտկողական մեթոդի դոմինանտությունը, երկրորդը՝ փորձարարական^[10](անգլ.): Այս տվյալները դարձան զգալի տեղաշարժի ապացույցը այդ դիսցիպլինի մեթոդոլոգիայից անցումը՝ մեթոդների կողմը : Առաջընթացը նկատվում է 1976 թվականի տվյալների համեմատ, երբ պարզվել է, որ կրոնական հոգեբանության երկու հազար ութ հարյուր հոդվածներից միայն հարյուր հիսուն հոդվածը իրենցից ներկայացնում են էմպիրիկ հետազոտություններ, և նրանց 90%-ը հիմնված է շտկողական անալիզի վրա: Սակայն այդպիսի արդյունքները կրոնի շատ հոգեբաններ համարեցին թերի: Մասնագետները նշում են, որ հոգեբանությունը միասնական դիսցիպլին չի, և նրան բանորոշ է մեթոդաբանական բազմազանությունը: Այդ բազմազանությունը արտացոլվում է տարբեր դպրոցների հոգեբանական մեթոդներում և փիլիսոփայական հայացքներում: Այդ իսկ պատճառով կրոնի հոգեբանները համընդհանուր հետազոտական մեթոդների հետ համատեղ օգտագործում են տարբեր այլ մեթոդներ, որոնք չեն օգտագործվում ամերիկյան հոգեբանությունում: Այս առումով, մասնագետները կոչ արեցին ստեղծել նոր միջդիսցիպլինար բազմաստիճան հետազոտություն՝ կրոնի հոգեբանությունումանգլ.՝ (a new multilevel interdisciplinary paradigm for the psychology of religion):

Կրոնի հոգեբանության հայտնի հոգեբան Ռալֆ Խուդը առանձնացրել է հետևյալ մեթոդները, որոնք ներկայուսն օգտագործվում են այս դիսցիպլինում^[11]․

Անձնական փաստաթղթեր
Հարցման մեթոդ
Սանդղակներ, չափումներ և կորելիացիոն վերլուծություն
Կլինիկական հոգեվերլուծություն
Փորձարարական մեթոդ
Նեյրոֆիզիոլոգիական չափումներ
Էթնոգրաֆիա՝ ներառած դիտարկումներն ու դաշտային հետազոտությունները
Ֆենոմենոլոգիական հետազոտություններ
Դավանաբանական ուսումնասիրություններ:

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Այլ լեզուներով[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ардашева Л.А. Основные парадигмы в изучении религиозного обращения // Религиоведение. - 2013. - № 2. - С. 150-162.
Антонов К. М., Фолиева Т.А., Малевич Т.В., Дамте Д.С. и др. Психология религии: между теорией и эмпирикой: сборник научных статей. - М.: Изд-во ПСТГУ, 2015. - 184 с.
Adler, A., & Jahn, E., Religion and Psychology, Frankfurt, 1933.

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

↑ Division 36: Society for the Psychology of Religion and Spirituality // American Psychological Association
↑ Wulff, D. M. (2010). Psychology of Religion. // D. A. Leeming, K. Madden, & S. Marian (Eds.), Encyclopedia of Psychology and Religion (pp. 732-735). New York; London: Springer.
↑ Stevenson, Daryl H.; Brian E. Eck & Peter C. Hill (2007). Psychology & Christianity integration : Seminal works that shaped the movement. Batavia, IL: Christian Association for Psychological Studies.
↑ Smith, W. C. (1963). The Meaning and End of Religion: A New Approach to the Religious Traditions of Mankind. New York: Macmillan.
↑ Wulff, D. M. (1999). Psychologists Define Religion: Patterns and Prospects of a Century-Long Quest. In J. G. Platvoet and A. L. Molendijk (Eds.), The Pragmatics of Defining Religion: Contexts, Concepts, and Contests (pp. 207-224). Leiden: Brill
↑ Schlehofer M. M., Omoto A. M., Adelman J. R. (2008). «How Do "Religion" and "Spirituality" Differ? Lay Definitions Among Older Adults». Journal for the Scientific Study of Religion 47 (3): 411–425
↑ Principe W (1983). «Toward Defining Spirituality». Sciences Religieuses/Studies in Religion 12: 127–141.
↑ Hill, P. C. (2005). Measurement in the Psychology of Religion and Spirituality: Current Status and Evaluation. In R. F. Paloutzian & C. L. Park (Eds.), Handbook of the Psychology of Religion and Spirituality. New York, London: Guilford Press.
↑ Старовойтов В. В. Психоанализ и религия // Журнал практической психологии и психоанализа. - 2005. - № 2.
↑ Ralph W. Hood Jr., Belzen Jacob A. Research Methods in the Psychology of Religion. In Paloutzian, Raymond F. & Park, Crystal L. (Editors). Handbook Of The Psychology Of Religion And Spirituality Guilford Press, 2005. pp. 590.
↑ Ralph W. Hood Jr. Ways of Studying the Psychology of Religion and Spirituality. In De Souza, Marian; Francis, Leslie J.; O’Higgins-Norman, James; Scott, Daniel (Editors). International Handbook of Education for Spirituality, Care and Wellbeing. Part One. Springer Science+Business media B. V. 2009.

[1] Division 36: Society for the Psychology of Religion and Spirituality // American Psychological Association

[2] Wulff, D. M. (2010). Psychology of Religion. // D. A. Leeming, K. Madden, & S. Marian (Eds.), Encyclopedia of Psychology and Religion (pp. 732-735). New York; London: Springer.

[3] Stevenson, Daryl H.; Brian E. Eck & Peter C. Hill (2007). Psychology & Christianity integration : Seminal works that shaped the movement. Batavia, IL: Christian Association for Psychological Studies.

[4] Smith, W. C. (1963). The Meaning and End of Religion: A New Approach to the Religious Traditions of Mankind. New York: Macmillan.

[5] Wulff, D. M. (1999). Psychologists Define Religion: Patterns and Prospects of a Century-Long Quest. In J. G. Platvoet and A. L. Molendijk (Eds.), The Pragmatics of Defining Religion: Contexts, Concepts, and Contests (pp. 207-224). Leiden: Brill

[6] Schlehofer M. M., Omoto A. M., Adelman J. R. (2008). «How Do "Religion" and "Spirituality" Differ? Lay Definitions Among Older Adults». Journal for the Scientific Study of Religion 47 (3): 411–425

[7] Principe W (1983). «Toward Defining Spirituality». Sciences Religieuses/Studies in Religion 12: 127–141.

[8] Hill, P. C. (2005). Measurement in the Psychology of Religion and Spirituality: Current Status and Evaluation. In R. F. Paloutzian & C. L. Park (Eds.), Handbook of the Psychology of Religion and Spirituality. New York, London: Guilford Press.

[9] Старовойтов В. В. Психоанализ и религия // Журнал практической психологии и психоанализа. - 2005. - № 2.

[10] Ralph W. Hood Jr., Belzen Jacob A. Research Methods in the Psychology of Religion. In Paloutzian, Raymond F. & Park, Crystal L. (Editors). Handbook Of The Psychology Of Religion And Spirituality Guilford Press, 2005. pp. 590.

[11] Ralph W. Hood Jr. Ways of Studying the Psychology of Religion and Spirituality. In De Souza, Marian; Francis, Leslie J.; O’Higgins-Norman, James; Scott, Daniel (Editors). International Handbook of Education for Spirituality, Care and Wellbeing. Part One. Springer Science+Business media B. V. 2009.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]