Դաղստանի Հանրապետություն

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
(Վերահղված է Դագեստանից)
Դաղստանի Հանրապետություն
flag of Dagestan? Զինանշան


ԵրկիրՌուսաստան Ռուսաստան
Մասն էՀյուսիսկովկասյան դաշնային շրջան և Հարավային դաշնային շրջան
ՀիմնԴաղստանի Հանրապետության պետական օրհներգ և Դաղստան, քո սուրբ հայրենիքը
ԿարգավիճակՌուսաստանի կազմում հանրապետություն
Մտնում էՌուսաստան[1]
ՎարչկենտրոնՄախաչկալա
Օրենսդրական մարմինԴաղստանի Հանրապետության Ժողովրդական ժողով
Պաշտոնական լեզուներռուսերեն, ագուլերեն, ավարերեն, ադրբեջաներեն, չեչեներեն, Dargwa, կումիկերեն, լակերեն, Լեզգիերեն, նողայերեն, Ռուտուլսկի, թաբասարաներեն և Ծաղկունք
Բնակչություն3 133 303 մարդ (հունվարի 1, 2021)[2]
Տարածք50 300 կմ²
Հիմնադրված է1991 թ.
Սահմանակցում էԿալմիկիա, Ստավրոպոլի երկրամաս և Չեչնիա
Ժամային գոտիMSD?, UTC+3 և Եվրոպա/Մոսկվա[3]
ՀապավումДагестан
ՓոխարինեցԴաղստանյան ԻԽՍՀ
ISO 3166-2 կոդRU-DA
Հեռախոսային կոդ872
Ավտոմոբիլային կոդ05
e-dag.ru(ռուս.)

Դաղստան[4] (ռուս.՝ Дагестан), գտնվում է Ռուսաստանի Դաշնության եվրոպական մասի հարավ-արևելքում՝ Կասպից ծովի հյուսիսարևմտյան ափին։ Զբաղեցնում է 50.300 կմ² տարածք։ Դաշնության կազմում սահմանակցում է հյուսիսում՝ Կալմիկիայի, արևմուտքում՝ Չեչնիայի, հյուսիս-արևմուտքում՝ Ստավրոպոլի երկրամասի հետ։ Պետական սահման ունի հարավում Ադրբեջանի և հարավ-արևմուտքում Վրաստանի հետ։ Մայրաքաղաքը Մախաչկալան է։

Սպորտ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Այսօր Դաղստանը Ռուսաստանի մարզերի առաջատարներից մեկն է 1291 չարտոնված աղբբուրի մարզական նվաճումների տեսանկյունից ։ 50 տարի Դաղստանը հանդիսանում է աշխարհահռչակ ըմբիշների կադրերի աղբյուր։ Հանրապետությունում ծնվել է 10 օլիմպիական չեմպիոն, աշխարհի 41 չեմպիոն, Եվրոպայի 89 չեմպիոն։ Դաղստանում ֆուտբոլը շատ տարածված է ։ Մախաչկալայի «Անժի» ֆուտբոլային ակումբը 2000-2002 թթ. , 2010-2019 թվականներին խաղացել է Ռուսաստանի առաջնության բարձրագույն խմբում (Պրեմիեր լիգա), ինչպես նաև ՈՒԵՖԱ -ի գավաթում (Եվրոպայի լիգա)։ Ռուսաստանի ֆուտբոլի ուժեղագույն երրորդ լիգան ( PFL առաջնություն) ընդգրկում է նաև «Դինամոյի լեգեոնը» և «Մախաչկալան»։ Դաղստանի ամենամեծ «Անժի-Արենա» մարզադաշտը՝ 30 հազար հանդիսականով, գտնվում է Կասպիյսկում։ Դաղստանցիներն, օրինակ, այնպիսի աշխարհահռչակ մարզիկներ են, ինչպիսիք են UFC-ի չեմպիոն Խաբիբ Նուրմագոմեդովը, աթլետիկայի օլիմպիական կրկնակի չեմպիոն Ելենա Իսինբաևնան, NABF-ի թեթև քաշային կարգում Հյուսիսային Ամերիկայի չեմպիոն Մաքսիմ Դադաշևը։

Տրանսպորտ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Դաղստանի Հանրապետությունը գրավում է բարենպաստ աշխարհաքաղաքական դիրքը, ունի անմիջական ելք դեպի միջազգային ծովային ուղիներ և մեծ տարանցիկ նշանակություն ունի Ռուսաստանի տնտեսական կապերը Անդրկովկասի, Կենտրոնական Ասիայի, Ղազախստանի, Թուրքիայի և Իրանի հետ։ Դաղստանի Հանրապետության տարածքով են անցնում դաշնային և միջազգային նշանակության երթուղային, ավտոմոբիլային, օդային, ծովային և խողովակաշարային երթուղիները։ Այս առումով տրանսպորտային համալիրը արդյունաբերական ենթակառուցվածքի կարևոր բաղադրիչն է։ Դաղստանի Հանրապետության տարածքային հանրային ճանապարհները ենթակառուցվածքի կարևոր բաղադրիչն են, որը նպաստում է տնտեսական աճին, սոցիալական խնդիրների լուծմանը և Ռուսաստանի Դաշնության հարավային անվտանգության ապահովմանը։ Ներկայումս Դաղստանի Հանրապետության տարածքային հանրային ճանապարհների երկարությունը 8159 կմ է, այդ թվում՝ դաշնային նշանակության 643 կմ։

Ավտոմոբիլային երթուղիներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վերջին տարիներին շրջանցիկ ճանապարհներ են կառուցվել հանրապետության մի շարք կարևոր հանրապոտական ճանապարհների դժվարանցանելի հատվածները շրջանցելու համար, որոնք արմատապես փոխել են ճանապարհային տրանսպորտային սխեման Նագորնի Դաղստանի (Ուրմա - Գուբդեն, Չալդա Քարադախ և Գիմրի - Չիրկաթ) շրջանների համար։ 2012 թվականին շահագործման հանձնվեց Գիմրինսկի թունելը՝ Ռուսաստանի ամենաերկար ճանապարհային երթևեկության թունելը։Այն միացնում է Բուինակսկն ու Ունցուկուլ շրջանի Գիմրի գյուղը։ 4303 մետր երկարությամբ ճանապարհով և հանրապետության կենտրոնով ապահովում է լեռնային Դաղստանի 9 շրջանների երկաթուղային և տրանսպորտային կապը։

Օդային երթուղիներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մինչև 2011թվականի դեկտեմբերը ավիաթռիչքները Մախաչկալա Uytash միջազգային օդանավակայան իրականացվում էին Dagestan Airlines -ի կողմից։ «Դաղստան ավիաուղիներ» ավիաընկերության գործունեության դադարեցումից հետո նրանց թռիչքները «վերցվել» են մի քանի ռուսական և արտասահմանյան ավիաընկերությունների կողմից։ Այսօր Մախաչկալան կապված է բազմաթիվ քաղաքների հետ, ինչպիսիք են՝ Սանկտ Պետերբուրգը, Մոսկվան, Սուրգուտը, Սոչին, Միներալնիե Վոդին, Դոնի Ռոստովը, Սամարան, Ստամբուլը և Շարժան։ Ուղիղ թռիչքներ դեպի այս քաղաքներ Մախաչկալայից իրականացվում են տարբեր ավիաընկերությունների կողմից Մախաչկալայի միջազգային օդանավակայանից, որը Դաղստանի միակ օդային դարպաս է, և ունի դաշնային նշանակություն։ Օդանավակայանը գտնվում է Կասպիյսկ քաղաքից 4,5կմ հեռավորության վրա և Մախաչկալայի մոտակա միկրոշրջանից 16,2կմ հեռավորության վրա։

Ստուգաբանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ժամանակակից Դաղստանի և, առավելապես, լեռնային Դաղստանի տարածքը պատմական գրականության մեջ կոչվում է այլ կերպ, որը վերաբերում էր սովետական ժողովուրդներին, կամ այն նվաճողների արշավանքներին, որոնք այս տարածքն անվանում էին իրենց լեզվով։ Որոշ պատմաբաններ ավելի վաղ «Ալբանիա» անվանումը վերագրում են Հարավային Դաղստանին, որը համապատասխանում է «Լեռների երկրին»։ Վրացիները Դաղստանը պատմականորեն անվանել են երեք անունով. «Լեկետիա», «Խունդզետիա» և «Դիդոետիա»։ Դաղստան անունը հայտնի է 17-րդ դարից և նշանակում է «լեռնային երկիր»։ Ըստ Ա. Կ. Ալիքբերովի, «Դաղստան» բառը Հունո-Սավիրի (Կումիկների նախնիներ) լեռնային պետության անվանման հետք է՝ Թավյակ (կիպրական (կումիկերեն) լեզվից թարգմանաբար՝ Տավ «լեռ» , Յակ «կողմ, երկիր» )։ Ըստ Վ. Վ. Բարտոլդի՝ անունն, ըստ երևույթին, հայտնվել է միայն X - VXI դարում։ «Դաղստան» անունը արդար է միայն պատմական իմաստով, քանի որ Կիգլյարի դաշտերը և Նոգայի տափաստանները ներառելով Դաղստանի Ինքնավար Սովետական Սոցիալիստական Հանրապետությունում (այժմ՝ Դաղստանի Հանրապետություն), լեռնային շրջանները կազմում են նրա ամբողջ տարածքի միայն 50% -ը։ Իսկ պատմականորեն Դաղստանն անվանել են Բաքվից մինչև Սուլակ ընկած տարածքները։

Հայերը Դաղստանում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հայերը Դաղստանի տարածքում բնակություն են հաստատել դեռևս վաղնջական ժամանակներից։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. OKTMO (ռուս.)
  2. 2,0 2,1 https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/wJkrbrPg/Popul2021_Site.xls
  3. https://data.iana.org/time-zones/tzdb-2021e/europe
  4. Հովհաննես Բարսեղյան (2006). «Աշխարհագրական անունների հայերեն տառադարձության մասին որոշում». Տերմինաբանական և ուղղագրական տեղեկատու. Երևան: 9-րդ հրաշալիք. էջ 51. ISBN 99941-56-03-9.

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 3, էջ 266